Morgunblaðið - 15.08.1999, Blaðsíða 50
50 SUNNUDAGUR 15. ÁGÚST 1999
I DAG
MORGUNBLAÐIÐ
HUGVEKJA
Fyrstu skólar
ílandinu
Fyrstu formlegu skólar í landinu vóru á veg-
um kirkjunnar. Stefán Friðbjarnarson
minnir á stólsskóla, þátt klaustra í bókmennt
þjóðarinnar og hlut Guðbrandarbiblíu í varð-
veizlu móðurmálsins.
HÓLAR í Hjaltadal - en Hólahátíð er í dag.
| KJÖLFAR kristnitöku komust
Islendingar í betri kynni við
bóklegar menntir annarra Evr-
ópuþjóða. Boðun kenninga
kirkjunnar krafðist og lærðra
manna, presta og biskupa. Pað
heyrði kirkjulegu starfí til að
efla ritlist og styrkja lestrar-
kunnáttu. Sterkar líkur standa
til að fyrstu formlegir skólar í
landi okkar hafí verið starfrækt-
ir á biskupsstólum, Skálholti og
Hólum, auk klausturskóla í
Haukadal og Odda. Þó má vera
að vísir að skólahaldi hafi verið
að Bæ í Borgarfirði áður en
stólsskólar komu til sögu. I Is-
landssögu Einars Laxnes segir:
„Flestir hinna erlendu manna
(trúboðsbiskupa) hafa komið frá
Bretlandseyjum og Þýzkalandi;
meðal þeirra var Hróðólfur (Ru-
dolf, enskur), sem dvaldist hér-
lendis 1030 til 1049, munkur af
Benediktsreglu, er stofnaði
kiaustur (munkh'fí) að Bæ í
Borgarfirði og að líkindum
skóla, fyrsta kierklegt mennta-
setur á íslandi..." Hér er að vísu
um rökstuddar líkur fremur en
vissu að ræða, en það eykur
ótvírætt sögulegt giidi Bæjar í
Borgarfirði, ef þar hefur verið
starfrækt fyrsta klaustur á ís-
landi og fyrsta kierklegt
menntasetur í landinu.
Isleifur Gissurarson, biskup í
Skálholti 1056 til 1080, stofnsetti
latínuskóla á biskupssetrinu,
dómskóla (katedralskóla), sem
tíðkuðust við dómkirkjur víða í
Evrópu. Þegar Hólar í Hjaltadal
urðu bLskupssetur árið 1106
komst einnig á skólahald þar.
Þar var ,4-eist fyrsta skólahús,
sem getið er um hérlendis", seg-
ir Einar Laxnes. Menn vita
meira um Hólaskóla en aðra lat-
ínuskóla hér á landi á þjóðveld-
isöld, því frá honum er sagt í
sögu Jóns biskups. Hólar vóru
um aldir helzta og nánast eina
menntasetur Norðlendinga.
Norðlendingar tala enn í dag
um að fara „heim til Hóla“, þeg-
ar þeir leggja þangað leið sína á
vit sögunnar, sem gott er gera.
í tilvitnaðri íslands sögu segir
m.a.:
„í dóm- og klausturskólum
Evrópu tíðkaðist á miðöldum að
kenna hinnar svonefndu 7
frjálsu listir (septem artes
liberales), sem skiptus í þríveg
(trivium), þ.e. latínu, rök- og
mælskufræði, og fjórveg (qu-
adrivium), þ.e. stærð- og flatar-
málsfræði, stjömufræði og tón-
fræði. Ýmsar þessara greina
hafa vafalaust verið kenndar í
latínuskólum hérlendis; undir-
stöðugreinar hafa a.m.k. verið
lestur, skrift, latína, söngur, ver-
sagerð, trúarjátning, bænir og
Davíðssálmar...“
I lok miðalda vóru starfandi
hér á landi níu klaustur, sjö
munkaklaustur og tvö nunnu-
klaustur, eins og áður hefur ver-
ið vikið að í pistlum þessum. I
klaustrunum fluttu menn lof-
gerð til höfuðsmiðs himins og
jarðar, tíðabænir og messur.
