Morgunblaðið - 15.04.1967, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 15. APRlL 1967.
17
Aldarafmæli:
BJARNI SÆMUHDSSON
Á síðara hluta 19. aldar komu
fram á sjónarsviðið þrír menn,
sem allir gerðust brautryðjend-
ur á sviði íslenzkra náttúru-
fræðirannsókna. Þessir menn
voru Þorvaldur Thoroddsen,
Stefán Stefánsson og Bjarni Sæ-
mundsson. Allir voru þeir af-
reksmenn hver á sínu sviði, >or-
valdur sem jarðfræðingur, Stef-
án sem grasafræðingur og
Bjarni sem dýrafræðingur, enda
bar ævistaf þeirra ótrúlega
ríkan ávöxt. Það má teljast fá-
gæt tilviljun, að með jafn fá-
mennri þjóð og íslendingar eru,
skuli svo til samtímis hafa kom-
ið fram þrír afburðamenn í
þremur höfuðgreinum náttúru-
fræðinnar, og held ég að óhætt
sé að fullyrða, að slíkt hafi
ekki skeð síðan, þótt nú sé starf-
andi í landinu allálitlegur hópur
náttúrufræðinga.
Það er mjög athyglisvert, hve
miklu raunsæi þessir þrír braut-
ryðjendur voru gæddir. Þeir
hösluðu sér völl í fullu sam-
ræmi við þau takmörkuðu starfs-
skilyrði, sem þá voru fyrir
hendi, en dagaði ekki uppi sem
þröngsýna sérfræðinga án
minnstu möguleika til að færa
sér menntun sína í nyt. 1 stað
þess hófust þeir handa um söfn-
un og úrvinnslu fróðleiks á
breiðum grundvelli og skópu
með því stórbætt skilyrði til
handa þeim, sem á eftir komu.
Þeir brutu landið og plægðu ak-
urinn, sem við í dag streitumst
við að yrkja.
Yngstur þessara þriggja braut-
ryðjenda var Bjarni Sæmunds-
son. Hann fæddist á Járngerð-
arstöðum í Grindavík 15. apríl
1867, en lézt í Reykjavík 6. nóv-
ember 1940, sjötíu og þriggja ára
að aldri. í dag hefði Bjarni Sæ-
mundsson orðið hundrað ára, ef
honum hefði enzt aldur.
Árið 1894 lauk Bjarni háskóla-
námi í Kaupmannahöfn, gerðist
sama ár kennari við Reykjavík-
urskóla og gegndi því embætti
óslitið til ársins 1923, er hann
var leystur frá embætti með
fullum launum. Kennslustarfið
eitt hefði verið ærið lífsstarf
hverjum meðalmanni, en mörg
eru þau verk, sem Bjarni vann
að með kennslunni og eftir að
hann var leystur frá kennslu-
skyldu. Hann var meðal annars
fyrsti fiskifræðingur landsins —
og hinn eini allt til ársins 1931,
er Árni Friðriksson var ráðinn
starfsmaður Fiskifélags fslands.
Á tímum mestu atvinnubyltingar
í sögu íslands féll það í hlut
Bjarna að rannsaka útbreiðslu
og lífshætti íslenzkra nytjafiska,
en auknar fiskveiðar voru ein-
mitt undirstaða þessarar at-
vinnubyltingar. Auk þess var
hann ráðunautur ríkisstjórnar-
innar um allt, er laut að hinni
líffræðilegu hlið fiskiveiða og
útgerðar. Eflaust hafa störf
■Bjarna að þessum málum verð
mjög tímafrek, enda mun hann
hafa verið þekktastur fyri
framlag sitt á því sviði. En því
fór þó víðs fjarri, að þessi mikli
eljumaður léti þar við sitja, því
að áhugamálin voru mörg og
starfsþrekið óbilandi. Eftir að
hann hafði gerzt kennari við
Reykjavíkurskóla. hófst hann
fljótt handa um samningu
kennslubóka í náttúrufræði.
