Vísir - 17.04.1935, Blaðsíða 2

VlSIR
Hann var fæddur að Brú í
Biskupsluivguin 30. dag ágúsl-
mánaðar 1860. Bjuggu þar for-
eldrar hansr Þorsteinn smiður
Narfason (d. í Reykjavík 12/6
1904) og kona lians Sigrún (d.
í Rvik 5/4 1894) Þorsteinsdótt-
ir hreppsstjóra á Drumbodds-
stöðum Tómassonar. Vóru ætt-
ir þeirra, ið næsta, mest um
efra hlut Árnessþings, bænda-
fóik skilríkt og merkilegt, en
til hans fræðslu, en hinn skjót-
lega kunnað að meta þekking
lians og námfýsi. Er það til
vitnis um þetla, að háyfirdóm-
arinn fékk Hannes, er hann var
piltur í 4. hekk, til þess að
semja nafnaskrá yfir 1. bindi
Sýslumanna-æva Boga Bene-
diktssonar, er Jón hafði gefið
út.
Stúdentsprófi lauk- Hannes
vorið 188(5, en guðfræðiprófi við
fjær í tíma ýmsir þjóðkunnir
menn, s'vo sem Björn prestur
Stefánsson á Snæfoglsstöðum
(móðurfaðir Finns biskups),
Ormur í Eyjum í Ivjós, Narfi
ábóti á Helgafelli — og lifir
nafnið enn í ættinni. Mætti svo
lengi telja, þótt eigi sé liér
rakið.
Hannes ólst upp með foreldr-
um sínum til tvítugs-aldurs.
Strmdaði alla vinnu, sem þá var
títt í sveitum sunnan-lands, var
við heyskap á sumrum, en reri
uin vertíðir í útvérum.
Hann var snemma „nám-
gjam og minnugur“, en mun
þó ekki hafa haft skólanám í
hyggju, enda vóru foreldrar
hans lítt efnum búnir. Var það
meir af atviki einu, að hann
réðst til skólalærdþms, að því
er i frásögur er fært og rétt
mun vera. — Svo bar við,
haustið 1879, er liann var á tví-
tugasta ári, að hann var stadd-
ur í Reykjavik og hitti að máli
frænda sinn, er þá var i skóla,
Rjama Þórarinsson, og gekk
með honum upp á „skólablett“.
Bar þar að ýmsa skólapilta og
skaut Bjarai því að þeim, að
inn ungi maður væri í fróðara
lagi sinna jafnaldra um ættir
manna. Fengu þeir Hannes þá
til þess að segja grein um ættir
þeirra og rak í rogastans, er
hahn vissi glögg deili um ætt
og átthaga hvers eins, miklu
gér, en þeir sjálfir. Fór þegar
órð af fróðleik hans um skól-
ann og meðal kunningja pilta.
Gengust þeir þá fyrir þvi að
hvetja hann til skólanáms, og
varð það að ráði. Kendu piltar
honum um veturinn til inntöku-
prófs vorið eftir. Vann hann
síðan fyrir sér í kaUpavinnu á
sumrum og fékk námsstyrk úr
sjóðum skólans, því að hvorki
brast dugnað né hæfileik til
námsins; entist honum þetta
til framfleytingar gegnum skól-
ann. Öndverðlega á námsárum
sínum kynntist liann inum mik-
ilhæfa fræðimanni Jóni háyfir-
dómara Péurssyni, er þá var
Iangmestur ættfræðingur á ís-
landi. Mun Hannes hafa leitað
prestaskólann tveimur árum
síðar, hvorutveggja með 1.
einkunn. Prófi í forspjallsvís-
indum lauk liann vorið 1887
með ágætiseinkunn.
Hannes kVæntist Jarþrúði
dóttur Jóns Péturssonar liáyfir-
dómara 8. des. 1889, mestu
mætiskonu. Hún lést 16. apríl
1924. Eigi varð jieim bama
auðið.
Þá er Hannes hafði lokiö
prófi fékst hann við kenslu í
Reykjavik og ýmisleg ritstörf
og rannsóknir í ættvísi in næstu
ár. Þvi næst keypti hann blaðið
„Þjóðólf“ (1891) og tókst á
hendur riLstjóm hans á nýári
1892. Ilófst þar með annar höf-
uðþáttur í ævistarfi Hannesar,
sem var blaðamenska og stjórn-
málastarfsemi. Var hann síðan
ritstjóri „Þjóðólfs“ í 18 ár eða
til ársloka 1909, en þá seldi
liann blaðið. Hann var fyrri
þingmaður Ámesinga samfleytt
10 ár, frá 1901—1911. Forseti
neðri deildar var hann á þing-
unuin 1909 og 1911.
