Morgunblaðið - 25.01.1998, Blaðsíða 22
22 B SUNNUDAGUR 25. JANÚAR 1998
MORGUNBLAÐIÐ
HVAR og hvenær bar
þig í þennan heim,
Haraldur? „Ég fædd-
ist á Laugavegi 153
árið 1930. Foreldrar
mínir voru Guðbergur Kristinsson
og Steinunn Kristmundsdóttir.
Faðir minn veiktist af berklum og
d'ó 1934. Þá hafði ég líka tekið
berkla. Ég fékk þá í mjöðmina. Það
var til þess, að ég var lagður inn á
Landspítalann og steyptur þar í
gips. Þarna lá ég í fjölda ára.“
Steyptur í gips? Það er ekki víst,
að fólk skilji þetta nú til dags. Hvað
þýðir það?
„Jú, þetta þýðir það, að þar sem
berklar voru komnir í mjaðmalið-
inn, þá kunnu læknar ekki önnur
ráð á þessum tíma, en að gera lið-
inn óvirkan og steypa hann í gips,
til þess, að engin hreyfíng kæmi á
Vfenn."
Varstu lengi í þessum kyrfílegu
umbúðum?
„Fyrst var ég hafður svona í
fjögur ár. Þá fór ég heim. Móðir
mín hafði þá gifst aftur, Stefáni
Jónssyni frá Asi í Rangárvalla-
sýslu. Þau bjuggu í Asum í Asa-
hreppi. Það hafði því verið nokkuð
langt á milli okkar á þeim tíma,
enda samgöngur öðruvísi en nú er.
Ég hafði því séð lítið af móður
minni. En sem sagt, ég fór heim,
átta ára gamall. En ég hafði ekki
verið þar lengi, þegar það tók að
grafa í öllu saman. Héraðslæknir-
inn var því miður upptekinn í kosn-
ingabaráttu og hafði því ekki tíma
^51 að sinna mér sem skyldi.
Ég var því sendur beint á Land-
spítalann aftur. Þar var ég þó nokk-
ur ár, þangað til ég fór aftur heim.
Þá varð ég fyrir því slysi, að það féll
á mig baggi og ég lærbrotnaði. Nú,
nú, og ég á aftur spítalann og þurfti
þá að brjóta allt upp aftur. Að þessu
sinni lá ég a.m.k. ár á spítalanum.
Þá fór ég enn heim. En ekki var það
til lengdar, því sárið tók sig upp
með viðeigandi greftri. Leiðin lá því
á spítalann eina ferðina enn. Svona
*^ékk þetta sjö sinnum.
Vilborg Stefánsdóttir hjúkrunar-
kona, sem reynst hafði mér svo vel,
að ég kallaði hana fóstru mína,
kvaddi mig með þeim orðum, að von-
andi sæi hún mig ekki aftur á spítal-
anum. Sú ósk rættist, en því miður á
dapurlegan hátt. Vilborg fórst með
Dettifossi þegar hann var skotinn
niður af þýskum kafbáti nokkrum
mánuðum fyrir stríðslok. Síðasta
skipti sem ég kom heim frá þessari
aðgerð, var rétt fyrir fermingu.
Ég var bara fermdur upp á Faðir
vorið, þvi ég hafði aldrei gengið í
neinn skóla. Þó hafði mér verið
kennt að lesa á spítalanum og
svona helstu greinar. En hvað um
t^að! Þegar hér var komið sögu, var
önnur löppin á mér svo mikið
styttri en hin, að ég þurfti að ganga
í sérhönnuðum skóm. Það var
erfítt, enda var þetta hálfgerður
klumbufótur. En á þessum tíma
kom Snorri Hallgrímsson læknir til
landsins úr framhaldsnámi. Hann
fann það út, að hann gæti lengt á
mér löppina. Ég fór í aðgerð hjá
honum og það var sko hrollvekja,
sú eina sem ég man frá spítalaleg-
um mínum. En honum tókst það
ótrúlega, svo ég gat farið út í skó-
búð og keypt á mig skó, en þurfti
ekki að láta sérsmíða þá á mig.“
Varstu þá laus við sjúkrastofnan-
ir, þegar báðar bífurnar voru orðn-
at jafnlangar?
„Nei, ekki var það svo. Fimmtán
ára var ég sendur á Reykjalund.