Ágrip af náttúrusögu fyrir
barnaskóla var gefin út 1896 og
ágrip af steinafræði árið 1900.
Síðan komu kennslubók í landa-
fræði (1912), kennslubók í dýra-
fræði (1914) og Sjór og lopt
(1919). Flestar þessar bækur
hafa verið margsinnis endur-
prentaðar, og sem dæmi um vin-
sældir þeirra má geta þess, að
sumar þeirra eru kenndar enn
þann dag í dag. Sem kennslu-
bókahöfundar hafa Bjarni Sæ-
mundsson og Stefán Stefánsson
getið sér orðstír, sem seint mun
fyrnast. Framlag þeirra á því
sviði var veigamikill þáttur í
sókn íslendinga til menningar-
legs sjálfstæðs.
Þá er komð að þeim þætti í
ævistarfi Bjarna Sæmundsson-
ar, sem mér er bezt kunnur, en
það er formennska í Hinu ís-
lenzka náttúrufræðifélagi og
umsjón með náttúrugripasafni
félagsins. Eg held, að þessi störf
hafi alla tíð verið Bjarna mjög
hjartfólgin, enda átti hann allra
manna mestan þátt í vexti og
viðgangi safnsins. Bjarni kemur
snemma við sögu félagsins og
safnsins. Árið 1890 skrifar Stefán
skólameistari, sem þá var orðinn
sem góðum safnmanni eru nauð-
synlegir. Hann var natinn og
hirðusamur, og hann var mjög
handlaginn og tókst því oft að
bjargast við lítilfjörlegan efni-
við og gera úr sæmilegustu hluti
eða gera við það, sem úr sér var
gengið.
En Bjarni lét sér ekki nægja
að hrúga saman munum. Hann
vann jafnframt stöðugt að úr-
vinnslu og ákvörðun ýmissa
dýraflokka í safninu og skrifaði
um þær rannsóknir fjölda rit-
gerða í félagsskýrslurnar, í „Vi-
denskabelige Meddelelser fra
kennari á Möðruvöllum, Bene-
dikt Gröndal, formanni náttúru-
fræðifélagsins og forstöðumanni
safnsins, á þessa leið: „Eg vil
ekki hafa Móritz Halldórsson
fyrir fulltrúa félagsins í Höfn.
Eg vil fá Bjarna stud. Sæmunds-
son. Hann er interesseraður og
vandaðasti piltur. Kvað stunda
nám sitt af kappi og kemst því
brátt í álit. Ef þið hafið ekkert
á móti því, skrifa ég honum með
næstu ferð.“ Varð það úr, að
Bjarni var gerður að fulltrúa fé-
lagsins í Höfn, og skrifar hann
þá Gröndal og segist munu
reyna að efla hag félagsins þar,
að svo miklu leyti sem tíminn
og nám sitt leyfi sér. Var Bjarni
fulltrúi félagsins í Höfn þar til
er hann kom heim að afloknu
námi 1894. En 1895 var hann
kosinn í stjórn félagsins, og átti
hann síðan sæti í stjórn þess
t samfleytt 45 ár, fyrst sem
meðstjórnandi (1895—1900), síð-
an sem ritari (1900—1905) og
loks sem formaður og umsjónar-
mað safnsins (1905—1940). Það
er óhætt að fullyrða, að hvorki
fyrr né síðar hafi nokkur ein-
staklingur unnið Hinu íslenzka
náttúrufræðifélagi og Náttúru-
gripasafninu jafnmikið gagn og
Bjarni Sæmundsson, og á þetta
ekki sízt við um safnið. Undir
stjórn hans óx það hröðum
skrefum, enda vann hann af frá-
bærri elju að því að afla því
muna. Sjálfur safnaði hann mjög
miklu á rannsóknarferðum sín-
um, bæði á sjó og landi, og lét
hann það allt renna til safnsins.