Þar var og unnið gagnmerkt
líknarstarf. I skjóli klaustra
dvaldi gjaman aldrað fólk (pró-
ventufólk) og þangað leitaði fá-
tækt farandfólk. En jafnframt
vóra klaustrin miðstöðvar bók-
legrar menntar. Þar var ekki
einungis frætt og kennt. Þar var
skrifað á skinn margt af því sem
dýrmætast er talið í íslenzkri
bókmennta- og menningararf-
leifð. Biskupssetrin og klaustrin
vóra bæði hornsteinar trúarlífs í
landinu og bóklegra mennta og
menningar margs konar.
Árið 1550 kemur Nýja testa-
mentið út í íslenzkri þýðingu
Odds Gottskálkssonar; fyrsta
bókin, sem prentuð var á ís-
lenzku. Það vóra mikil tíðindi.
Fjöratíu áram síðar, 1584, kem-
ur biblían í heild sinni út á ís-
lenzku, Guðbrandarbiblia Þor-
lákssonar biskups. Það vóru
mikil og gifturík tímamót í þjóð-
arsögunni. Þessar tvær bækur,
sem vóra nánast eina lesmál
kynslóðanna öldum saman, áttu
hvað drýgstan þáttinn í því að
íslenzk tunga hefur varðveitzt
lítið breytt fram á okkar daga.
Það verður seint fullþakkað.
Móðurmál okkar og bók-
menntir, sem varðveita þetta
móðurmál og Islands sögu, vóra
homsteinar þjóðarvitundar okk-
ar, sjálfstæðisbaráttu og full-
veldis. Menningararfleifðin rek-
ur meðal annars rætur til stóls-
skóla að Hólum og í Skálholti,
bókmennta og sagnaritunar
klaustranna og síðast en ekki
sízt þýðingar heilagrar ritningar
fyrir móðurmálið, sem hafði óvé-
fengjanlega og ómetanlega þýð-
ingu fyrir varðveizlu íslenzkunn-
ar. Það á ekki og má ekki fara
fram hjá neinum Islendingi, hve
stóra hlutverki kirkja og kristni
gegndu í Islands sögu.
Það sem vel hefur gefízt skal
og varðveita vel - til langrar
framtíðar.
Hveravellir
eru á Kili
VEGNA greinaskrifa í
Morgunblaðinu undan-
fama mánuði og misseri
þar sem komið hefur fram
hjá greinahöfundum að
Hveravellir séu á Auðkúlu-
heiði vill undirritaður
koma á framfæri eftirfar-
andi: Kjölur þ.e. landsvæð-
ið frá Hvitárvatni, Hvítá
og Jökulfalli að sunnan
milli jökla norður til Seyð-
isár og Svörtukvíslar er
sérstakt landsvæði sem
aldrei hefur verið í nokk-
urs manns eign eða jarðar
og er eitt skýrasta dæmi
um þjóðlendi á miðhálendi
Islands og er ekki land-
fræðilegur hluti Auðkúlu-
heiðar og breytir þar engu
um þótt bændur hafi um
aldir, eins og sjálfsagt var,
haft þar afrétt.
Sem dæmi urðu Reyni-
staðarbræður úti á Kili
skammt frá Hveravöllum
en ekki á Auðkúluheiði.
Þeim, sem vilja kynna sér
málið betur, er bent á eft-
irfarandi heimildir. Land-
náma, íslendingabók St-
urlu Þórðarsonar, Jarða-
bók Arna Magnússonar og
Ferðabók Eggerts og
VELVAKAMH
Svarað í síma 569 1100 frá 10-12 og 13-15
frá mánudegi til föstudags
Bjarna. Ýmsar heimildir
aðrar mætti nefna en verð-
ur ekki gert hér.
Hafsteinn Hjaltason.
Hver hefur ijóma-
könnurnar?
FYRIR þremur árum,
1996, lánaði ég konu
rjómakönnur sem ég átti.
