Lesbók Morgunblaðsins - 28.08.1999, Blaðsíða 4

Lesbók Morgunblaðsins - 28.08.1999, Blaðsíða 4
ISLENSKAR FRUR , í ANDVÖRPUM ARIÐ 1521 teiknaði meistari Albrecht Diirer frá Nurn- berg (1471-1528) þrjár myndir af sex vel klæddum konum í Antwerpen, sem lengi voru taldar vera ís- lenskar. Diirer dvaldist í Niðurlöndum árið 1520 og fram á haust árið 1521. Hann hafði miðstöð í Antwerpen, þar sem hann umgekkst heldri menn, jafnvel konunga og keisara, svo og lærða menn og leika, sem hann teiknaði og málaði. I Antwerpen bjuggu yfir 100.000 manns í byrjun 16. aldar og höfnin þar var ein hin stærsta í Evrópu. Fyrir utan að vera koparstungumeistari og meistari í olíumálun, stærðfræðingur og ýmis- legt annað var Albrecht Diirer einn af „Ijós- myndurum" síns tíma. Allt það sem hann sá og þótti einstætt, framandi eða furðulegt teiknaði hann á blað. Eitt sinn er hollenskir sjómenn fengu rostung í net sín í Norðursjó árið 1521 tók Diirer sér umsvifalaust ferð á hendur til að teikna og mála kvikindið, sem var afar sjaldséð á þessum slóðum. Diirer hélt dagbók og greindi frá merkum mönnum, sem hann mætti á leið sinni. Diirer var sömuleiðis náttúrufræð- ingur og ritaði meðal annars verk um rúm- fræði sem kom út eftir dauða hans. Eitt af stærstu áhugamálum hans var að teikna bún- inga fólks í þeim löndum sem hann heimsótti. Durer teiknaði einnig grímubúninga og skraut- klæðnað fyrir sjálfan sig og fyrir heldra fólk. Myndirnar þrjár af hinum vel klæddu kon- um í Antwerpen árið 1521, eru pennateikning- ar, sem litaðar eru með vatnslitum. Þær hafa síðan 1935 verið varðveittar á Le Louvre safn- inu í París og tilheyra safni Edmonds de Rotschilds baróns. íslenskar konwr Myndimar þrjár voru fyrst birtar umheim- inum í fjórða bindi gríðarstórs verks Friedrichs Lippmanns um teikningar Durers árið 1896. Lippmann hélt því fram að teikning- arnar sýndu íslenskar konur. Árið 1936 birtist stærsta myndin í hinni stórmerku doktorsrit- gerð sagnfræðingsins og nunnunnar dr. Marie Simon Thomas um íslandssiglingar Hollend- inga og sama myndin birtist löngu síðar í Mið- aldasögu dr. Björns Þorsteinssonar (1978). Hins vegar hafa hinar myndirnar ekki birst í íslenskum ritum svo höfundi sé kunnugt um. Ef texti' myndanna er lesinn, eins og flestir sérfræðingar gerðu fram til ársins 1931, má lesa eftirfarandi á stærstu myndinni með hendi Diirers undir hinu alþekkta fangamarki hans AD: 1521 Allso gand dý reichen frowen in eisslond, eða ef snúið er yíir á íslensku: Þannig ganga ríkar konur til fara á Islandi. A annarri myndinni eru teiknaðar tvær konur, sem bera miklar kápur með hermelínsleggingum og lág- vaxnari stúlka með höfuðfat er líkist faldi. Efst á myndina hefur Durer ritað 1521 Also gant man im eyslont dy mechtigh, sem hægt er að útleggja: Þannig ganga hinir heldri til fara á Islandi. Þriðja myndin, sem sýnir tvær konur, ber textann In eyslont gett das gemein Folg also, eða: á Islandi gengur venjulegt fólk þannig til fara. Kristján konungur annar í Antwerpcn 1521 Arið 1521 fór Kristján Danakonungur annar til Niðurlanda og Norður-Þýskalands, og heim- sótti þar meðal annarra mág sinn sinn Karl V, nýkrýndan keisara. Tilgangur fararinnar var að hluta til pólitískur. Konungur fékk hjálp mágs síns til að finna gamla sáttmála um yfir- ráð Danakonungs yfir Liibeck og ýmislegt annað sem styrkti stöðu hans. Durer hitti Danakonung á yfirreið hans um Niðurlönd og ritar í dagbók sína í júlí 1521: „Sömuleiðis hef ég séð hve fólkið í Antwerpen var undrandi, er það sá konung Danmerkur, að því að hann var svo karlmannlega fagur maður og vegna þess að hann hafði aðeins komið við þriðja mann frá sínu góða landi.“ Diirer málaði síðan Kristján konung.“ Vegna þess skilnings sem menn lögðu í texta myndanna af konunum, vai' sú tilgáta sett fram fyrr á öldinni, að Islendingar hefðu verið í för með Kristjáni konungi til Antwerpen. Föt kvennanna á myndunum, sem frekar henta í Hefðarfrú frá íslandi? 