Morgunblaðið - 30.05.1992, Blaðsíða 20

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 30. MAI 1992
Island og Evrópa -
Hvar stöndum við?
20
Fimmta grein
eftir Þorvalcl
Gylfason
I. Þrenns konar rök
Helztu rökum með og á móti
EES-samningnum og aðild íslands
og annarra EFTA-þjóða að Evrópu-
bandalaginu er hægt að skipta í
þrennt með nokkurri einföldun.
Fyrstu tvær röksemdimar voru reif-
aðar í síðustu grein.
Aukið viðskiptafrelsi innan Evr-
ópska efnahagssvæðisins er talið
munu auka framleiðslu, tekjur og
atvinnu í álfunni og lækka verðlag
að öðru jöfnu. Aðild að efnahags-
svæðinu dugir til að uppskera þenn-
an ávinning að mestu leyti. Þeir, sem
færa rök gegn samningnum, eru í
raun og veru að færa rök gegn frjáls-
um viðskiptum. Þeir, sem eru and-
vígir því, að útlendingar kaupi fast-
eignir og fyrirtæki hér heima, mega
ekki horfa fram hjá því, að íslending-
ar geta notað andvirðið til að kaupa
fasteignir og fyrirtæki í útlöndum.
Og við þurfum ekki að selja allt, sem
útlendingar vilja kaupa, nema við
viljum, enda getum við ekki heidur
keypt allt, sem við viljum kaupa í
útlöndum.
Það er allajafna auðveldara að
koma gagngerum efnahagsumbót-
um á í samfloti við aðra en á eigin
spýtur. Hættan á því að dragast
aftur úr öðrum getur verið meiri
utan Evrópubandalagsins en innan
þess. Ef menn hafa hug á efnahags-
umbótum í raun og veru, ættu þeir
að sjá sér hag í samfloti, sé því
haldið innan hóflegra marka. Ef
bandalagsríkin gera hins vegar al-
vöru úr því að rugla saman reytum
sínum í auknum mæli á næstu árum,
getur önnur staða komið upp. Smá-
þjóðir bandalagsins geta stuðlað að
því að halda sameiningarviðleitni
stórþjóðanna í skefjum innan frá.
Þriðja og síðasta atriðið er erfið-
ast viðfangs. Það varðar stjórnmál
og menningu. Viljum við íslendingar
vera fullir þátttakendur í þeim um-
skiptum, sem nú eru að eiga sér
stað í Evrópu, eða finnst okkur nóg
að fylgjast með úr fjarlægð? Viljum
við taka þá áhættu, sem fylgir aðild
að bandalaginu, eða er okkur ef til
vill enn meiri hætta búin í einveru
utan bandalagsins?
II. Sljórnmál og menning
Þetta eru erfiðar spurningar.
Margir íslendingar finna til náins
skyldleika við aðrar Norðurlanda-
þjóðir og vilja fylgja þeim að málum
á alþjóðavettvangi eftirleiðis sem
endranær að því tilskildu, að auð-
lindum okkar til lands og sjávar og
þjóðlegum menningarverðmætum sé
ekki teflt í tvísýnu.
Auðlindirnar eru ekki í hættu að
minni hyggju, ef við höldum vel á
málum. Enginn dregur eignarrétt
okkar yfir fískimiðunum umhverfis
landið eða yfír landinu sjálfu i efa.
