Morgunblaðið - 28.09.1986, Blaðsíða 12

Morgunblaðið - 28.09.1986, Blaðsíða 12
12 B MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. SEPTEMBER 1986 4 90 ár liðin frá fæðingu F. Scotts Fitzgerald: Maður heyrir ætíð jass þegar Francis Scott Fitzgerald ber á góma. En maður heyrir einnig glasaglaum og fótatök dansandi fólks og einhvers staðar, í öðru húsi, fjam hávað- anum og gleðinni, sér maður einnig skrifborð og ef til vill penna. Fitzgerald, einhver yndislegasti rithöfundur sem Ameríka hefur alið, brann upp rétt eins og sígaretturnar sem hann reykti, barðist á tvennum vígstöðvum í senn, við elskumar sínar tvær, eiginkon- una sinnisveiku, Zeldu, sem alltaf var afbrýðisöm útí hjákonu hans, skáldskapargyðjuna, og féll frá rúmlega fertugur; lifði það ekki einu sinni að sjá augastein sinn, dótturina Scottie, vaxa og blómstra. En sannur rithöfundur lifir í verkum sínum; Fitzgerald verð- ur hjá okkur meðan hjartablóðið rennur. Lífið er veisla Þegar hann lést í desember 1940, sjúkur á sál og líkama, útbrunninn en engu að síður stoltur maður, þá var hann ölium nema örfáum nán- ustu vinum gieymdur. Fitzgerald, maðurinn sem uppgötvaði jasskyn- slóðina á þriðja áratugnum og allir dýrkuðu fyrir að segja fólki frá þeirra eigin tilfinningum, hafði horfið af sjónarsviðinu, og aðrir rit- höfundar, eins og vinur hans Hemingway, stóðu í sviðsljósinu. Hvemig gat slíkt gerst? Fitzgerald var maður öfganna. Einn daginn hafði hann fullar hend- ur íjár, en þegar hann vaknaði að morgni var allt drukkið til síðasta dropa. Hann vandist þessum lífsmáta strax í æsku, faðir hans flakkaði með íjölskylduna milli borga í leit að atvinnu. Fitzgerald eignaðist marga vini á lífsleiðinni og flestir reyndust honum vel, en honum var fyrirmunað að sýna öðr- um vináttu. Þannig var það í Princeton-háskólanum og allar göt- ur síðan. Hemingway segir frá þessu í Veislu í farángrinum, en lýsing hans á drykkju og sérhlífni og minnimáttarkennd Fitzgeralds og „haukunum sem deila við aungv- an“ er svo yfirgengileg að það er freistandi að lita á hana sem síðbúna hefnd Hemingways. Hem- ingway stóð nefnilega í ævarandi þakkarskuld við Fitzgerald sem kom honum á framfæri og þreyttist aldrei á að veita honum ráðlegging- ar; og það þoldi mannhatarinn Hemingway aldrei; Fitzgerald hafði alltaf meiri trú á þrekvaxna rithöf- undinum með bolablóðið en sjálfum sér. Fitzgerald hafði mestan áhuga á fótbolta þegar hann byijaði í Princeton-háskólanum, aðeins 17 ára, og leiklist einnig. En skáld- skapurinn náði yfírhöndinni er hann meiddist á hné og varð að hætta öllu sporti. Fitzgerald ætlaði að koma sér áfram í lífinu, ekki til að friða kröfuharða samvisku, heldur til að njóta aðdáunar allra í kring. „Ég vil að fólk dáist að mér,“ segir Amory Blaine, aðalsöguhetjan í fyrstu bók Fitzgeralds, This Side ofParadise. Fitzgerald var byijaður að drekka ótæpilega og hann var alltaf ástfanginn. Ina Claire, Gin- erva King; þær voru margar sem hann þekkti. En það var aðeins ein sem greyptist svo í huga hans að Fitzgerald varð ekki sami maður eftir: Zelda Sayre, sem hann sá fyrsta sinni mitt ár 1919, tveimur árum eftir að hann var rekinn frá Princeton fyrir slóðahátt. Zelda var átján ára, sannkölluð fegurðardís, en snobbuð eftir því og kröfuhörð á veraldleg gæði, enda dómaradótt- ir úr Alabama. Fitzgerald hrópaði: „Þessari stúku verð ég að giftast," en Zelda hló að honum, spurði hvað hann þénaði á ári. Hún gat ekki fundið viðkvæmari blett á manninum unga, sem hugð- ist verða rithöfundur mitt í stærsta veisluæði sem runnið hafði á Ameríku: vínbanninu. Þau voru sannarlega ástfangin en Zelda var ekki orðin draumóramanneskja ennþá. Fitzgerald kláraði því skáld- söguna sem hafði búið í honum svo