Það var sama árið og vinnuhælið
var stofnað þar í bröggum. Þar
ríkti mikil frumbýlings- og land-
nemastemmning, enda var þarna
ekkert annað en ógróinn melur með
hermannabröggum og drasli."
En áður en við höldum áfram að
spjalla um Reykjalund, langar mig
til að spyrja þig að einu; nú varstu
fóðurlaus og móðir þín fjarri, með-
an á spítalalegunum stóð, hafðirðu
^kkert af ættingjum þínum að
segja?
„Jú, einum og það var svolítið
furðulegt atvik sem til þess leiddi.
Þannig var, að yfirleitt voru bara
langlegusjúklingar á stofunni, sem
ég lá á, stofu 14. Þarna voru allir í
gipsi og lágu árum saman. Það var
þvi sjaldan, sem nýir sjúklingar
ímmn
er eins og
eygjuband
Haraldur Guðbergsson myndlistarmaður
vakti fyrst verulega athygli fyrir mynda-
sögur sína upp úr Eddunum en hann þekk-
ir líka ýmsar krókaleiðir tilverunnar, og
var hann einn þeirra berklasjúklinga, sem
lögðu grunninn að Reykjalundi. Pjetur
Hafstein Lárusson tók hann tali og fer
samtal þeirra hér á eftir.
Morgunblaðið/Ásdís
komu inn á stofuna. Þó er það einn
dag, að það kemur maður, ansi gal-
vaskur. „Hvað á nú að gera við
þig?“ spurðum við komumann. Þá
svarar hann: „Prófessorinn langar í
svið.“ Það sló þögn á mannskapinn,
enda skildum við ekki alveg hvað
hann var að fara. En hann lét ekki
standa á skýringunni. Hún var sú,
að það átti að taka af honum fót. Jú,
jú, og það er gert.
Að taka fótinn var nú bara eins
og botlangaskurður miðað við okk-
ur þessa langlegusjúklinga. Maður-
inn var bara eins og hver annar
gestur. En þetta var sem sagt glað-
beittur náungi, sem glataði ekki
gleði sinni þótt hann yrði að hökta á
einum fæti. Auðvitað var hann
spurður um lífið í bænum. Og hann
var ekkert spar á sögurnar.
Segir nú af Steini Steinarr
Meðal annarra, sem þessi lífs-
glaði sagnamaður sagði okkur frá
var Steinn Steinarr. Þá gaspraði ég
því út úr mér, að Steinn væri
frændi minn, sem satt var, því hann
var móðurbróðir minn. „Þú segir
ekki,“ segir þá sagnamaðurinn. „Og
veit hann að þú ert hérna?“ „Nei,“
segi ég, „hann veit ekki einu sinni
neitt um það, að ég sé til.“ Þá sagð-
ist maðurinn skyldi láta það verða
sitt fyrsta verk, þegar hann útskrif-
aðist, að segja Steini, að hann ætti
lítinn frænda á spítalanum.
Svo líður og bíður uns maðurinn
er útskrifaður. Tíminn er langur,
en það breytir engu. Hann er eins
°g teygjuþand, sem tognar og
skreppur saman. Nú, nú, einn góð-
an veðurdag eru dyrnar opnaðar og
spurt eftir Haraldi Guðbergssyni.
„Ég er hér bakvið hurðina," segi
ég. Gesturinn kom til mín og spurði
hvort ég vissi hver hann væri.
„Já,“ segi ég, „þekki þig. Ég hef
lesið um þig í Samtíðinni og séð
mynd af þér.“ Þarna var sem sagt
kominn frændi minn Steinn Stein-
arr. Hann sest hjá mér og fer að
spjalla við mig. Og þetta varð til
þess, að hann varð eini ættingi
minn, sem sinnti mér eitthvað,
meðan ég lá á spítalanum. Hann fór
að bera í mig bækur, sem hann
fékk lánaðar. Þegar hann sá, að ég
hafði verið að teikna, þá útvegaði
hann mér pappír og liti og annað
sem til þeirra hluta þurfti. Steinn
kom reglulega til mín.“
Nú var Steinn orðlagður fyrir
beinskeytt tilsvör og hvassar at-
hugasemdir í samræðum við fólk.
Hvernig umgekkst hann litla
frænda?