Átti að nota þær í boð sem
systir hennar hélt. Stuttu
seinna fór ég til útlanda og
gleymdi þessu þar til
seinna. Um síðustu jól ætl-
aði ég að nota könnurnar
en mundi þá eftir því að ég
hafði lánað þær en ég man
ekki hverjum. Þannig að
einhvers staðar úti í bæ er
kona með rjómakönnurnar
mínar og man greinilega
ekki hvar hún fékk þær
lánaðar. Ef viðkomandi
kannast við þetta er hún
beðin um að hafa samband
við Jóhönnu í síma
567 1042.
Tapað/fundið
Karlmannsúr
í óskilum
KARLMANNSÚR merkt
„Heimir“ fannst í Grafar-
vogi. Upplýsingar í síma
586 1399.
Kettlingar fást gefins
BRANDA, Brúsi og Broddur eru þessir yndislegu 8
vikna, bröndóttu, kassavönu kettlingar. Þeir eru einstak-
lega blíðir og kelnir og bráðvantar góð heimili hið allra
íyrsta. Upplýsingar í síma 899 6566 og 588 6544.
Myndbandsupptökuvél
týndist
Myndbandsupptökuvél
týndist við Glanna 4.
ágúst. Skilvís fmnandi hafi
samband í síma 453 6377.
Fundarlaun.
Ungbarnateppi
MARGLITT ungbarna-
teppi týndist á Laugavegi
eða Háteigsvegi þriðjudag-
inn 10. ágúst. Teppið
prjónaði móðir handa dótt-
ur sinni á meðgöngunni og
hefur það mikið tilfinn-
ingalegt gildi. Velviljaður
finnandi hafi vinsamlega
samband í síma 551 0332.
(Lilja). Fundarlaun.
Kvenmannsúr týndist
KVENMANNSÚR með
blárri skífu og silfuról
týndist í miðbænum í júlí.
Skilvís finnandi hafi sam-
band í síma 897 9446.
ÞETTA er raunar ekki alveg
eins og ég hafði séð fyrir mér,
LÁTTU þig hverfa.
LÖGREGLAN?
ÉG verð að
biðja ykkur að
leita að mann-
inum mínum.
Ég hef áhyggj-
ur af honum,
blaðran hans
kom ein heim.
Víkverji skrifar...
VÍKVERJI er ekki aðeins fjöl-
miðlamaður sjálfur, heldur og
mikill áhugamaður um fjölmiðla og
umfjöllun þeirra á hinum aðskild-
ustu efnum. Á þetta líklega við um
flesta starfsfélaga Víkverja og gott
er að velta reglulega upp því sem
vel er gert og einnig því sem hugs-
anlegt er að betur mætti fara.
Hvert er hlutverk fjölmiðla? Eiga
þeir aðeins að miðla upplýsingum
og draga fram ólík sjónarmið, eða
er aukinheldur skylda þeirra að
kafa dýpra í málin, brjóta þau til
mergjar og veita lesendum sínum,
áhorfendum eða áheyrendum síðan
innsýn í niðurstöður rannsókna
sinna?
XXX
UM ÞETTA hafa vitaskuld
margir fjallað í ræðu og riti í
gegnum árin, en Víkverji rakst ný-
verið á skoðun menntamálaráð-
herra á þessum málum á vafri sínu
um veraldarvefinn. Öflug heimasíða
ráðherrans á Netinu hefur oftsinnis
orðið tilefni rökræðna, en grípum
niður í það sem Bjöm Bjamason
hafði að segja: „Þá daga, sem ég var
í New York fyrir skömmu, var leit-
að að flugvél Johns Kennedys
yngra. Var að sjálfsögðu mikið efni
um þann sorglega atburð í blöðun-
um. Las ég meðal annars áberandi
rammagrein í New York Times, þar
sem blaðið tók sér fyrir hendur að
sýna fram á, að Bill Clinton forseti
færi með rangt mál, þegar hann
hélt því fram, að hann hefði verið
fyrsti forsetinn til að fara með
Kennedy yngra um Hvíta húsið, eft-
ir að hann fluttist þaðan. Dró blaðið
saman efni og staðreyndir, sem
gerðu þessi ummæli forsetans að
engu. Var þetta gert áreitnislaust
og aðeins í þeim tilgangi að upplýsa
lesendur um það, sem sannara
reyndist."
xxx
SÍÐAN skrifar Bjöm: „Sjaldan
eða aldrei bregðast íslenskir
fjölmiðlar við með þessum hætti.