Eignarréttur okkar er ótvíræður
samkvæmt alþjóðalögum. Okkur er
það í sjálfsvald sett, hvort við seljum
útlendingum landareignir og hvað
við gerum við andvirðið. Okkur er
það líka í sjálfsvald sett, hvort við
seljum útlendingum aðgang að
fiskimiðum okkar í einhveijum mæli,
ef við sjáum okkur hag í því gagn-
vart Evrópubandalaginu, enda gætu
íslenzkir útgerðarmenn þá keypt sér
veiðiheimildir á erlendum fískimið-
um á móti. íslenzkir útvegsmenn
eiga ekki að óttast heilbrigða erlenda
samkeppni, þeir ættu þvert á móti
að einsetja sér hagnast á henni með
því að hasla sér völl í erlendum sjáv-
arútvegi. „
Menningarverðmæti eru erfíðari
viðfangs, því að þar verður engri
eignarréttarvernd við komið. Það er
Þorvaldur Gylfason
„ Það er undir okkur
sjálfum komið, hversu
vel okkur tekst að fóta
okkur í nýrri Evrópu,
vernda tungu okkar,
menntir og menningu
og halda unga fólkinu
heima.“
undir okkur sjálfum komið, hversu
vel okkur tekst að fóta okkur í nýrri
Evrópu, vernda tungu okkar, mennt-
ir og menningu og halda unga fólk-
inu heima. Smæð okkar getur gert
okkur erfítt fyrir. Smáþjóð getur
verið viðkvæmari en fjölmennar
þjóðir fyrir miklum breytingum í
umhverfi sínu. Ég fæ þó ekki séð,
að menningu okkar stafí meiri hætta
af aðild að Evrópubandalaginu en
af einveru og hugsanlegri einangrun
utan bandalagsins. Ég fæ ekki held-
ur séð, að landið verði meiri útkjálki
innan bandalagsins en utan. Þvert á
móti sýnist mér, að menning okkar
og tunga gætu eflzt af auknum
tengslum við aðrar Evrópuþjóðir, því
að þjóðleg menning þrífst bezt og
nýtur sín bezt í alþjóðlegu um-
hverfi, þar sem ólíkir menningar-
straumar mætast. Við hefðum þá
ríkari ástæðu til að leggja rækt við
menningu okkar en ella. Evrópu-
bandalagið stuðlar reyndar að slíkri
ræktarsemi meðal smáþjóða með
ýmsum hætti. Við gætum notið góðs
af því. Enginn í Evrópu hefur hug
á því að steypa allar þjóðir álfunnar
í sama mót, öðru nær. Mér dettur
samt ekki í hug að gera lítið úr
þeim áhyggjum, sem margir hér
heima hafa af þessum atriðum.
Mörgum okkar væri eflaust rórra,
ef hinar Norðurlandaþjóðirnar hefðu
ákveðið að láta sér duga aðild að
Evrópska efnahagssvæðinu, þannig
að við íslendingar þyrftum þá ekki
að standa einir utan Evrópubanda-
lagsins. En þetta er ekki í okkar
valdi. Það er ekki raunhæft að bera
kosti og galla hugsanlegrar aðildar
að bandalaginu saman við óbreytt
ástand. Nei, samanburðurinn, sem
skiptir mestu máli hér, er á milli
aðildar og einveru utan bandalagsins
eftir nokkur ár. Við getum ekki
dregið niður gluggatjöldin og látið
eins og lestin standi kyrr.
Sérstaða okkar íslendinga gagn-
vart Evrópubandalaginu og sú
hætta, sem okkur kann að stafa af
bandalaginu, sýnist mér vera fólgin
í smæð okkar og fólksfæð fyrst og
fremst, en ekki í núverandi hagsm-
unum okkar í sjávarútvegi. Við verð-
um ennþá smáþjóð á útjaðri Evrópu
eftir aldarfjórðung, en hlutdeild sjáv-
arútvegs í þjóðarframleiðslu og út-
flutningi verður þá næstum örugg-
lega orðin miklu minni en nú, því
að fískimiðin eru fullnýtt nú þegar.
Við eigum því ekki að byggja af-
stöðu okkar til Evrópubandalagsins
á sjónarmiðum hagsmunasamtaka
sjávarútvegsins fyrst og fremst. Við
eigum heldur að leggja öll efna-
hags-, stjórnmála- og menningar-
rökin með og á móti á vogarskálarn-
ar og reyna að ráða málinu til lykta
á þeim grundvelli.
Fólksfæð er samt ekki einhlítur
veikleiki í alþjóðasamstarfí. Smá-
þjóðir hafa hlutfallslega meiri áhrif
á ákvarðanir, lög og reglur Evrópu-
bandalagsins en fjölmennari þjóðir.
Ýmislegt bendir til þess, að við ís-
lendingar gætum haft tvö atkvæði
(eins og Lúxemborg) í Ráðherraráð-
inu, sem fer með æðsta fram-
kvæmdavald bandalagsins, borið
saman við 3 atkvæði Dana, íra,
Finna og Norðmanna, 4 atkvæði
Austurríkismanna og Svisslendinga,
5 atkvæði Belga, Hollendinga,
Portúgala, Svía og Grikkja, 8 at-
kvæði Spánveija og 10 atkvæði
Breta, Frakka, ítala og Þjóðveija.
Norðurlöndin í heild hefðu þá 16
atkvæði á móti 10 atkvæðum Þjóð-
veija til dæmis, þótt Þjóðveijar séu
meira en þrisvar sinnum fleiri en
Norðurlandabúar. Danir og Irar telja
aðeins um 1% eða svo af heildar-
mannfjölda bandalagsins hvorir um
sig, en þeir hafa unað hag sínum
bærilega í bandalaginu hingað til
þrátt fyrir það. Ríkisstjórnir Kýpur
(tæplega 700.000 íbúar) og Möltu
(tæplega 350.000 íbúar) hafa sótt
um aðild að bandalaginu, þótt þessi
lönd sé litlu fjölmennari en ísland.