„Með blíðu. Eingöngu með blíðu
og vildi allt fyrir mig gera. Sem
dæmi um það má nefna, að þegar
ég loksins losnaði úr gipsinu, ef ég
var þá laus úr því, fékk hann leyfi
læknanna til að láta mig í föt, en
annars gengum við sjúklingarnir í
bláhvítröndóttum einkennisklæð-
um. Hann tekur leigubíl og fer með
mig út í bæ og sýnir mér ýmislegt,
sem ég hafði aldrei séð. Ég hafði
heldur ekki séð mikið, annað en
það, sem við blasti út um gluggann
á sjúkrastofunni. Stundum notaði
ég spegil, til að sjá svolítið meira af
heiminum út um þennan glugga.
Nema hvað, eitt er mér minnis-
stæðast úr þessari ferð með Steini.
Hann fór nefnilega með mig á
vinnustofu Nínu Tryggvadóttur,
sem var þarna einhvers staðar ná-
lægt Tjörninni, í litlu húsi. Steinn
kynnti okkur Nínu og hún sýndi
okkur myndir og spurði mig álits.
Ég var svo gáttaður, að mér fannst
ég vera kominn í annan heim. En
Nína vildi fá að vita, hvaða mynd
mér þætti fallegust. Ég benti á
mynd af kvenveru. Ég man, að
Nínu þótti þetta gott val.
Svo líður og bíður. Steinn heldur
uppteknum hætti og matar mig á
bókum og litum og pappír. En svo
er ég útskrifaður. Þá lá leiðin sem
sagt austur í sveitir til móður minn-
ar og stjúpa og sambandið við Stein
rofnaði, eins og gefur að skilja.
Jæja, síðan gefst stjúpfaðir minn
upp á búskap, aðallega vegna hey-
mæði. Hann var þúsund þjala smið-
ur og fékk því vinnu við dráttar-
brautina í Keflavík. Og þangað
fluttum við.
Svo líður og bíður og alltaf eru
sömu vandræðin með það, hvað eigi
að gera með þennan blessaða aum-
ingja þarna í Keflavík. En þar sem
ég var nokkuð lunkinn við að mála
og teikna, þá þótti tilvalið, að setja
mig í húsamálun. Hún var reyndar
nokkuð öðruvísi þá en nú, enda
þurfti þá að læra, að mála allskonar
munstur og dót. En þegar ég er
kominn á samning hjá málara-
meistara, birtist Steinn.
„Þetta gengur ekki, drengur,“
segir hann. „Nú ferð þú í Handíða-
og myndlistaskólann. Ég sé um
það. Þú talar bara við meistara
þinn og segir honum eins og er.“
Þegar ég mæti í vinnuna daginn
eftir, segi ég meistara mínum,
Guðni hét hann, yndislegur maður,
hvernig málin standa. Honum þótti
miður að þurfa að rifta samningn-
um, en segir þó: „Það vill svo til, að
það sem þú ætlar að gera, er ná-
kvæmlega það sama og ég vildi
sjálfur gera þegar ég var ungur, en
gat ekki.“ Og hann gaf mér tæki-
færið.
Listnám í Reykjavík
Nú lá leiðin til Reykjavíkur og ég
hálfþrítugur maðurinn og ári betur
á leið í skóla eins og hver annar
unglingur. Ég var einn á báti og
þurfti að spyrjast fyrir um það,
hvar skólinn væri. Hann var þá á
Grundarstíg. Ég fór þangað og
bankaði upp. Þar kom til dyra mað-
ur, sem ég seinna vissi, að var Sig-
urður Sigurðsson yfirkennari.
Hann þóttist alls ekki kannast við
nokkurn Harald Guðbergsson
skráðan í þessa deild. Ég sagðist nú
víst vera kominn til að læra þarna.
Þá er það, að hann rýkur til,
grípur Venusarlíkan, fer með mig
niður í kjallara, setur þar upp
pappíi' fyrir mig og segir mér að
teikna líkanið. Svo fer Sigurður. Ég
teikna myndina þarna í kjallaran-
um. Gott og vel, eftir dúk og disk
kemur hann aftur, lítur á myndina
og segir: „Upp með þig og inn í
deildina." Nokkrum dögum seinna
kom það svo í ljós, að ég hafði
aldrei verið ski-áður í þessa deild á
Grundarstígnum, heldur í handíða-
deild, sem var annars staðar í bæn-
um. Þar var fólki kennt eitthvað
„praktískara" en það, að verða
listamenn. Ekki veit ég í hverju sú
kennsla fólst.