Frá upphafi fylgdi Hannes
fast stjórnmálastefnu Bene-
dikts sýsluinanns Sveinssonar
og var lians stoð og stytta á
efstu áram hans. Var hann inn
rammasti andstæðingur „Val-
týskunnar“, er mestur styrr
stóð um kringum aldamótin.
Var Þjóðólfur þá um skeið lang-
traustasta vígi „And-Valtý-
inga“ eða Heimastjórnarmanna.
Fylti Hannes þann flokk siðan,
er svo kallaðist, alt fram á árið
1907, þótt flokkurinn geigaði
af fyrri stefnu sinni, er hann að-
hyltist Albertí-frumvarpið 1902.
Þótti oss Landvarnarmönnum
það lielst ljóður á stjómmála-
ferli Hannesar, er hann snerist
á sveif með „Albirtingum“.
Mun honum og hafa verið það
mjög um geð, svo stefnuföst-
um manni, þótt hann teldi þá
eigi annars úrkost sem komið
var. Árið 1907 tók hann aftur
höndum saman við Landvarnar-
menn og Þjóðræðisflokkinn og
var einn af fundarboðöndum
Þingvallafundarins þá um vor-
ið. En sá fundur varð inn af-
drifa-ríkasti og markaði leið
sjálfstæðisbarállu Islendinga.
Var sjálfstæðisflokkurinn
stofnaður upp úr því, þólt ekki
yrði það til fullnaðar fyrr en
árið eftir. „Þjóðólfur“ vann
eindregið gegn „uppkastinu“
1908 og stuðlaði mjög að inum
mikla sigri sjálfstæðismanna þá
um haustið. * ,
Háskólamálinu fylgdj H. Þ.
fast fram alt frá árinu 1893, er
sett vóru lög á Alþingi um
stofnun liáskóla, þótt eigi næði
staðfesting konungs.
Forseti var Hannes inn sköra-
legasti, fasttækur og réttdæmur.
Yfir höfuð má segja, áð
Hannes orkaði mikils um
stjórnmál vor allan þann tíma,
sem hann gaf út „Þjóðólf41 og
sat á Alþingi. Er það alt lengra
frásagnar-efni, en hér verði
ritað.
Þrátt fyrir mikilvæg afskifti
landsmála var Hannes þó miklu
meiri afreksmaður sem fræði-
maður, einkanlega í „mann-
fræði og ættvísi“. Hann var
næmur í besta lagi og svo stál-
minnugur að undrun gegndi.
Ólíklegt þyki mér, að nokkur
íslendingur liafi verið svo marg-
fróður um ættir sem hann. Var
sem hann vissi skil á hverjum
manni um land alt að fornu og
nýju. Hafði hann og flestum
hetra færi á slíkum rannsókn-
um, því að sjálfur tók hann i
arf ætta-bækur Jóns Péturs-
sonar tengdaföður síns (þar á
meðal frumrit af ættartölum
Jóns Espólins) og var gagn-
kunnugur öllum ættatölu-bók-
um, sem til era í handritasöfn-
um hér á landi og í Danmörku.
Rannsakaði hann alt mjög skil-
merkilega og vandlega og fór
mjög varlega i getgátur, sem
sumum hættir til um of. Bera
þessu vitni in mörgu rit, er
liann hefir gefið út, einkum
Sýslnmannaævir.
Útgáfa Sýslumannaæva lá
lengi niðri eftir það, er Jóns
Péturssonar misti við og 1.
bindi var lokið, sem fyrr er
sagt. En nú tók Hannes til
óspiltra málanna og hóf aftur
útgáfuna (fyrir Bókmentafé-
lagið) 1902 með miklu rækilegri
viðaukum og leiðréttingum.
Gaf hann út það, er eftir var
verksins i þremur bindum
(II.—IV. bindi) og var þeim
lokið 1915. Er útgáfa þessi stór-
virki með öllum þeim fróðleik,
er Hannes hefir við aukið. Skýr-
ir hann gerla frá tilhögun út-
gáfunnar í formála 4. bindis.
