Lögrétta - 02.12.1926, Blaðsíða 1

Innheimta og afgreiösla
í Þingholtsstræti l
Sími 185.
LOGRJETTA
Útgefandi og ritstjór*
Þorgteinn Oíslagon
Þingholtsstræti 17.
Sími 178.
XXI. ár.
Reykjarík, fimtudaginn 2. desember 1926.
50. tbl.

>1
íanwww S5i<npnc «Do»cífcn$
9Xei(c tðicnnetn Jfðfatlív
fMftnflaltrt
gH&enffa6ctne$ 6«tflö5
i Jtí*&en&ai>tt/
«1 Þfftewn af fortontlMt
<?ððcít Oúffcn/
, meí
Ocrtlí úrenbe 51 ^obberffeffer
»9
ef m)t forftrrbiget $art obec 3ðían&
S 0 r f t c © c c í.
©otee, 1772.
í c»fi M 30 n« s dintgttns Cnfc.
Myndirnar (sem eru úr bók V. þ. G. um Eggert) sýna Svefneyjar, titilblað Ferðabókarinnar og rithönd
Eggerts (úr Lbs. 2003, 4to).
. +— ■ j ' 1
Eggert Olafsson.
1726. — 1. desember. — 1926.
Uæðu þá sem hjer fer á eftir
ílutti Vilhjálmur Þ. Gísiason .1
útvarpið í Ueykjavík 1. desember.
Þegar jeg var beðinn þess að
tala í útvarpið nokkur orð um
Eggert Öiafsson flugu mjer í hug
orð úr einu kvæði hans, þar sem
hann minnist ýmissa nýrra hluta
og undra, sem fyrir honum hafi
orðið fyrst þegar hann kom ut-
an, til Kaupmannahaínar. Ný-
kominn úr fámenni og fásinni
getur hann þess þá m. a., að
„menn fengið geta fjærstu landa,
fregn og sprok í hvörri krá“.
JÞótt E. Ö. hafi sjálísagt verið sá
sinna samtímamanna, sem einna
víðast leit og mest dreymdi og
djarfast spáði um ýms undur og
framfarir, sem orðið gætu í
landinu, hefur hann vaf alaust ekki
órað fyrir þeim undrum, að slíkt
tæki sem útvarpið yrði til þess
notað að minnast hans á tveggja
alda afmæli hans. Hann hefur ef
til vill ekki einu sinni þorað að
láta sig dreyma um það.að sín yrði
að nokkur getið, síst að sín yrði
minst í þakklæti og aðdáun sem
brautryðjanda og höfðingja. Því
svo óánægður var hann oft með
sjálfan sig og svo vonlítill um
gengi sitt og gæfu öðrum þræði,
að við lá megnu þunglyndi.
Kvartar hann oftar en einu sinni
um það, að hann fái ekki að
njóta sín, kvartar um öfund ill-
gjamra manna, og tómlæti og
hleypidóma aldarfarsins, sem
hamli framgangi vona hans og
verka.
Tvímælalaust er það þó, að fá-
ir Islendingar seinni alda eru
þess maklegri að minst sje þeirra,
en einmitt E. Ó. Er það gamall
siður og góður, að þjóðimar
minnast þannig mætismanna
sinna á ýmsum merkisdögum í
æfi þeirra og sögu. Slíkir dagar
verða ekki einungis dagar þakk-
lætis og heiðurs við þá sem minst
er, heldur einnig dagar til þess,
að þeir sem minnast þeirra,
megi prófa sjálfa sig og styrkja
sjálfa sig og athuga það, hvað
unnist hefur eða tapast. Það er
að vísu ekki fyrirfram sagt, að
slíkir dagar þurfi ávalt að verða
til þess, að menn miklist mjög.
Þeir geta líka orðið tilvalið tæki-
færi til þess, að menn líti.undan
og blygðist sín.
Þessa má vel minnást þegar
um er að ræða mann, sem á sín-
um tíma varði til þess miklu
verki og hlaut af því mikla óþökk,
að reyna að kenna löndum sínum
að blygðast sín. Kenna þeim að
blygðast sín fyrir atorkuskort
sinn og ómensku, fyrir það, að
„þjóð í korku kalda, komst af
sultardómi, mannskap misti
burt“, kenna þeim að skammast
sín fyrir það, að hafa glatað
trausti sinu á fortíðinni og trú
sinni á framtíðina.