Þannig eignaðist safnið smám
saman tiltölulega mjög fullkom-
in söfn lægri sjávardýra og
fiska, án þess að Bjarni hafi á
nokkurn hátt vanrækt aðrar
deildir safnsins. Hann safnaði t.
d. miklu af steinum og bergteg-
undum og á fyrri árum sínum
einnig plöntum. En Bjarni hafði
auk þess marga þá hæfileika,
Dansk Naturhistorisk Forening“
og víðar. Auk þess fékk hann
ýmsa aðra náttúrufræðinga,
bæði íslenzka og erlenda, til
þess að taka að sér úrvinnslu
þeirra dýraflokka, sem hann
treysti sér ekki til að fást við
sjálfur. Undir handleiðslu Bjarna
varð safnið þannig smám sam-
an að vísindastofnun og undir-
staða að þekkingu okkar á nátt-
úru fslands.
Hér hefur verið rakin hin öra
þróun safnsins undir stjórn
Bjarna Sæmundssonar. En
Bjarni var samt ekki gallalaus
fremur en aðrir dauðlegir menn.
Það, sem helzt var hægt að hon-
um að finna, var að hann var
helzt til íhaldssamur og spar-
samur, og ágerðust þeir eigin-
leikar með aldrinum. Hann var
ekki aðeins sparsamur fyrir sína
eigin hönd, heldur og fyrir ann-
ara hönd og þá einnig ríkisins.
Hann gerði því aldrei miklar
kröfur um fjárframlög til safns-
ins. En það gat ekki hjá því
farið, að þetta hlyti að bitna á
safninu, enda hætti honum við
að vera fullsparsamur á tilkostn-
að til verndunar gripum þess. En
ég verð að viðurkenna, að hér
var við ramman reip að draga.
Húsnæði safnsins var fyrir löngu
orðið alltof lítið og safnið hafði
aldrei eignazt viðunandi hirzl-
ur, þar sem hægt væri að vernda
viðkvæma muni fyrir ryki og
meindýrum.
Eftir að Bjarni Sæmundsson
lét af kennslustörfum hófst hann
handa um samningu rita um
dýraríki Islands, og auðnaðist
honum að ljúka við bækur um
hryggdýrin áður en hann lézL
Fiskarnir komu út 1926, Spen-
dýrin 1932 og Fuglarnir 1936.
Þessi þrjú rit voru á sínum tíma
einstakt afrek, og gegnir furðu,
að einn maður skuli hafa valdið
þessu verkefni. Eitt er að
minnsta kosti víst, og það er, að
hliðstæð verk um þessa þrjá
flokka hryggdýranna verða
aldrei framar samin af einum og
sama manni. •
Eftir að ég fluttist til Reykja-
víkur 1926, kynntist ég fyrst
Bjarna Sæmundssyni persónu-
lega, og síðar varð ég tíður
gestur á heimili hans. Þeirra
kynna mun ég ávallt minnast
með óblandinni ánægju, því
Bjarni varð mér mjög hugstæður
persónuleiki. Hann var hógvær
maður og hlédrægur, sem ekki
mátti vamm sitt vita. Hann var
hófsamur í dómum sínum um
menn og málefni, og aldrei
heyrði ég .hann tala illa um
nokkurn mann. Hann var mjög
frábitinn allri yfirborðsmennsku,
enda sjálfur traustur og óhaggan
legur sannleiksleitandi, sem lét
ekkert frá sér fara nema að vel
yfirveguðu máli. Gáfur hans
voru bæði miklar og margþætt-
ar. Hann var meðal annars frá-
bær málamaður og kunni vel að
meta tóníist og myndlist. Mér er
kunnugt um, að hann skrifaði
vísindaritgerðir sínar jöfnum
höndum á dönsku, þýzku, ensku
og frönsku án þess að leiðrétta
þyrfti stafkrók, en slíkt er ekki
á alra færi. Nýtni hans var við
brugðið, og flestar bækur sínar
skrifaði hann með blýanti aftan á
gamlar prófarkir. Og svo skýr og
læsileg var rithönd hans, að til
setningar voru handrit hans sízt
verri en vélrituð handrit. Alla
ævi var Bjarni Sæmundsson að
viða að sér fróðleik á hinum
ólíkustu sviðum, og tel ég, að
þessi fróðleiksþorsti hafi verið
eitt af helztu séreinkennum
hans. En jafnframt því hafði
hann ríka hneigð til að miðla
öðrum af fróðleik sínum. Og þar
sem hann var frábær eljumaður
gat ekki hjá því farið, að ár-
angurinn af ævistarfi hans yrði
bæði mikill að vöxtum og góður.
