Heimskringla - 30.10.1935, Blaðsíða 2

2. SÍÐA
HLIMSKRINGLA
WINNIPEG, 30. OKT. 1935
LANDNÁMIÐ Á GIMLI
FYRIR SEXTÍU ÁRUM
(RæSa flutt á landnámsminn-
ingarsamkomu á Lundar 22.
október af G. Árnasyni).
Það var fyrir rúmum sextíu
árum, eða um 1870, að meun
fóru að hugsa til vesturfara á
íslandi. í>á höfðu gengið harð-
indi og margskonar óáran, og
hagur manna var yfirleitt mjög
þröngur. í fyrstu voru það fáir
einhelypir menn sem vestur
fóru. Lentu þeir víst flestir til
Bandaríkjanna og ílentust þar,
einkum í Wisconsin-ríkinu; síð-
ar fluttust; sumir þeirra norður
á bóginn til Minnesota og Norð-
ur-Dakota. Fyrstu íslenzkir
vesturfarar, sem til Canada
fóru, lögðu af stað frá íslandi
árið 1873. Voru þeir í tveimur
hópum, hátt á annað hundrað í
þeim fyrri og eitthvað um fjög-
ur hundruð í þeim síðari. Báðir
þessir hópar settust fyrst að í
Ontario; í Muskoka og Kin-
mount, sem er um sextíu mílur
fyrir norðan Toronto. Alt byggi-
legt land var þá upp tekið á
þessum slóðum. Atvinna var þar
lítil og kaup mjög lágt. Fyrri
hópurinn dreifðist brátt, en sá
síðari hélzt við um tíma í Kin-
mount, enda var þar nokkur
vinna við járnbrautarlagningu.
En þegar kom fram á veturinn
1875 var vinna þessi mjög tekin
að þverra og hagur innflyjend-
anna var, sem við var að búast,
hinn bágbornasti.
Um þetta leyti komst cana-
diskur maður, John Taylor að
nafni, í kynni við Islendingana
í Kinmount. Taylor var trú-
boði fyrir eitthvert kirkjufélag
meðal skógarhöggsmanna í On-
tario. Hann varð brátt mjög
vinveittur íslendingum, og fyrir
hans fortölur veitti landsstjóm-
in fé til þess að kosta fjóra
menn vestur til Manitoba, eða
vestur í Rauðárdalinn, eins og
sléttlendið í austur Manitoba
var þá venjulega nefnt; í því
skyni að líta eftir aðsetursstað
fyrir íslendinga; þó með því
skilyrði að Taylor sjálfur yrði
einn af þeim f jórum, sem vestur
færu. Lagði hann svo af stað,
ásamt förnunautum sínum, Sig-
tryggi Jónassyni, Einari Jónas-
syni og Skafta Arasyni, í júní.
Tveir aðrir menn slógust í för
með þeim, Kristján Jónsson og
Sigurður Kristófersson. Þessir
menn komu til Winnipeg 16. júlí
og skoðuðu land. Kom þeim
saman um að hentugasta ný-
lendusvæðið væri á vesturströnd
Winnipegvatns sunnarlega, um
fjörutíu mílur frá Winnipeg og
þaðan norður.
SEALED TENDERS addressed to the un-
dersigned and endorsed “Tender for Pub-
lic Building, Gimli, Man.”, will be re-
ceived until 12 o’clock noon, Wednesday,
November 13, 1935, for the erection and
completion of a Public Building at Gimli,
Man.
Plans and specifications can be seen
and forms og tender obtained a)t the of-
fices of the Chief Architect, Department
of Public Works, Ottawa, the Resident
Architect, Post Office Building, Winni-
peg, Man., and the Postmaster, Gimli,
Man.
Tenders wlll nöt be oonsidered unless
made on the forms supplied by the De-
partment and in acoordance with con-
ditions set forth therein.
East tender must be accompanied by a
certified cheque on a chartered bank in
Canada, payable to the order of the
Honourable the Minister of Public Works,
equal to 10 per cenjt of the amount oí
the tender, or Bearer Bonds of the Dom-
inion of Canada or of the Canadian
National Railway Company and its con-
stituent oompanies, unconditionally guar-
anteed as to principal and interest by
the Dominion of Canada, or the afore-
mentloned bonds and a certified cheque
if required to make up an odd amount.
