Morgunblaðið - 11.04.1984, Blaðsíða 8
56
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 11. APRÍL 1984
/
Ríkisútvarpið verði áfram
þungamiðja útvarpsrekstrar
— þótt slakað verði á einkarétti þess
— eftir Ingvar
Gíslason
„Frjálsræði í útvarpsrekstri"
hefur orðið nokkuð fyrirferðar-
mikið slagorð á síðustu árum
ásamt einbeittri fordæmingu á
því, sem menn kalla „einokun"
Ríkisútvarpsins. Þessi krafa um
frjálsræði getur auðvitað verið til
komin af ýmsum ástæðum og at-
vikum. Hún getur m.a. verið
sprottin af þeirri tandurhreinu
frjálsræðisstefnu, að athöfnum
manna eigi ekki að setja neinar
hömlur, allt eigi að vera athafna-
mönnum frjálst, ef þeir hafa fé til
að hefjast handa um eitthvert
verk eða athafnir. Þá má hugsa
sér, að krafan sé sprottin af þeirri
sannfæringu einhverra, að lög-
bundinn einkaréttur ríkis til út-
varpsstarfsemi sé í raun og veru
ritskoðun af stærri gerðinni og
ósamrýmanlegt grundvallar-
reglum lýðræðis. Enda hefur það
verið borið fram, að einkaréttur
ríkisins á útvarpi samsvari því að
lög ákvæðu ríkinu einkarétt á
blaðaútgáfu. Það eru m.ö.o. sjálf-
valdir merkisberar tjáningarfrels-
isins, sem í þessu tilfelli bera fram
kröfuna um frjálsa útvarpsstarf-
semi.
Ósk um fjölbreytni
En þegar til kastanna kemur,
held ég, að það sé hvorki krafa
örfárra hreinræktaðra frjáls-
hyggjumanna né krafa enn færri
sjálfvalinna vörslumanna tján-
ingarfrelsisins, sem mestu hafa
ráðið um gang umræðunnar um
frjálslegri útvarpsstarfsemi hér á
landi. Eg held, að umræðan sé
fyrst og fremst sprottin af ósk al-
mennings um fjölbreyttari út-
varpsdagskrá, að útvarpshlust-
endur og sjónvarpsnotendur hafi
úr meiru að velja, að útvarps- og
sjónvarpsrásir séu fleiri en ein, en
þessari ósk um fjölbreytni hefur í
sjálfu sér ekki fylgt nein alvöru-
krafa um „frjálst" útvarp í
merkingu frjálshyggjumanna, né
að almenningi hafi þótt þrengt að
tjáningarfrelsinu með starfsemi
Ríkisútvarpsins. Ég tel að meiri-
hluti þjóðarinnar sætti sig fylli-
lega við það, að Ríkisútvarpið
haldi einkarétti sínum í höfuð-
atriðum, og yfirleitt gerir almenn-
ingur ekki kröfur sínar um fjöl-
breytni í útvarpsdagskrá á hendur
neinum öðrum en Ríkisútvarpinu.
Ég hef ekki orðið var við annað.
Almenningur vantreystir ekki
Ríkisútvarpinu hvað snertir
mannréttindamál eða athafna-
frelsi. En fólk vill að Ríkisútvarp-
ið sé fjölbreytt og frjálslegt, en
tréni ekki sem óumbreytanlegt
kerfisbákn, þ.á m. held ég að al-
menningur telji það varla geta
skaðað hagsmuni Ríkisútvarpsins,
þótt slakað yrði á stífustu kröfum
um einkarétt þess, s.s. eins og það
að reka staðbundna fréttastöð í
einhverju byggðahverfi eða húsa-
samstæðu eða kaupstað, ef íbúar
hefðu áhuga á slíku. Ef Ríkisút-
varpið þolir ekki slíka samkeppni,
eða ef íslenskri menningu stafar
hætta af þess háttar staðbundinni
útvarpsstarfsemi heimamanna, þá
er Ríkisútvarpið heldur valt á
grunni og íslensk menning í veik-
ara lagi. Ég vil því að það komi
skýrt fram, að ég tel fráleitt að
ætla að standa í vegi fyrir því með
einhverri hörku og stífni að leyfa
„grenndarútvarp" með litlum
sendingarstyrk og þröngu afnota-
Ingvar Gíslason
„Þaö er gott og blessað
að slaka eitthvað á
einkarétti Ríkisútvarps-
ins og opna möguleika
fyrir staðbundnum
stöðvum sem víðast í
landinu eftir skynsam-
legum reglum. En
affarasælast verður að
efla Ríkisútvarpið og
gera því kleift að vera
um ókomin ár þunga-
miðja útvarpsrekstrar
landsmanna í heild.“
svæði, sem kannske væri ekki ann-
að en kaupstaðarland eða bæj-
arhverfi. Ég sé ekkert vit í því að
Ríkisútvarpið sé svo ofverndað, að
fólk megi ekki taka sig saman á
þröngu byggðasvæði um rekstur
smástöðva til þess að þjóna sínum
sérstöku hagsmunum eða stað-
bundnum áhugaefnum. Hér á ég
t.d. við það að sveitarfélög geti
rekið staðbundið útvarp, sem sam-
tök um sveitarstjórn viðurkenna.