I augum þessara þjóða er fólksfæð
ekki frágangssök. En við þurfum
samt að fara varlega.
III. Að endingu
íslenzk efnahagsmál hafa verið í
hættulegum farvegi síðastliðin tutt-
ugu ár að minnsta kosti. Við höfum
haldið uppi góðum lífskjörum meðal
annars með því að ganga á fiskstofn-
ana umhverfís landið og með því að
safna skuldum í útlöndum án þess
að gæta þess sem skyldi að leggja
grundvöll að fjölbreyttu og heil-
brigðu efnahagslífi til að búa í hag-
inn fyrir komandi kynslóðir í land-
inu. Fiskstofnarnir hafa minnkað um
þriðjung eða jafnvel helming síðast-
liðinn mannsaldur að mati fiskifræð-
inga, en mannauðurinn, sem er fólg-
inn í menntun og menningu þjóðar-
innar, hefur að vísu vaxið á móti.
Erlendar skuldir þjóðarinnar hafa
næstum tvöfaldazt síðastliðin ellefu
ár miðað við þjóðarframleiðslu. Mik-
il verðbólga hefur valdið miklum
óskunda, en nú hefur hún að vísu
hjaðnað í bili. Mikil óhagkvæmni í
þjóðarbúskap okkar hefur leynzt á
bak við uppgrip í skjóli skuldasöfn-
unar. Þessi óhagkvæmni bitnar á
afkomu fólks og fyrirtækja. Lang-
varandi ófremdarástand í efnahags-
málum þjóðarinnar þrátt fyrir gott
ytra árferði yfirleitt ber vitni um
Á gráu efnahagssvæði
eftir Gísla
Tryggvason
Utanríkisráðherra íslands hefur
nú undirritað samning þann sem
kenndur er við Evrópskt efnahags-
svæði (EES). Til að slíkur samning-
ur verði þjóðréttarlega skuldbind-
andi þarf forseti íslands að stað-
festa hann enda er EES ekki venju-
legur viðskiptasamningur.
Áður en til staðfestingar kemur
þarf Alþingi hins vegar að sam-
þykkja samningsgerðina enda felur
hún í sér breytingu „á stjórnarhög-
um ríkisins" eins og segir í 21. gr.
stjórnarskrárinnar en þar er átt við
lagabreytingar eins og þær sem
fylgja í kjölfar EES-samningsins.
Vafa skal skýra
stjórnarskránni í vil
Álitamál er hvort efni samnings-
ins samrýmist stjórnarskránni. Fuli-
trúi annars stjórnarflokkanna og
formaður utanríkismálanefndar,
Eyjólfur Konráð Jónsson, hefur full-
yrt að EES-samningurinn stangist
á við stjómarskrána.
Annar fulltrúi Alþingis í utanrík-
ismálanefnd, Ingibjörg Sólrún Gísla-
dóttir, segir samninginn fela í sér
fullveldisafsal fyrir íslenzka ríkið.
Einn helzti sérfræðingur íslend-
inga í EB-rétti, prófessor Stefán
Már Stefánsson, viðurkennir að
áhrif samningsins séu „á gráu
svæði“ hvað þetta varðar.
Guðmundur Alfreðsson, doktor í
þjóðarétti frá Harvard-háskóla, seg-
ir að nauðsynlegt sé að fram fari
„fagleg, lögfræðileg umræða —
óháð allri pólitík — um hvort við
getum og megum fullgilda þennan
samning að óbreyttri stjórnarskrá."
Yfirþjóðlegt vald
Fullveldi er fullt löggjafarvald,
dómsvald og framkvæmdavald.
Ef Evrópubandalagið á að hafa
frumkvæði að nýrri lagaetningu á
sviði samningsins er efnislegt lög-
gjafarvald löggjafans skert og þar
með fullveldi þjóðarinnar. Þetta
samrýmist ekki 2. gr. stjómarskrár-
innar.
Ef dómar EB-dómstólsins eiga
að hafa bindandi réttaráhrif á Evr-
ópska efnahagssvæðinu samrýmist
það hvorki 2. gr., um að íslenzkir
„dómendur fara með dómsvaldið,“
né 61. gr. stjórnarskrárinnar sem
segir að dómendur skuli fara að
lögum en þar er átt við íslenzkar
réttarheimildir en ekki yfirþjóðleg-
ar.
EES að vettugi vir ðandi?