En þessu varð ekki breytt, því
Sigurður neitaði að ég yrði færður
til. Þannig leið fyrsta árið mitt
þarna í skólanum, rétt eins og hjá
venjulegum ungum listnemum, með
viðeigandi ævintýrum og afglöpum.
Já, og ætli það þurfi listnema til af-
glapanna," segir Haraldur og hlær.
Vill spyi-ill vita meira um Handíða-
og myndlistaskólann á þessum ár-
um?
Ja, það væri þá ekki nema fá það
uppgefið, hver verið hafi skóla-
stjóri.
„Lúðvík Guðmundsson var skóla-
stjóri. Hann reyndist mér vel. Hann
krafði mig ekki mn skólagjald þegar
ég kom fyrst. Og þegar ég kom
staurblankur næsta haust, bjó hann
til stöðu handa mér. Ég átti að sópa
og hreinsa og ég veit ekki hvað. Ég
gekk að öllu þessu og þarf vist ekki
að taka það fram, að ég hvorki sóp-
aði, hreinsaði né gerði nokkurn
skapaðan hlut af þessu. Og ekki var
nú verið að ganga eftir því.
En mörgum árum seinna, þegar
ég var byrjaður að teikna úr Edd-
unni fyrir Lesbók Morgunblaðsins,
þá er ég svona á gangi í Austur-
stræti. Þá kemur Lúðvík þvert yfir
götuna, faðmar mig að sér og þakk-
ar mér fyrir Edduteikningarnar. Að
hans mati virðist það því hafa verið
einhvers virði, að ég fékk námið
ókeypis. Mikið gladdi það mig.
En heyrðu mig. Aður en lengra
er haldið, verð ég að koma að atviki
varðandi Stein. Þannig var, að ég
dvaldi stundum hjá honum þegar
ég var laus frá Landspítalanum eða
Reykjalundi. Þegar Magnús As-
geirsson dó, voru þau hjónin,
Steinn og Ásthildur Bjömsdóttir,
búsett í Fossvogi. Steinn hafði
komið sér upp hænsnabúi þarna
suður frá og stóð til, að ég yrði
ráðsmaður þar, þótt aldrei yrði af
því. Nú jæja, eftir jarðafór Magn-
úsar var erfidrykkja, ekki veit ég
hvar. En svo mikið veit ég, að að
henni lokinni kom Steinn heim með
nokkra félaga sína og héldu þeir
drykkjunni áfram.
Þeir em að spjalla saman og þá
segir Steinn frá því, að hann hafi
hitt einhvern eftir að Magnús dó og
sá hafi sagt, að Magnús hafí verið
útbrunninn. Þetta fékk mjög á
Stein og þegar vínið var tekið að
síga nokkuð skart á hann, þagnaði
hann, en sagði þó af og tÚ: „Nei,
hann var ekki útbrunninn." Ég
varð vitni að þessu og sá, að þessi
ónærgætnislega fullyrðing um
Magnús þjakaði Stein mjög. Það
var ekki skrýtið, því sannleikurinn
er sá, að Steinn þar ekki virðingu
fyrir nokkrum manni nema Magn-
úsi Asgeirssyni."
Aftur vikið að Reykjalundi
Svo aftur sé vikið að Reykja-
lundi, Hvernig var aðbúnaður þar
fyrstu árin?
„Nú, þetta var algjör frumbýl-
ingsháttur. Þarna voru hlutirnir
gerðir fyrir framtak okkar berkla-
sjúklinga sjálfra. En við vorum
styrktir af alþjóð, bæði með pen-
ingum og öðru, því flestar fjölskyld-
ur áttu um sárt að binda vegna
berkla á þessum áram. En við byrj-
uðum þarna í braggarusli, sem mig
minnir að hafi verið hersjúkrahús á
stríðsáranum og stóð á berum mel-
um. Við vorum þarna við slæm skil-
yrði, svo slæm, að það var litið á
okkur sem pestarsjúklinga. Við
fengum ekki einu sinni að ferðast
með rútunni eða fara á nokkrar
samkomur í sveitinni. Við neydd-
umst til að kaupa Rauða krossbíl,
til að vistmenn gætu komist í bæ-
inn.
Fólkið þama leit á okkur eins og
við værum að breiða út drepsótt.
Þetta breyttist ekki fyrr en
Reykjalundur var orðinn glæsileg
stofnun og fræg víða um heim. En
þá tók líka öll sveitin við sér.
Reykjalundur varð stolt Mosfells-
sveitar. En það leið langur tími þar