„Algert frelsi“ stenst
ekki í raun
Hins vegar sé ég ekki hvers
virði það væri í aivöru — í prakt-
ískri framkvæmd — að samþykkja
lagabókstaf um að engar hömlur
skuli vera á því að menn fái að
setja á stofn útvarpsstöð, og lög-
jafna þá út frá því, sem viður-
kennt er, að öllum er frjálst að
setja upp prentverk og hefja bóka-
útgáfu, gefa út blöð og tímarit og
hvers kyns prentað mál. Hér er í
raun verið að bera saman það sem
ekki er sambærilegt, a.m.k. eins og
nú háttar tækninni og þar með
möguleikanum til þess að nýta
slíkt frelsi í raun og veru. Ég sé
því enga ástæðu til þess að vera að
gefa fólki undir fótinn með það að
algert frelsi til útvarpsrekstrar sé
mögulegt, jafnvel þó að það kynni
að vera æskilegt. Það er því
óraunhæft og reyndar órökrétt að
keppa að slíku marki. Algert frelsi
í útvarpsrekstri er því miður eins
konar „absólút" ómöguleiki. Það
væri mikill tímasparnaður, ef
slíkt hjal væri lagt til hliðar. Sem
betur fer afskrifaði útvarpslaga-
nefndin frjálst útvarp í þessari
óraunsæju merkingu og hélt sig
þannig við jörðina. M.a. af þeirri
ástæðu hef ég talið útvarpslaga-
frumvarp nefndarinnar nothæfan
grundvöll undir skipulegar um-
ræður um breytingar á útvarps-
lögum. Ég fagna því að félagar
Hvað merkir Fjalaköttur?
— eftir Helga
Þorláksson
í gær var birt hér í blaðinu
grein eftir Bessí Jóhannsdóttur
sem nefnist „Leikmannsþankar
um Fjalaköttinn". Þar kemst höf-
undur að þeirri niðurstöðu að hús-
ið sé „nánast ónýtt" enda hafi það
verið illa byggt í upphafi eins og
nafnið sýni. Bessí er ekki ein um
að túlka heiti Fjalakattar með
þessum hætti og er það gert með
mjög hæpnum rökum.
Nafnið
Hér verður að athuga að húsið
Aðalstræti 8 eða Fjalaköttur
skiptist í bakhús, sem var reist
sem leikhús árið 1893, og í fram-
hús sem varð til í nokkrum áföng-
um. í framhúsinu miðju er stórt
port með glerþaki yfir en hér var
leikhúsgestum ætlað að spóka sig i
langa hléi. Það var einungis bak-
húsið, leikhúsið, sem nefndist
Fjalaköttur í upphafi.
Ýmsar allmismunandi skýr-
ingar eru til á nafninu Fjalaköttur
en ég held að ljóst sé hver uppruni
þess er.
Sá hét Valgarður Breiðfjörð
sem reisti Fjalaköttinn, framhús
að mestu og leikhúsið að öllu leyti.