Það væri annars rangt, að tala
um E. ó. fyrst og fremst sem
refsisaman niðurrifsmann, því að
hann vildi aldrei rífa niður það
sem gamalt var, svo að hann gæti
ekki bygt upp annað nýtt í stað-
inn, sem betra væri.
Enginn kostur er þess hjer, að
rekja öll þau atriði, sem E. Ó.
ljet þannig til sín taka. Hjer á
aðeins að minnast stuttlega meg-
inatriðanna úr starfi hans, list
hans og lífi. Og jeg hef í sjálfu
sjer ekkert nýtt fram að> færa um
E. Ó. umfram það, sem jeg hef
um hann sagt í æfisögu hans,
sem jeg hef skrifað og út kom í
dag. En þar hefur verið reynt að
nota alt það, sem í frásögur þótti
færandi um hann og störf hans,
úr efni því sem til er, prentað og
óprentað hjerlendis og erlendis.
En ef afmælis E. Ó. hefði verið
minst verulega í anda sjálfs hans
hefði að vísu ekki einungis verið
skrifuð æfisaga hans, eins og
gert hefur verið, heldur einnig
minst hans með skartmikilli við-
höfn, eins og hann lýsir sjálfur í
Brúðkaupssiðabók sinni óprent-
aðri, að gera eigi við hátíðleg
tækifæri.
Eggert Ólafsson ljet til sín taka
mörg mál og margvísleg. Áhugi
hans og umbótaviðleitni hafði
vakandi auga á svo að segja öll-
um sviðum íslensks þjóðlífs. 1
ritum hans og rannsóknum koma
fram fjöldamargar glöggar at-
huganir og góðar tillögur. Hann
var vakinn og sofinn í því hversu
best væri hægt að „sveigja lands-
lýðinn til margfaldra siðbóta“,
hvernig unt væri að fá „viðreisn
og hjálp handa hinu nauðstadda
Islandi“, hvemig Islendingar gætu
„hluttakandi orðið þeirrar lær-
dómsaukningar, við hvörja aðrar
Norðurálfunnar þjóðir hafa nú
mjög róskast og uppgengið“ eins
og hann segir sjálfur. Það var
mark hans að „bæta geðbresti,
bæta siðbresti“ þjóðar sinnar og
kenna henni hversu mætti „gull-
aldur - endurbyrjast - Islending-
um“.
E. Ó. fæddist 1. des. 1726 í
Svefneyjum á Breiðafirði, góðra
manna og göfugra. ólst hann upp
þar vestra, og fór síðan í Skál-
holtsskóla og útskrifaðist 1746.
Þá fór hann til Kaupmannahafnar
og las þar við háskólann náttúru-
fræði aðallega og stundaði jafn-
framt fornfræði og skáldskap.
Fyrsta náttúrufræðarit sitt, latn-
eskt, gaf hann út á þessum árum
(1749) og fór fyrstu rannsóknar-
för sína til íslands 1750, ásamt
Bjarna Pálssyni. En meginrann-
sóknir þeirra fóru fram á árunum
1752—57. Fóru þeir þá að ein-
hverju leyti um land alt, en höfðu
bækistöð einkum í Viðey. Að ferð-
unum loknum dvaldi E. ó. 1 Höfn
til 1760. Þá kom hann aftur út
og var í Sauðiauksdal við ýms
störf til 1764 að hann varð enn
að fara utan og dvelja þar til
1766. Þá settist hann aftur að í
Sauðlauksdal og varð varalög-
maður 1767 og kvamtist sama ár
frændkonu sinni, Ingibjörgu Guð-
mundsdóttur. En árið eftir, er
hann var að flytja sig búferlum
til framtíðarheimilis síns að Hof-
stöðum á Snæfellsnesi druknaði
hann á Breiðafirði ásamt konu
sinni og föruneyti, sem alkunnugt
er, svo, að „þú heyrir ennþá
harmaljóð, sem hljóma frá kaldri
Skor“.
E. Ó. var allmikill afkastamað-
ur. Höfuðrit hans er Ferðabókin.
Segja má að með henni hafi verið
lagður grundvöllur íslenskra nátt-
úruvísinda og voru ferðir þeirra
Eggerts og Bjarna merkilegt
þrekvirki. Matjurtabók skrifaði
E. Ó. einnig og Drykkjabók og
hefur með þeim og öðrum áþekk-
um skrifum sínum orðið braut-
ryðjandi íslenskrar búfræði.