NOTE.—The Department, through the
Chieí Architect’s office, will supply blue
prínts and specificatíons of the work on
deposit of a sum of $10.00, in the form
of a certified bank cheque payable to the
order of the Ministen of Public Works.
The deposit will be released on return
of ithe blue prints and speciíication with-
in a month from the date of reception of
tenders. If not returned within that
period the deposit will be forfeited.
By order,
N. DESJARDINS,
Secretary.
Department of Public Works,
Ottawa, October 23, 1935.
Þegar skoðunarmennirnir
komu austur aftur, voru flestir
íslendingar þar eystra fúsir til
að fara vestur. Voru þeir búnir
að fá nóg af verunni þar eystra
og vildu komast þangað sem
þeir gætu sezt að fyrir fult og
alt. Var þá byrjaður innflutn-
ingur til Manitoba, og var þá
bvergi betra land að fá í öllu
Canada en einmitt þar. En alla
skorti farareyri, því ekki hafði
atvinnan gefið meira af sér en
það sem þurfti til lífsviðurværis,
og það af skomum skamti. Var
þá ekki um annað að gera en
að leita til stjórnarinnar eftir
styrk til að komast vestur. Þá
var landstjóri í Canada Dufferin
lávarður, ágætur maður, sem
var íslendingum mjög vinveitt-
ur. Mun það hafa verið að
miklu leyti vegna meðmæla
hans, að hjálp fékst hjá stjóra-
inni. Þurftu menn auðvitað
ekki aðeins að fá farareyri, held
ur líka það sem þurfti til þess
að geta lifað veturinn af, þegar
vestur kæmi.
Um tvö hundruð og fimtíu
manns lögðu af stað frá Kin-
mount 21. september um haust-
ið. Ekki voru það allir þeir, er
þar voru. Nokkrir urðu þar
eftir og settust þar að fyrir fult
og alt. Búa einhvejir afkom-
endur þeirra þar enn; en allir
þeir er þangað komu frá ís-
landi, munu nú vera dánir. Á
leiðinni vestur bættust fáeinir
við, bæði úr Ontario og úr
Bandaríkjunum. Nokkur hluti
íslenzku innflytjendanna til On-
tario hafði áður tekið sig upp og
fluzt til Nova Scotia. Mynduðu
þeir þar nýlendu, sem hélzt Við
um nokkur ár, en lagðist svo í
eyði, enda voru- landgæði rýr
þar sem þeim var úthlutaður
verustaður. Líklega hefir hóp-
urinn verið orðinn hátt á þriðja
hundrað, þegar til Winnipeg
kom. Var farin hin venjulega
leið, sem þá var, vestur eftir
stórvötnunum til Minnesota,
þaðan yfir á Rauðána og svo
með henni niður til Winnipeg.
Til Winnipeg var komið 11.
október og var staðið þar við
nokkra daga. Svo var lagt af
stað þaðan niður ána og út á
Winnipegvatn þann 17. á bátum,
ef báta skyldi kalla, sen^ höfðu
verið smíðaðir í flýti fyrir þetta
ferðalag. Voru það kassar,
breiðari að ofan en að neðan og
með flötum botni, reknir saman
úr plönkum. Má geta nærri að
ómögulegt hefir verið að koma
slíkum fleytum neitt áfram
nema undan straumi og vindi.
Voru þeir látnir berast ofan ána,
en þegar út á vatnið kom, ætl-
aði alt að lenda í stökustu vand-
ræðum, og hefði að líkindum
hlotist tjón af, ef ekki hefði
borið þar að gufubát, sem Hud-
son’s Bay félagið átti. Tók
hann kassana aftan í sig og dró
þá norður að Willow-tanganum
fyrir sunnan Gimli. Var svo
lent í víkinni, þar sem Gimli
þorpið stendur, á fimtudag þann
21. október.
Náttúrlega voru þama engin
skýli, og var strax hafist handa
með að koma upp bjálkakofum.
Meðan á því stóð höfðust menn
við á bátunum og tjöldum. Vet-
urinn var að byrja og tafði það
ekki lítið fyrir. Samt voru flest-
ir kofarair komnir undir þak
fyrir jólin. Aðbúnaður allur var
hinn lélegasti, sem við var að
búast, og fæði óholt, þótt ekki
væri um hungursneyð að ræða.
Sýktust nokkrir af skrybjúg
þennan fyrsta vetur og fáeinir
dóu.