„Ég tala hér ekki um „brot á
stjórnarskránni.“ Ástæðan er sú að
ef milliríkjasamningar (eða lög)
samrýmast ekki stjórnarskránni eru
þeir að vettugi virðandi. „Dómstól-
ar, stjórnvöld og almenningur verða
að fara að landslögum þangað til
þeim er breytt með lögformlegum
hætti,. .eins og Ólafur Jóhannes-
son kemst að orði á bls. 374 í Stjórn-
skipun íslands.
í rauninni ættum við því ekki að
hafa áhyggjur af kjalfestu stjóm-
skipunar okkar; það er ekki hægt
að vaða yfir stjómarskrána! Við
búum jú í réttarríki sem byggist
ekki sízt á óháðum dómstólum.
Þjóðaratkvæði stoðar ekki —
dómstólar eiga síðasta orðið
Krafa stjórnarandstöðunnar um
þjóðaratkvæði er vissulega pólitískt
réttlætanleg. Þjóðaratkvæða-
greiðsla er hins vegar ekki bindandi
nema í þeim tilfellum sem sérstak-
Iega er gert ráð fyrir henni í stjóm-
arskránni. Því síður veitir þjóðarat-
kvæði heimild til breytinga á stjóm-
arskránni.
Stjórnarandstaðan bendir einnig
á að ólýðræðislegt sé að láta gildi
EES-samningsins velta á áliti fjög-
ura lögfræðinga sem utanríkisráð-
herra hefur sjálfur skipað í nefnd
til að meta samþýðanleika EES við
stjórnarskrána. I rauninni ættum
við ekki að þurfa að deila með Ól-
afí Ragnari Grímssyni áhyggjum
um að tveir prófessorar við HI, einn
hæstaréttardómari og einn háttsett-
ur embættismaður séu of „evrópu-
sinnaðir“ og því ekki hlutlausir í
fræðilegu mati sínu. Dómstólar eiga
ótvírætt síðasta orðið hvað þetta
varðar en aðal þeirra á að vera sjálf-
stæði gagnvart öðrum stjómvöld-
um. Mætur hæstaréttarlögmaður í
höfuðborginni hefur hins vegar
dregið hlutleysi íslenzkra dómstóla
í efa og segir þá draga taum ríkis-
valdsins í hvívetna.
Gísli Tryggvason
„í rauninni ættum við
því ekki að hafa
áhyggjur af kjalfestu
sljórnskipunar okkar;
það er ekki hægt að
vaða yfir stjórnar-
skrána! Við búum jú í
réttarríki sem byggist
ekki sízt á óháðum
dómstólum.“
Fullveldisafl óheimilt — vörn
s(j órnar skrárinnar
Stjórnarskrá íslenzka lýðveldisins
veitir alls enga heimild til fullveldis-
afsals eins og t.d. 20. gr. dönsku
grundvallarlaganna. Þar er reyndar
krafist aukins meirihluta (6A) fyrir
fullveldisafsali — „í nánar tilteknum
efnum,“ eins og greinin er orðuð.
Hvorki undirskrift utanríkisráð-
herra, staðfesting forseta né sam-
þykki Alþingis heimila fullveldisaf-
sal.
Fyrirhugaðar lagabreytingar, í
samræmi við EES-samninginn,
heimila heldur ekki framsal á valdi
sem skv. stjórnarskránni tilheyrir
íslenzkum stofnunum.
Islenzk stjómskipun hefur vörn
sína gegn fullveldisafsali í stjórnar-
skránni sjálfri. Henni verður ekki
þokað nema með stjórnarskrár-
breytingu skv. 1. mgr. 79. gr. stjórn-
arskrárinnar sem krefst samþykkis
stjómarskrárgjafans — tveggja
þinga með almennum kosningum á
milli eins og sl. vor.
Ef EES-samningurinn og þau lög,
sem eru ósamrýmanleg stjórnar-
skránni, eiga ekki að vera fullkomin
markleysa verður stjómarskrárgjaf-
inn að veita heimild til að afsala
íslenzku þjóðinni þeirri vöggugjöf
sem iýðveldinu var gefin með nær
einróma samþykki íslendinga. Árið
1944 hefði íslendingum ekki dottið
í hug að afsala því fullveldi sem
glataðist með Gamla sáttmála og
vannst aftur í kjölfar langrar og
strangrar sjálfstæðisbaráttu með
Sambandslögunum þann 1. desem-
ber 1918. Verður fullveldisafsal af-
mælisgjöfin á hálfrar-aldar-afmæli
Lýðveldisins Islands?
Höfundur er laganemi.