Rjettritabók skrifaði hann einnig
og eru merkilegar skoðanir E. ó.
og starf fyrir íslenska tungu og
brutu nýjar brautir á ýmsa lund.
Þá reit E. ó. Brúðkaupssiðabók,
sem er eitthvert sjerkennilegasta
rit hans, ekki síst fyrir þær skoð-
anir hans á þjóðfjelagsmálum,
sem þar koma fram. Síðast en
ekki síst, er svo að geta þess þátt-
ar úr starfi hans, sem kunnastur
varð og þjóðinni ástfólgnastar, s.
s. kvæðanna. Þau voru mjög
merkileg á sinni tíð, þó misjöfn
sjeu og óaðgengileg mörg frá nú-
tímans sjónarmiði. Ýms höfuð-
kvæði hans, eins og Búnaðarbálk-
ur og Mánamál eru þó enn á sín-
um sviðum í merkustu kvæða röð
í ísl. bókmentum.
Ytri atburðirnir í æfi E. Ó.
eru því fremur fábreyttir og
fljótraktir. Saga hans er fyrst og
fremst saga rita hans og rann-
sókna. E. ó. var í raun og veru
kyrlátur og fáskiftinn fræðimað-
ur lengst af æfi sinnar, þó hann
kæmi víða við í ritum sínum og
væri í skoðunum sínum og kenn-
ingum enganveginn einungis
stofulærður og sjervitur bókorm-
ur. Því fór fjarri. Þó E. ó. væri
einhver glæsilegasti og bjartsýn-
asti hugsjónamaður íslenskrar
endurreisnar verða hugsjónir
hans aldrei að þeim heilaspuna
látaglaumsins, sem einkenna
þótti suma aðra ráðasmiði. E.
ó. var þvert á móti fyrst og
fremst hagsýnn maður. Og það
var stolt hans og styrkur að vera
það. — Hann mat menn og mál-
efni á mælikvarða þess hagnýta
gildis sem þeir eða þau höfðu
fyrir viðreisnarvilja og viðreisn-
arstörf þjóðar hans. Því má sem
sje ekki gleyma, að þó E. ó. gæti
öðrum þræði verið jafnvel draum-
lyndur hugsjónamaður sem lifði
í minningum horfinna tíma og
hafði fengið mikinn hluta upp-
eldis síns og mentunar úr forn-
um fræðum og fögrum mentum,
sem á fyrri árum hans gerðu
hann að nokkuð sjervitrum og
lífsfælnum bókamanni, þá und-
ust einnig snemma inn í líf hans
aðrir þættir sem önnur áhrif
höfðu. Það voru náttúruíræðin og
útilíf rannsóknaráranna og hag-
fræðin og þau kynni sem hann
löðlaðist á daglegu lífi allra stjetta
þjóðfjelagsins, meira en flestir
eða allir aðrir. Þetta varð til
þess að móta fortíðarminningar
og framtíðardrauma æsku hans
meira og meira af reynslu og
veruleika lífsins. Ifagsýni hans
og nytjakenningar í upplýsingar-
anda 18. aldarinnar urðu að vísu
stundum list hans til hnekkis.
Þær gerðu sum kvæði hans að
kokkabókum og ljetu hann fá
matarást á náttúru lands síns.
En í bestu ritum sínum á bestu
árum æfi sinnar tókst E. að láta
öll þessi einkenni eðlis síns og
mentunar, hugsjónirnar og hag-
sýnina, listina og fræðimenskuna,
fornaldarástina og framtíðartrúna
hafa frjófgandi og fegrandi áhrif
hvert á annað og falla saman í
samræma heild þróttmikils og
heilsteypts persónuleika.
Þegar menn minnast E. ó.,
legga menn að jafnaði of ein-
hliða áherslu á það, að hann var
skáld, eða að hann var náttúru-
fræðingur. Eggert var að vísu
gott skáld, þó kvæði hans sjeu mis-
jafnlega gildismikil, og hann var
duglegur og hálærður náttúru-
fræðingur á sinna tíma vísu. Hann
ruddi nýjar og merkilegar braut-
ir á mörgum sviðum ísl. nátt-
úrufræða, þó flestar rannsóknir
hans sjeu nú orðnar úreltar fyr-
ir aðrar ným og nákvæmari. En
Eggert var meira en skáld og
náttúrufræðingur. Hann var ein-
hver lærðasti og hleypidómalaus-
asti fomfi*æðingur og málfræð-
ingur sinna samtíðarmanna.