1521 Allso gand dý reichen frowen in eisslond. EFTIR VILHJÁLM ÖRN VILHJÁLMSSON Gengið hefur verið út fró því að myndir Durers séu teiknaðar í Antwerpen og konurnar hafi setið fyrir. Því miður ritaði Durer ekki í dagbækur sínar um þessar konur, eins og hann gerði um svo margg aðra sem hann teiknaði. Hugsanlegt er að einhver gæti hafg ver- ið ó Islandi og séð íslenskar konur og lýst klæðnaði þeirra fyrir Durer. I Antwerpen bjuggu margir korta- gerðarmenn og sæfarar sem sigldu í Norðurhöfum. Spássíumynd úr Heynesbók AM 147 4to. Stofnun Árna Magnússonar. vetrarkuldum, hafa þó vart verið hentug í ferð sem farin var að sumarlagi. Því verður tilgátan um íslendinga í fylgdarliði konungs að teljast ólíkleg. Ef fjöldi manna í fylgdarliði konungs var sá er Durer greinir frá, hafa konur ekki verið með eða ekki verið taldar með. Eini ís- lendingurinn, sem vitað er til að Kristján II hafi hitt árið 1521, var Ögmundur biskup Páls- son, sem fór á fund hans í Kaupmannahöfn í maí það ár, en ekki er greint frá neinum kon- um í fylgdarliði Ögmundar. Ekki má gleyma því að Kristján konungur reyndi mikið að selja Island hæstbjóðanda, þar sem ríkiskassinn var ávallt tómur. Hann sendi meðal annars Hans Holm, borgarstjóra og kaupmann á Holtsetalandi, til Hollands og Englands til að reyna að selja ísland. Vildi Kri- stján konungur fá tuttugu til þrjátíu þúsund gyllini af Hollendingum, en ef þeir vildu ekki kaupa, þá fimmtíu til hundrað þúsund ef Hin- rik VIII vildi kaupa landið. Kaupmenn í Am- sterdam voru ekki fráhverfir kaupunum, en í Antwerpen vildu menn alls ekki versla og því varð ekkert úr Islandssölunni. Hvort konungur var enn að reyna að losa sig við ísland til að hlotnast skotsilfur er hann vai' í Antwerpen vitum við ekki, en freistandi er að ímynda sér að málið hafi enn verið á dagskrá. Durer teiknaði marga kaupmenn í Antwerpen og hefur örugglega haft samskipti við ein- hverja af þeim sem ekki vildu kaupa ísland. Líflenskar konwr? Án vitundar íslenskra sagnfræðinga hefur umheimurinn breytt túlkun myndanna þriggja. Þegar árið 1931 setti Lettlendingurinn Nicolaus Busch fram þá tilgátu að Ei(y)s(s)lond á myndunum, eða ísland, væri rangur lestur. Hann taldi réttara að lesa orðið sem Eyfland, sem hann taldi forna mynd af nafni Líflands, sem eru héruð þau sem liggja á landamærum Eistlands og Lettlands nútím- ans. Nafnið Eiflant, Ifland, Eiffenlant í stað Líflands (á latínu: Livonia) kemur fyrir í heim- ildum. Lífland hét til dæmis Iflanty á pólsku á 16. öld. Önnur rök Busch eru þau, að þessar myndir Durers hafi birst nokkuð breyttar í Trachten- buch eftir Hans Weigel, sem kom út í Nurn- berg árið 1577, en þar eru konurnar kallaðar líflenskar. Síðar teiknuðu aðrir höfundai' bóka um búninga, svo sem Jost Amman (1586) og Abraham Bruyn (1610) eftirmyndir eftir teikn- ingum Weigels og héldu einnig fram að bún- ingar þessir væru líflenskir. Með mjög langsóttum skýringum taldi Busch koma til greina að Durer hefði brugðið sér í ferð til Riga og teiknað konurnar þar, en setti fram endaslepptar skýi’ingar því til stuðn- ings. Samkvæmt seinni tíma fræðimönnum er talið afar ólíklegt að Durer hafði farið lengra en til Niðurlanda. Nicolaus Busch rannsakaði ekki hvort klæðnaður íslenskra kvenna fyrr á öldum hefði nokkurn tímann verið líkur þeim sem konurnar á myndunum bera. Tilgáta Busch hefur síðan verið tekin gild og hefur þýski listfræðingurinn Ursula Mende bætt um betur í grein, sem kom út árið 1969. Þar nefnir hún mynd Melehior Lorchs af kvenbúningi frá Stralsund í Norður- Þýskalandi frá 1563, og búning sem sést á leg- steini frá 1601, sem sýna kraga sem svipar til kraga sumra kvennanna á myndum Dörers. Mende telur það leiða líkur að því að myndirn- ar sýni í raun konur frá Líflandi frekar en ís- landi. Sá annmarki er á grein þessari, að myndir af þessum sönnunargögnum eru ekki birtar. Háir ki'agar voru reyndar í tísku í Evr- ópu á þessum tíma og einkum í lok 16. aldar og sjást þeir til dæmis á legsteinum í dönskum kirkjum, sem ekki eru mjög langt frá Stralsund. Ekki nefnir listfræðingurinn Mende hvort til séu myndir á legsteinum, á svæði því sem kallaðist Lífland á miðöldum, sem sýni konur með falda, skildahúfur eða háa kraga eins og maddömur Diirers. Þrátt fyrir mikla leit í bókum hefur höfundi ekki tekist að finna neitt í löndum Eystrasalts, sem svipar til kven- búninganna á myndum Diirers. Enginn þeirra, sem um myndir þessar hafa skrifað, hefur velt fyrir sér hvort myndirnar hafi verið teiknaðar eftir minni og séu því ekki að öllu leyti nákvæmar. Gengið hefur verið út frá því að myndimar séu teiknaðar í 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. ÁGÚST 1999

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.