Enn hðu þó mörg ár, áður lögð
væri „siðasta hönd“ á verkið,
en það var ,gert með útgáfu 5.
bindis, er laulc 1932, þar sem er
fullkomin nafnaskrá yfir alt
verkið frá upphafi til enda.
Unnu þar fleiri menn að, þótt
Hannes ræki smiðshöggið á, og
er auðfundið á formálsorðum
hans fjrir 5. bindi, að hann
fagnar árangrinum að starfs-
lokum, sem von var. (
Það yrði langur uppi, ef rekja
skyldi alt það, er H. Þ. liefir
unnið að íslenskum sagnafróð-
leik og ættvísi. Verður hér laus-
lega drepið á ið helsla.
Sögu Þuríðar formanns og
Kambsránsmanna eftir Brynj-
ólf Jónsson frá Minna-núpi gaf
Hannes út sem ókeypis fylgi-
rit „Þjóðólfs“. Fylgdu margar
athugagreinir frá lionum sjálf-
um. Var það háttur hans að rita
leiðréttingar og viðauka neðan-
máls eða í bókarauka við þau
rit, er hann gaf út.
Hann var einn meðal útgef-
anda „Huldar", „safns alþýð-
legra fræða íslenskra“, og gaf
þar út nokkura sagnaþætti Gísla
Ivonráðssonar, með lagfæring-
um neðanmáls. ,
Þeir dr. Jón Þorkelsson
(yngri) gengust fyrir stofnun
„Sögufélagsins“ 1902. Var hann
i stjórn þess frá uppliafi og
formaður þess siðan dr. J. Þ.
féll frá. Ilefir hann gefið út
fjölda merkilegra rita fyrir fé-
lagið, þar á meðal „Blöndu“,
1. og 2. bindi ásamt dr. Jóni
Þorkelssyni, en síðan einn. Alls
eru út komin 5 bindi. Ennfrem-
ur Biskupasögur séra Jóns
Halldórssonar í Hítardal, tvö
bindi, Skólameistaratal sama
höfundar, gamlar skólaraðir
frá Skálholtsskóla, Hólaskóla og
Hólavallaskóla. Þá hefir Hann-
es og starfað margt fyrir Bók-
mentafélagið. Til dæmis gaf
liann út merlcilega ritgerð „Um
ættir og slektir“ eftir Jón Guð-
mundsson lærða í Safni II. með
skýringum og athugasemdum.
Hratt Hannes þar gömlum
hleypidómum Espólíns og ann-
arra fyrri tíðar manna um Jón
lærða og rétti lilut hans að
maklegleikum. — I „Skírni“
(1912) reit hann „Nokkrar at-
huganir um íslenskar bókment-
ir á 12. og 13. öld“ (um ætterni
Styrmis fróða oghöfundaHung-
urvöku, Pálssögu og Þorláks-
sögu eldri og yngri). Merkust
og vandasömust af þeim ritum,
er H. Þ. gaf út fyrir Bókmenta-
félagið er þó (auk Sýslum.-æva)
útgáfa hans af „íslenskum Ann-
álum frá 1400—1800“. Er lokið
tveimur bindum og tveimur
heftum ins þriðja, en nýtt hefti
kemur út með vorinu. Eru
formálar útg. fyrir hverjum
annál inir merkilegustu. Var
þáð stórhapp þessari grein ís-
íenskra fræða, að Hannesi tókst
að hrinda útgáfu þessari svo
lángt á veg, þvi að það var ekki
lieiglum hent að greiðá úr
þeim dróma, sem þessi merku
heimildarrit eru vafin í hand-
ritabendu síðustu alda.
Helsta framsamið rit H. Þ.,
er út hefir komið, er Guðfræð-
ingatal hans, ævisögur islenskra
stúdenta, er tekið hafa embætt-
ispróf í guðfræði við Khafnar-
háskóla 1707—1907. Hlaut
hann fyrir það verðlaun úr
gjafasjóði Jóns Sigurðssonar.
— Enn niá nefna sérstakar ævi-
sögur merkra manna, er birst
hafa i timaritum: Benedikts
sýslum. Svemssonar í „And-
vara“ 1900, séra Páls Björns-
sonar í Selárdal, séra Björns
Halldórssonar á Setbergi, dr.
Jóns Þorkelssonar skjalavarð-
ar og Benedikts Gröndals eldra,
allar i Skími.
Enn er ótalið höfuðverk
Hannesar í islenskmn fræðum,
þar sem eru „Ævisögur lærðra
manna islenskra“, sem enn er
óprentað. Hafði hann unnið að
þvi verki um fjölda-mörg ár.