Valgarður tók mikinn þátt í fé-
lagslífi, lét sér reyndar fátt óvið-
komandi og gaf út sérstakt blað
um bæjarmálefni, Reykvíking. Þar
segir í grein árið 1901 að andstæð-
ingar Valgarðs hafi nefnt leikhús-
ið Hristing, Skjálfanda og Fjala-
kött, gefandi í skyn, segir þar „að
það væri lífsháski að koma þar inn
því að það mundi hrynja". Orðið
fjalaköttur var haft um músagildru
sem þannig var gerð að tvær fjalir
skelltust saman og krömdu mús-
ina þegar hún hreyfði við agninu.
í blaðinu ísafold er aðsend grein
um Valgarð, 23. des. 1893; þar seg-
ir m.a. um hann „sem tildraði upp
leikhripinu í Bröttugötu er sumir
kalla Fjalaköttinn og aðrir Hrist-
ing, því kofahreysið kvað sem sé
leika á skjálfi við lófaklapp ..."
Leikhúsið hafði verið vígt 16.
júlí 1893, smiðirnir voru að góðu
kunnir fyrir fyrri störf sín og
sjálfur var Valgarður margreynd-
ur smiður. Að innan var leikhúsið
gert að fyrirsögn dansks manns,
Edw. Jensens, „sjónleikadírekt-
örs“. Hann var hér aftur á ferð-
inni árið eftir, 1894, og var að sögn
ráðið frá að nota leikhúsið. Um
það segir í Reykvíkingi:
„Herra Jensen varð því að fara
til bæjarfógeta og fá hann til að
útnefna færustu smiði bæjarins
til þess að skoða þetta nýja leik-
hús. En sem vænta mátti dæmdu
þeir það traust og sterkt í alla
staði og var svo þessi dómur
þeirra festur hér upp á götunum."
(1/8 1901).
Ekki virðist fara á milli mála að
nafnið Fjalaköttur sé komið frá
þeim sem töldu leikhús Breið-
fjörðs óvandað. Andstæðingar
Valgarðs virðast hafa verið iðnir
við að koma skoðun og nafni á
kreik.
Eins og fram kom færðist nafn-
Helgi Þorláksson
„Samtökin Níu líf, sem
ætla sér aö bjarga Kett-
inum, hafa sett fram
hugmynd um makask-
ipti lóða þannig að
Þorkell Valdimarsson,
eigandi Fjalakattar, fái
lóð á Hallærisplani en
borgarsjóður lóð Katt-
arins.“
ið yfir á framhúsið líka, alla húsa-
samstæðuna. Ekki kannast ég þó
við að neinir hafi haldið því fram
á sinni tíð að framhúsið hafi verið
óvandað. Valgarður var sjálfur
húsasmiður og flutti inn bygg-
ingarefni, var stórhuga og vildi
hafa glæsilega hluti í kringum sig
eins og skrif hans sýna.
í skýrslu Árbæjarsafns, Grjóta-
þorp 1976, segir m.a.: „Leikhússal-
urinn var nefndur Breiðfjörðssal-
ur. Þótti húsabákn þetta lítt vönd-
uð smíð og fékk brátt skopnafnið
Fjalakötturinn:" Enn segir: „Burð-
argrind virðist að mestu heil en
tæplega nógu traust, t.d. í stóra
salnum."
í kostnaðaráætlun, sem borgar-
verkfræðingur lét gera í desember
sl. um endurreisn Fjalakattar,
segir m.a. um húsin, þ.e. Fjala-
köttinn: „Auk þess kemur fram í
„Grjótaþorp" að þau voru talin
óvönduð frá upphafi." Ég get ekki
séð að fram komi í skýrslu Árbæj-
arsafns að framhúsið eða fram-
húsin hafi verið „óvönduð í upp-
hafi“. Hið sanna í málinu varð-
andi burðargrind framhússins
kemur ekki í ljós fyrr en þil hafa
verið rifin frá veggjum. Þangað til
held ég að okkur leyfist að efast
um að framhúsið eða framhúsin
hafi verið „óvönduð ( upphafi".
Nafnið Fjalaköttur er ágætt svo
framarlega sem menn oftúlka það
ekki.
Viðgerðarkostnaður
í áætlun borgarverkfræðings
segir að viðgerð Fjalakattar muni
mínir í Framsóknarflokknum
hafa að lokum og eftir vandlega
umhugsun greitt fyrir því að þetta
frumvarp væri lagt fram til um-
ræðu án þess að því fylgi nokkurt
fyrirheit um stuðning við frum-
varpið í óbreyttri mynd.