Hann var atorku- og áhugasam-
ur brautryðjandi búfræðingur. Og
í fleiri greinum hefur hann bent
a nýjar ieiðir eða rutt til á forn-
um slóðum. Síöast en ekki síst,
heíur haim á sviði ísl. þjóðíje-
iagsmála hugsað skýrar og sjeð
skarpar en flestir aðrir þá og
lengi síðan. Þetta er ekki svo að
skiija, að E. Ó. hafi ýkja mikið
eftir sig látið á ölium þessum
sviðum, eða að ekki sjeu veil-
ur í þvi. En það sýnir að E. Ó.
var einhver fjölhæíasti og áhuga-
mesti maður 18. aldai’innar, mað-
ur sem ekki einungis var í ment-
uðustu og merkustu manna röð á
Islandi, heldur einnig maðui’ sem
átti hlutdeiid í og hafði kynt sjer
það sem best var í Evrópumenn-
ingu samtíma síns.
En þar með er komið að tveim-
ur merkilegum atriðum í fari E.
Ó. Annað er það að þó hann væri
fjölhæfur gat hann oftast hald-
ið öilum þáttum hæfileika sinna í
samræmi og samvinnu og látið
þá alia vinna að því eina og sama,
sem Ihonum var mest áhugamál
— viðreisn þjóðar sinnar í at-
vinnulííi fyrst og fremst og á
grundvelli þess í andlegu lífi.
Menn tala stundum um náttúru-
íræðinginn E. Ó., fornfræðinginn
E. Ó. og skáldið E. Ó. eins og
þetta væru einhverjar sjálfstæð-
ar og aðgreindar persónur og
væri unt að athuga eina og eina
út af fyrir sig. En svo er ekki.
Það er galdurinn við áhrif og
gildi E. Ó. Náttúrufræðingurinn
og fomíræðingurinn í honum var
skáld og skáldið í honum var
náttúrufræðingur og fomfræðing-
ur og allir þessir þættir saman
voru í þjónustu endurreisnar-
mannsins E. Ó.
Hitt atriðið sem jeg nefndi, er
aístaða E. Ó. til innlendrar og
erlendrar menningar. Sú er al-
gengasta skoðunin á E. ó. að
telja hann hinn helsta brautryðj-
anda þjóðlegrar stefnu og and-
stæðing Hannesar biskups sem
haldið hafi uppi merki erlendra
áhrifa. En þetta er að mestu
misskilningur. Báðir voru menn-
irnir að vísu stórlega merkir. Það
er einnig satt, sem sr. Bjöm í
Sauðlauksdal sagði um E. ó., að
hann.elskaði mjög sitt föðurland,
og vildi aldrei samþykkjast þeim,
sem annaðhvort hötuðu landið,
eða leituðu sjer fjár og frama
með þess skáða og vildi á lofti
halda gömlum og góðum siðvenj-
um. En alt um þetta var E. ó.
einhver hinn mesti Evrópumaður
í ísl. þjóðlífi — einhver hinn
ótrauðasti talsmaður þess, að ís-
lendingar lærðu af erlendri
reynslu alt það, sem þaðan yrði
betra fengið, en það sem heima
var til, og tækju upp hverja
nýbreytni, jafnvel þó erlend væri,
ef hún reyndist haganlegri og
giftusamlegri baráttu fólksins
fyrir lífinu í landinu, en hitt sem
gamalt var, jafnvel þó það væri
þjóðlegt. Þjóðlegt var í hans aug-
um það, sem best átti við land-
ið og lífshættina, það sem best
stuðlaði að því, að gera landið
byggilegt fyrir fólkið og fólkið
•ánægt með landið, alveg án til-
lits til þess hvort það var nýtt
eða gamalt. Rjettur hvorutveggja
til að lifa, hins gamla og hins
nýja, varð að miðast við kraft
þess til að lifa.
Og E. Ó. trúði flestum meira
á kraft ísl. þjóðar til þess að
Framh. á 4. síðu.