Finnur Guðmundsson.
ÉG VEIT, að náttúrufræðing-
arnir minnast í dag mikið og
vel dr. Bjarna Sæmundssonar og
þess, sem hann var vísindum
þeirra og hagnýtum fræð-
um íslenzks sjávarútvegs. En
dr. Bjarni Sæmundsson var
ekki einungis náttúrufræð-
ingur og þess vegna er ekki
úr vegi að um hann heyrist líka
ein óvísindaleg rödd gamals nem
anda hans, sem ekki er nátt-
úrufræðingur.
Dr. Bjarni var nágranni okk
ar í Þingholtsstræti 17, átti hús
ið nr. 14, þar sem áður var
Benedikt Gröndal skáld og síð
an Jón Jensson yfirdómari, og
var þar mjög fallegur garður,
sem dr. Bjarni lét sér anní um,
en seinna eyddist í eldi. Milli
Bjarna og föður míns var göm-
ul og góð vinátta og skrifaði
Bjarni flestar greinar sínar í
blöð hans og las ég þær
snemma.
í þann tíma, sem hér um ræð
ir var Menntaskólanum ekki
skipt í máladeild og stærðfræði
deild, en nemendur skiptust oft
í flokka eftir áhuga sínum á
námsgreinum og þóttust geta
slegið slöku við hinar. Stund-
um þótti fínt að vera í skálda-
bekk, en svo urðu raunvísind-
in fínust. Dr. Ólafur Dan. sagði
seinna í stærðfræðinni, að sér
þætti fróðlegt að vita, hvað þeir
gætu verið að gera þarna hand-
an við ganginn, þar sem mála-
deildin var. En hann vissi það
svo sem, þeir væru alltaf að
skoða myndir, ólogiskar illustra
tionir, sem illustreruðu ekki
neitt og svo lásu þeir kvæði
sem sönnuðu ekkert. Þrátt fyr-
ir þetta kvað dr. Ólafur sjálfur
manna bezt rímur og lærði það
heima, norður í Skagafirði, þar
sem alltaf er sólskin, sagði hann.
Þó að dr. Bjarni Sæmundsson
væri vakinn og sofinn í sinni
náttúrufræði, var hann human-
isti í gömlum og góðum stíl.
Hann hafði miklar mætur á
kveðskap og kunni mikið af
honum, gömlum og nýjum, latn
eskum og íslenzkum. Einu sinni,
þegar ég kom upp hjá honum
í landafræði, í Eyjafirði, vildi
hann að ég færi með allt Eyja-
fjarðarkvæði sr. Matthíasar.
Hann var mjög samvizkusam
ur kennari. Grandvarari maður
gafst ekki til orðs og æðis. Fræðl
rit sín skrifaði hann á íslenzkn
eða erlendum málum, hann var
ágætur málamaður. Hann sk’-if.
aði líka margan og góðan al-
þýðlegan fróðleik, minningar og
ferðasögur og var mjög vinsæll
meðal sjómanna og margra
blaðaiesenda. Hann var glögg-
ur og gagnrýninn athugandi og
hafði auga fyrir ýmsu gaman-
sömu og glettnu. Hann hafði
smekk fyrir því sem fallegt var
og var drátthagur og málaði.