Hér komast menn upp með að segja
alls konar órökstudda hluti um
menn og málefni. Síðan er hringt í
einhvem annan til að fá hans hlið.
Er stundum unnt að halda lífi í mál-
um, ef þannig má að orði komast, í
marga daga eða marga fréttatíma
með því að leiða fram ólík sjónar-
mið. Skilgreina menn óhlutdrægni
fjölmiðla sinna oft með þeim hætti,
að hún byggist á því, að öll sjónar-
mið komi fram að lokum. Fyrir les-
endur, áheyrendur eða áhorfendur
getur hins vegar verið erfitt að
halda þræðinum. Því miður er sjald-
gæft, að fjölmiðlar taki sjálfir af
skarið og sýni fram á brotalöm í
málstað viðmælenda þeirra með því
að setja hann í eðlilegt samhengi."
xxx
ETTA er athyglisverð ádrepa
að mati Víkverja og þótt hann
geti ekki verið sammála því að öllu
leyti að íslenskir fjölmiðlar bregðist
sjaldan eða aldrei við með þeim
hætti sem hann tekur sem dæmi, þá
er jafnljóst að slík efnistök eru of
sjaldgæf í íslenskum fjölmiðlum. Að
mati Víkverja finnast aðeins slíkar
fréttaskýringar í Morgunblaðinu og
stöku sinnum á fjölmiðlum ríkisins.
í öðram miðlum era þær hverfandi
og mætti nefna mýmörg dæmi af
áhugaverðum málum sem kveðin
era í kútinn á öldum ljósvakans á
mettíma með stuttum viðtölum við
aðeins tvo aðila, annan með ein-
hverju tilteknu efni, hinn þá vænt-
anlega á móti.
Tvær ítarlegar fréttaskýr-
ingaraðir Morgunblaðsins mætti
nefna sem dæmi í þessu tilliti. Ann-
ars vegar umfjöllun blaðsins um
rannsóknir á sviði erfðavísinda og
hins vegar umfjöllun um hálendi Is-
lands og þá stórbrotnu náttúra sem
þar er að finna. I báðum tilvikum
var ekki einasta leitað umsagnar og
álits fjölmargra aðila, einnig leitað-
ist blaðið við að greina kjarnann í
málinu og fjalla þannig á hlutlausan
og heiðarlegan hátt um viðkvæm
deilumál í þjóðfélaginu. í báðum til-
vikum var það gert „áreitnislaust
og aðeins í þeim tilgangi að upplýsa
lesendur um það, sem sannara
reyndist“, svo vitnað sé í orð ráð-
herrans á heimasíðu sinni.
XXX
HITT er svo annað, að forvitni-
legt hlýtur að vera fyrir
áhugamenn um fjölmiðlun að velta
því fyrir sér hvers vegna rannsókn-
arblaðamennska hefur ekki náð
frekari fótfestu á Islandi en raun
ber vitni. Sá leiði misskilningur að
alvöru rannsóknarblaðamennska
eigi aðeins heima á síðum gulu
pressunnar hefur oft bægt mönnum
af hinum rétta vegi í þessum efn-
um, en er ekki tími tii kominn að
leggja til hliðar afsakanir um skort
á fjármagni og vinnuafli og hætta
að tala um nauðsyn slíkrar frétta-
mennsku og framkvæma þess í
stað?
Víkverji telur að þá væri lýðræðinu
í landinu betur borgið. En um leið
er ástæða til að undirstrika orð ráð-
herrans, því allar líkur era á því að
einstakir aðilar, t.d. stjómmála-
menn, muni hafa sínar skoðanir á
slíkri rannsóknarblaðamennsku
þegar fram líða stundir, ekki síst ef
umfjöllunin snertir þá sjálfa.