lengi, fékk hana útgefna eftir mik- ið japl, jaml og fuður. This Side of Paradise seldist í þúsundum ein- taka, Fitzgerald var skyndilega orðinn frægur rithöfundur, og það sem meira var í augum hans þá stundina, vellauðugur. Loks gat hann beðið elskunnar sinnar. Gatsby mikli Listaverk Fitzgeralds, bókin sem heldur nafni hans á loft, er The Great Gatsby, sem verður að teljast perla bandarískra bókmennta fyrri hluta aldarinnar. Merkilegt hvemig saga, sem segir frá úrkynjun og dauða, iðar af lífí; enda hefur verið sagt um Fitzgerald að tónlistin í texta hans sýni von, en boði örvænt- ingu. Gatsby er táknmynd ameríska draumsins; líf sprettur upp og hverfur og deyr, allt er forgengi- legt; sá er boðskapur skáldsins. Gatsby kynnist Daisy á unga aldri en þau ná ekki saman, frekar en Fitzgerald og Zelda. Árin líða og Gatsby auðgast í skjóli spillingar og Daisy giftist Tom Buchanan, veraldarvönum nautnasegg. Mitt á milli þessara persóna stendur sögu- maðurinn, Nick Carraway, sem þekkir þær mátulega lítið til að forvitnast ögn um þær og mátulega mikið til að halda lesandanum spenntum. Gatsby flytur sig um set til að búa nálægt Daisy (í sögunni nefnist staðurinn West Egg, en var í rauninni Great Neck á Long Is- land, þar sem Guggenheim-, Astor-, og Pulitzer-fjölskyidumar bjuggu ríkmannlega), og reynir að tæla hana til sín með aðdráttarafli hins seiðmjúka auðs sem allt dró til sín á þessum árum og gerir víst enn. Allt er forgengilegt; ameríski draumurinn er hættuleg blekking, segir Fitzgerald, maðurinn sem vel þekkti að minnsta kosti tvær hliðar auðsins: stundaránægjuna sem hann getur veitt; og ömurleikann sem hann oftar en ekki hefur í för með sér. Þennan forgengileika sýn- ir Fitzgerald á táknrænan hátt: Gatsby er ekki rétt nafn mannsins sem segist heita Gatsby; áður hét hann James Gatz en breytir því eftir að honum hefur græðst fé. Kvenmannsnöfnin eru flest úr jurta- og dýraríkinu: Daisy er blóm, einnig Myrtle, vinkona hennar; blóm breiða úr sér í sumarhitanum, en hversu lengi? Deyja þau ekki þegar haustar? Hin fagra og við- kvæma Daisy (það er eftirtektar- vert hvemig Miu Farrow tókst að sameina þessa þætti í kvikmyndinni sem gerð var 1974) nýtur sín að- eins í draumi, og fellur þegar kuldi veruleikans nístir að. Fitzgerald gerði óborganlegt grín að aðli síns tíma þegar hann útbjó lista yfír gesti í einu samkvæminu sem Gats- by hélt: nöfnin eru öll nöfn á misþekktum ostategundum. Fleiri tákn, sem skipta söguna miklu, má nefna. Það eru leiðarmótífín: bifreiðir er að finna á hverri blaðsíðu, þær eru tákn auðs, og skipta einnig söguna miklu er líða tekur á; bifreiðin getur vald- ið dauða, rétt eins og illa meðfarinn auður. Ákveðnir litir fylgja persón- um, hinum margbreytilegu ein- kennum þeirra: guli liturinn tengist auðinum, viskíinu, gullinu (Fitz- gerald ráðgerði eitt sinn að nefna bókina The Goldhatted Gatsby)-, blái liturinn er nær vatninu, himnin- um, rökkrinu. Tveir andstæðir heimar takast á innan verksins, ádeilan og hið ljóð- ræna; snilld Fitzgeralds sést einna best á því hvemig honum tekst að sameina þetta tvennt. Hið fyrr- nefnda segir frá harðgerðri og óánægðri þjóð síleitandi að föstum punkti í tilverunni: óánægjan sést í yftrborðskenndri skemmtanafíkn persóna eins og Daisy og Tom Buc- hanans. Frá þessu fólki segir sögumaður okkur á einkar ljúfan hátt, eins og hann væri að skrifa seiðmagnað ljóð. Gatsby, sem sögu- maður segist hata í upphafi frá- Francis Scott Fitzgerald fæddist 24. september 1896, og lifði aðeins 44 ár, en listilega skrifaðar skáldsögur hans lifa. sagnarinnar en kann vel að meta í sögulok, tilheyrir hinu ljóðræna í sögunni, enda þótt hann sameini þessa þætti og ólíku liti. Þegar blátt og gult kemur saman