Við skólafélagar þóttum
brydda upp á ýmsu nýju og
skrítnu, að því er þeim fannst
á kennarastofunni, en slíkar
stofur lærði ég seinna að þekkja
meira og betur. Mér reyr.dist
dr. Bjarni Sæmundsson skiln-
ingsgóður og drenglyndur boð-
beri milli aðilanna og naut þó
ekki ávallt skilnings eins og
vert var. Ég man að hann vildi
einu sinni vera með í félagi
okkar sícólapilta, sem átti að
vera einhverskonar fræða-
félag, en auðvitað skemmti-
legt um leið. Ég lærði
snemma að bera virðingu fyrir
dr. Bjarna Sæmundssyni og
störfum hans, þó að ég væri
ekki náttúrufræðimegin í lífinu,
og sú virðing óx eftir því sem
ég þekkti hann betur og sá
meira tl starfa hans. Hann var
brautryðjandi í fræðum sínum,
síleitandi og sívinnandi, yfir-
lætislaus öðlingsmaður,' einn af
þeim, sem setti göfugan svip
persónu sinnar og vísinda sinna
á frjósama og athafnasama sam-
tíð sína.
Viihjálmur Þ. Gíslason,
I DAG, 15. april, eru eitt hundr-
að ár liðin frá fæðingu dr.
Bjarna Sæmundssonar, hins al-
kunna fræði- og vísindamanns.
Ég ætla ekki að skrifa um ævi-
starf hans, það munu, að sjálf—
sögðu aðrir gjöra. Mig langar að
eins með fáum orðum, að minn-
ast Bjarna Sæmundssonar, sem
heimilisföður í Þingholtsstræti
14, en í næsta húsi Þingholts-
stræti 15, bjuggu foreldrar mínír
fyrst og síðar á Amtmannsstíg
2. Það var því ætið stutt í milli
þessara heimila, enda urðum við,
Anna dóttir hans, æskufélagar
og vinir sem óbreytt hefur hald-
ist.
Ég var daglegur heimagang-
ur á heimili Bjarna Sæmundsson
ar og konu hans, Steinunnar
Sveindsdóttur. Þangað var hlaup
ið í tima og ótíma, en æfinlega
var- ég jafn velkomin af hús-
bændanna hálfu. Það fannst mér
vera mitt annað heimili. Það var
ekki óalgengt, að Bjarni gæfi sér
tíma til að taka í spil með okkur
telpunum. Spiluðum við þá oft-
ast Whist. Bjarni leiðbeindi okk-
ur í spilamennskunni, en krafð-
ist þess, að við spiluðum af al-
vöru, þ.e. legðum okkur fram
með að spila sem best. Mig undr
ar núna, hvað þessi störfum
hlaðni maður, sem ætíð virtist
svo bundinn sínum fræðistörf-
um, og kennslu, gat gefið sér
tíma til að sinna okkur og þá
af alhug. Frú Steinunn, kona
hans, átti við mikla og lang-
varandi vanheilsu að stríða, eti
hún var hinn góði andi heimilis-
ins, ljúf og gamansöm. Jólin
1907 eru mér sérstaklega minn-
isstæð, því að þá voru veikindi
á heimili foreldra minna, svo að
við gátum ekki, aldrei þessu
vant, haft jólatré. Þegar Bjarni
Iheyrði þetta, segir hann við mig,
skila þú kveðju til foreldra þinna
og spurðu hvort þið systurnar
megið ekki koma og vera hér
ihjá okkur á aðfangadagskvöld.
|Þið getið auðvitað borðað fyrst
jneð foreldrum ykkar og komið
|svo á eftir. Ég varð sannarlega
Iglöð og þakklát þegar ég hljóp
Iheim með þessi skilaboð. Og svo
,kom aðfangadagskvöldið. Við
)vorum allir krakkarnir, inni i
iannari stofu, en jólatréð. Allt I
einu opnaðist hurðin og Bjarni
íbiður okkur að gera svo vel og
er nú jálatréð tendrað. Síðan taka
'allir höndum saman og ganga
|í kringum tréð Og sungum við
ibæði sálma og ættjarðarsöngva.
ISöngur og gleði Bjarna, er mér
Framhald á bls. 16