Óhiutdrægt Ríkisútvarp
í 50 ár
Það hefur verið útbásúnað að
þetta frumvarp útvarpslaganefnd-
ar sé tiltakanlega róttækt, stefni
að gífurlegum breytingum, ef ekki
byltingu í útvarpsrekstri hér á
landi. Það er rétt að frumvarpið
hefur fólgna í sér þá meginbreyt-
ingu að opnaðir eru augljósari
möguleikar til þess að losa um
einkarétt Ríkisútvarpsins en finna
má í gildandi lögum. Þetta frum-
varp gerir vissulega ráð fyrir því
að fleirum en Ríkisútvarpinu verði
heimilað að reka útvarp með viss-
um skilyrðum.
En ég vil vekja á því sérstaka
athygli að í frumvarpinu er gengið
út frá þeirri meginstefnu að Ríkis-
útvarpið hafi áfram einkaleyfi til
þess að reka landsútvarp, þ.e. út-
varp sem nær til landsins alls.
Undantekningar frá þessu má að-
eins binda við svæðisstöðvar, sem
hafa takmarkað sendisvið og af-
notasvæði. M.ö.o. Ríkisútvarpið
mundi áfram hafa einkarétt á
hljóðvarpi og sjónvarpi, þegar um
er að ræða sendistöðvar, sem eiga
að þjóna landinu í heild. Útvarps-
laganefndin leggur mikla áherslu
á eflingu Ríkisútvarpsins.
En þá er ég kominn að því at-
riði, sem ég persónulega vil gera
að meginmáli í sambandi við þá
endurskoðun á útvarpslögum, sem
nú er verið að ræða:
Það er gott og blessað að slaka
eitthvað á einkarétti Ríkisút-
varpsins og opna möguleika fyrir
staðbundnum stöðvum sem víðast
í landinu eftir skynsamlegum
reglum. En affarasælast verður að
efla Ríkisútvarpið og gera því
kleift að vera um ókomin ár
þungamiðja útvarpsrekstrar
landsmanna í heild. íslenska
Ríkisútvarpið á orðið alllanga
sögu, meira en hálfa öld. Útvarpið
hefur að vísu verið ríkiseign og
rekið á ríkisábyrgð fjárhagslega
kosta 44 milljónir króna, sé dýr-
asta aðferð valin, og er jafnan
vitnað til þessarar tölu í opinberri
umræðu. En menn borgarverk-
fræðings mæla með aðferð sem
kostar 38 milljónir. Hér er áætlað-
ur kostnaður á m2 kr. 36.728 og
26.388 en kunnáitumenn, sem ég
hef rætt við og stjórnað hafa við-
gerð gamalta húsa, segja með öllu
ástæðulaust að fara yfir 20.000 kr.
á mz. Þar með erum við líklega
komin niður í um 30 milljónir.
Borgarverkfræðingur ætlar að
húsið verði rifið til grunna og
gerður nýr kjallari undir því upp á
fjórar milljónir króna. Nú kann
vel að koma í ljós að burðargrind-
in í framhúsinu sé allsæmileg og
að ekki þurfi að fella það heldur
megi lyfta því og steypa undir það
sökkul. Þar með yrði kostnaður
minni. Mjög líklegt er að í fjár-
skorti velji menn þá leið að
styrkja grindina og það er reynar
æskilegast, séð af hóli húsvernd-
unarmanna. Ætli megi því ekki
lækka töluna 30 milljónir allmik-
ið?
Makaskipti
Samtökin Níu líf, sem ætla sér
að bjarga Kettinum, hafa sett
fram hugmynd um makaskipti
lóða þannig að Þorkell Valdi-
marsson, eigandi Fjalakattar, fái
lóð á Hallærisplani en borgarsjóð-
ur lóð Kattarins. Samtökin munu
að þessu frágengnu stefna að því
að kaupa húsið. Ég vona að þetta
nái fram að ganga og heiti á þá
sem ekki vilja kasta menningar-
verðmætum á glæ að styðja sam-
tökin.
Helgi iHtrliksson er sagníræðingur
og kennari.