Kallar Heimspekisdeild háskól-
ans þetta „mikið ritverk, geysi-
lega fróðlegt og nákvæmt,
enda stutt fyrst og fremst við
skjöl og inar fylstu frumheim-
ildir“. Er rit þetta nú alþjóðar
eign eftir dag höfundarins.
Hannes tók við forstöðu
Þjóðskjalasafnsins eftir dr. Jón
Þorkelsson. Hafði dr. Jón reist
safnið frá grunni og veitt því
forstöðu frá öndverðu með in-
um mesta skörangsskap. Mundi
því trautt fundinn honum sam-
boðnari eftirmaður en dr.
Hannes. Var ekki alveg ónýtt
að eiga liann að til þess að reka
endahnút á samninga við
dönsk stjómarvöld uni afhend-
ing skjala þeirra íslenskra, er
þau létu rakna og endurheimt
voru úr dönskum söfnum árið
1928. Sigldi Hannes tvisvar til
Danmerkur fyrir íslands liönd,
1925 og 1926, vegna þessa máls
og dvaldist þar mánuðum sam-
an, rannsakaði söfnin, gerði til-
lögur um afhending skjala og
bóka og fekk miklu áorkað,
þótt mikils sé enn ávant um
full skil. En „atorka lians og
nákvæm þekking á sögu skjala
og liandrita léði þar þann styrk,
sem reið baggamuninn,“ svo
langt sem þá gekk fram.
Svo var háttað um Hannes,
sem flesta afburðamenn, að til
þeirra sækja ungir menn, er
liug leggja á þesskonar efni, er
slíkir menn stunda, ef þeir eigu
þess kost. Má til dæma nefna
þrjá nafnkunna ætlfræðinga, er
hönum vóru allmjög hand-
gengnir á unga aldri: Jósafat
Jónasson, er reit margt af við-
aukum við II. hindi Sýslu-
mannaæva undir handarjaðri
Hannesar, Pétur Zoplioníasson
og Jóhann Kristjánsson úr Leir-
höfn (f 1918). Munu þessir
menn allir hafa mátt kallast
lærisveinar Hannesar. — Þarf
og varla að geta þess, að hann
var þrásinnis sóttur að ráðum,
ef ritliöfundar eða aðrir vildu
vita skil á mönnum fyrri tíma
eða ættum þeirra. Var sjaldan
komið að tómum kofunum. Er
því víða vitnað lil „forsögu'4
hans.
Hannes var í hærra lagi á
vöxt, rekinn saman um herðar
og inn karlmannlegasti, enda
rammur að afli og hraustur að
heilsu til hins siðasta. Þó mun
hann kent liafa sjúkdóms síns
öðru hverju siðustu árin, þótt
ekki léti hann á því bera.
Hannes var traustur og vin-
fastur og lijálpsamur þegar
með þurfti, án þess að guipa
eða gambra af. Hann var einkar
skemtilegur heim að sækja og
í vinahóp. „Heima glaðr ok við
gesti reifr“. — En mestrim tíma
ævi sinnar varði hann til rann-
sókna sinna og ritstarfa, sem
verk hans bera vitni.
Meiri var liann eljanarmaður
og fróðleiks, en ritsnillingur um
orðaval og framsetning. Mun
þar nokkuru valdið hafa, að
hann var nokkuð roskinn, er
hann tók verulega að fást við
ritstörf. En flestar bera ritsmíð-
ir lians vitni um mikla þekking
og um ríka skapsmuni þegar til
kappræðna kom. — Óáleitinn
var hann jafnan, bæði í dagfari
og blaðamensku, en ekki upp-
næmur frá sínum málstað, ef á
var leitað. k
Hannes Þorsteinsson var að
öllu merkismaður, rammur og
sannur Islendingur í hverja
taug. Hann var staðfastur í
skaplyndi, þéttur fyrir og ekki
vanur að láta hlut sinn í ritdeil-
um, við hvem sem um var að
eiga. Átti hann oft í all-þrálát-
um brösum við andstæðinga
sína þá er hann stýrði „Þjóð-
ólfi“, og á efri áram sínum háði
hann snarpar deilur við Finn
prófessor Jónsson um íslensk
bæjanöfn, sem mörgum er í
fersku minni.