verður úr því grænt: grænt Ijós skín á næturnar fyrir utan glugga Gatsbys. (Sjá mjög ítarlega skilgreiningu á til- gangi litanna í verkum Fitzgeralds í ævisögunni sem Fransmaðurinn André Le Vot skrifaði, fæst hér- lendis í enskri þýðingu.) Annað mikilvægt leiðarstef er auglýsinga- skiltið með alsjáandi augu Dr. Eckleburgs: yfir bláu augunum hans eru gul gleraugu. Þessi augu tengjast einu aðalþema sögunnar, blekkingunni, forgengileikanum: Eiginmaður Myrtles, konunnar sem varð fyrir gulu drossíu Gatsbys og dó, hann Wilson, sem er eina per- sóna bókarinnar sem sýnir heilleg- ar, mannlegar tilfinningar, telur sig sjá Guð almáttugan í þessu star- andi auglýsingaskilti. Texti Fitz- geralds gefur ótrúlega margt til kynna um þetta vesæla skilti, sem skiptir svo miklu máli fyrir gang sögunnar um Gatsby, enda eru hugmyndir manna um Guð mis- munandi, en þó fer vart á milli mála að Fitzgerald, sem ólst upp við katólska trú, deilir hér hart en engu að síður lymskulega á yfir- borðskennt líf samlanda sinna, hræsnina sem einkennir afstöðu þeirra til trúarinnar, þeir selja Guð ef þeir mögulega geta; afl trúarinn- ar er beislað í eigin hagsmuna skyni. Afraksturinn er eyðiland samkeppninnar, litanna, vonarinn- ar; þessa fólks bíður ekkert annað en örvænting og hægur dauði. Og svartsýnin sem gegnsýrir söguna nær hámarki þegar í ljós kemur að boðberar yfirborðsmennskunnar og hræsninnar, þau Daisy og Tom Buchanan, eru þau einu sem lifa og geta beðið framtíðarinnar með gulgræna glýju í augum. í klóm ástar og nautnar Fitzgerald ferðaðist með Zeldu um Evrópu mánuðina áður en Gats- by mikli kom í bókabúðir. Hann var skuldum vafinn og vonaðist til að nýja bókin greiddi þær allar upp; sú von brást. Gatsby fékk ákaflega jákvæðar viðtökur gagnrýnenda, en almenningur lét sér fátt um finnast; fólk kaus heldur að dansa og dufla í takt við jassinn og drekka og njóta lífsins heldur en að þrælast í gegn- um vel skrifaða bók. 1925 er tímamótaár í lífi Fitzgeralds, æsku- árin, ár unaðar og skemmtana og glæstra vona voru að baki; en framtíðin, ætíð svo dulúðug og óræðin, beið hans, mannsins sem aldrei gerði sér grillur út af kom- andi degi. Fitzgerald og Zelda brostu alltaf framan í heiminn. Þau lifðu alltaf um efni fram, eins og raunar banda- ríska þjóðin hefur gert síðan hvíti maðurinn tók þar völdin, og skáldið skrifaði útgefanda sínum og vini, Maxwell Perkins, og bað um æ meiri peninga. Þau héldu til París- ar, höfuðborgar ímyndunaraflsins, þar sem allir listamenn heimsins komu saman og lögðu á ráðin. Þar kynntist Fitzgerald ótrúlega mörgu fólki, Hemingway, Gertrude Stein, James Joyce, Gerald Murphy (sem varð önnur fyrirmyndin að Diver, aðalpersónunni í Tender Is the Night, o.fl. Fitzgerald lagði sér- staka rækt við Hemingway, sem uppúr 1925 var að beijast við að skrifa sem sannastar setningar en gekk ekki nógu vel. Það var Fitz- gerald sem mælti með frumsmíð Hemingways við Perkins, sem gaf út The Sun Also Rises; bókin sú seldist í fleiri eintökum en sjálfur Gatsby og er af mörgum talin ágæt- asta verk Hemingways. Fitzgerald fékk engan tíma til að sinna ritstörfum; Zelda sá til þess. Hún var sjúklega afbrýðisöm útí skrifborð hans og unun hans af að sitja á stól og stara út í loft- ið og hugsa, hún nauðaði í honum og kallaði öllum illum nöfnum þar til skáldið gaf sig og fór á nætur- langt drykkjuráp með sinni heitt- elskuðu. Hemingway lýsir þessu vel: „Um þessar mundir þoldi Zelda orðið meira en Scott og Scott var hræddur um að hún mundi deya innanum það fólk sem þau sam- neyttu þetta vor og á stöðum þangað sem þau vöndu komur sínar. Scott líkuðu hvorki staðimir né fé- lagsskapurinn og til þess að þola

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.