Hannes var settur docent í
sögu Islands við inn nýstofnaða
háskóla 8. júni 1911; en tókst
aldrei kenslu á hendur, því að
„þáverandi ráðherra ])óknaðisi
að skipa annan (Jón Aðils) í
þetta embætti“. Eftir fráfall
Jóns 1920 bauð heimspekisdeild
háskólans Hannesi embættið,
er þá var orðið prófessors-em-
bætti, en hann liafnaði því boði
„sakir aldurs og af öðrum
ástæðum“, svo sém hann hefir
sjálfur sagt. Haustið 1911 var
honum veitt aðstoðarskjala-
varðarsýslan við Landsskjala-
safnið (síðar Þjóðskalasafn)
frá næsta. nýári, og gegndi því
starfi uns hann gerðist þjóð-
skjalavörður, sem fyrr segir. —
Hann fékk styrk nokkurn úr
Vírnet,
margar gerðir og stærðir,
nýkomin. — Spyrjið um verðið.
VERZLUN B. H. BJARNASON.
Nfi verðar byrjaö
að vinna í görðunum.
Garðyrkjuáhöldin fást í
VERZLUN B. H. BJARNASON.
landssjóði árið 1912 og síðan til
þess að semja ævisögur lærðra
manna islenskra og sérstakan
styrk til rannsókna i söfnum í
Kliöfn veturinn 1919—20. Hann
var i stjórn Sögufélagsins frá
upphafi og formaður þess siðan
1924, en lieiðursfélagi var hann
kosinn 1920. I stjórn Bók-
mentafélagsins var hann síðan
1918 og heiðursfélagi 1926. I
fulltrúaráði Fornleifafélagsins
var hann síðan 1897, og lengst-
um siðan 1909 i dómnefnd til
úthlutunar verðlaunum af „Gjöf
Jóns Sigurðssonar". En mest
sæmd þótti lionum sér veitt, er
heimspekisdeild liáskólans kaus
hann heiðursdoktór í heimspeki
á Þorláksmessu 1925.
Því samir vel að hafa að
málslokum þessi orð heímspek-
isdeildar úr formála þeim er
fylgdi:
„Ættvísi og mannfræði hafa
löngum verið höfuðuppistaða í
söguiðkunum Islendinga. I
þeim greinum hefir þó enginn,
hvorki fyrr né síðar, lagt meira
fram i rannsóknum, en Hannes
þjóðskjalavörður Þorsteinsson“.
Hann lést. 10. þ.r m. Jarðarför
lians fór fram i dag. ,
B. S».
Skrítin nöfn.
Ein af Orkneyjum heitir Hoy^
og er það nafn auðskýrt, því að
það er aflagað úr Háeyí en
Norðmenn höfðu nefnt ey þessa
þannig. Skrítnara er að fræg ey
i Kyrrahafi heitir Hawaii. Er
það nafn öllu likara Háey, en
Hoy, og hið mesta réttnefni
væri Háey þama, þar sem
Hawaii er hálendari miklu en
nokkur önnur eyja? sem ekki er
víðlendari. Verður þetta þö enn
þá undarlegra þegar lengra er
rakið. Annað hæsta fjaUið á
Hawaii heitir Mauna Loa, yfir
4000 m., og ætti að vísu skiKð
að heita Logafjall fremur en
nokkurt annað fjall hér á jörðu,.
þar sem digur súla af bráðnu
grjóti ris meir en 300 metra
upp yfir tindinn, þegar fjall
þetta gýs; munu eldvellsgos-
þessi vera hinn stórkostlegasti
náttúrufyrirburður sem hér á
jörðu gefur að líta. Mauna, sbr.
Mons, Monte, fjall, og mon, t. d.
i Dímon; en Loa, sbr. þýska
orðið Lohe, logi. Hitt hæsta
fjallið á Hawaii heitir Mauna
Kea, og er þar gjá mikil (géa)
ofan í tindinn, en gjá þessi er
eldgigur forn; hefir fjall þetta
verið sama eðlis og Mauna Loa,
þó að nú sé það hætt að gjósa.
Væri Gjáfjall réttnefni á fjall-
jötni þessum engu síður en
Logafjall á hinum. Virðist mér
eftirteklarvert hvemig nöfrt
þessi minna á norrænt mál.
14. apríl ’35.
Helgi Pjeturss.
Leiðrétting.
I greininni Lífgeislan og
stjörnusamband, hafði mis-
prentast geislarnir f. geislanir
(sem láta ljóshraðann langt að
baki).
H. P.