Næsta sumar 1876 kom stóri
hópurinn, sem svo hefir verið
nefndur til Gimli og Nýja-ís-
lands. Voru í honum um tólf
hundruð manns. Voru þá lönd
numin alla leið norður með
vatninu til íslendingafljóts, eða
þangað sem Riverton þorpið
stendur nú, og sömuleiðis í
Mikley. Nýlendusvæðið var
fjörutíu mílur á lengd, frá
'andamerkjalæknum skamt fyr-
ir norðan Winnipeg Beach og
norður að Fljóti, og ellefu mflur
á breidd, þar sem það var breið-
ast. Máttu lengi vel engir aðrir
en íslendingar setjast að á
þessu svæði; en þegar fram í
sótti var öðrum leyft að setjast
þar að. Bygðin var auðvitað
fyrst lengi vel mestöll meðfram
vatninu, enda var það óhjá-
kvæmilegt, þar sem að annar
aðalbjargræðisvegur bygðar-
manna var fiskiveiðin í vatninu.
Það var haustið 1876 sem að
mestu hörmungar landnáms-
mannanna byrjuðu. Þá kom
bólusýkin upp í bygðinni og var
hún strax sett í sóttvörð. Mátti
enginn út úr bygðinni fara fyr
en eftir að hættulaust var álitið
að hafa samgöngur við hana.
Var það langur tími, frá því í
nóvember og fram í júlí næsta
ár. Voru menn, sem von var,
orðnir mjög óþolinmóðir, því að
margir vildu og þurftu að kom-
ast burt, til þess að leita sér at-
vinnu. Bólan var mjöð skæð og
dó fjöldi manns úr henni, rúmt
hundrað, að sagt er, mest börn
og unglingar, en þó nokkuð af
fullorðnu fólki. Þegar sótt-
vörðurinn var af tekinn, fóru
margir burt, flestir eflaust til
Winnipeg, því að þar var nokkra
atvinnu að fá, þótt Winnipeg
væri þá aðeins smáþorp. Líka
leituðu ýmsir sér atvinnu hjá
bændum til og frá í grend við
Winnipeg. Það fólk, sem leitaði
burt eftir bóluveturinn, hefir ef-
laust flest verið einhleypt fólk,
hinir sem land höfðu numið,
KVÆÐI UM
LANDNÁM ÍSLENDINGA Á GIMLI, FYRIR 60 ÁRUM
Flutt a^samkomu að Lundar 22. okt. s. I. í minningu
um þann latburð.
Gimli sézt, á vatnsins vestur strönd
við hans sögu, tengjast önnur lörnj;
löngu frægur fyrir vestan haf
flestum landnámsstöðum ber hann af.
Nú ber fyrir andans augu mín
atburður, sem gegnum þoku skín,
síðan liðin eru 'sextíu ár
samt hann virðist nýr og gildis hár.
Þá var haust, og hríðarveður kalt,
horfinn gróður, dautt og visið alt.
Þungan stundi aldan upp við sand,
ísiendingar þegar stigu á land.
Komnir voru yfir langa leið,
iandnámið þeim geymdi sorg og neyð,
hvergi að finna björg né vetrar vörn
var þar fyrir konur, menn og börn.
Mæður vöfðu börn að brjóstum þá
brennheit tárin streyma Drottinn sá
þeirra líf að vernda umfram alt,
út á sjónum gat þeim orðið kalt.
Bygt með flýti bjálka hreysi var,
börn og konur hírast urðu þar.
þröngt og loftilt, dimt og dauðans kalt,
dapurt var að líöa þetta alt.
Dauðans engill beið með bitrann hjör,
bauð þar mörgum langtum sælli kjör;
kvöl og hungur konu, barns og manns
knúði fast, að taka boði hans.
Þar við bættist böl, sem kvaidi mest,
bóluveikin. þessi skæða pest;
dimman mökkva dró þá fyrir sól,
dauðinn hafði fundið þeirra ból.
Ógnar skelfing yfir fólkið gekk,
allra líf á veikum þræði hékk,
þennan vetur margur lífið lét,
landnámsfólkið yfir missi gfét.
Vetur leið, en blassað líknar vor
landnámsmönnum færði kraft og þor;
blessuð sólin bræddi fönn og ís,
björg og ylur þá var öllum vís.
Sólin skein á grænan skógar geim,
glæsilegan, ungan Vesturheim.
Sætum rómi sumarlangan dag
sungu fuglar miljón radda-brag.
Líkt og elding leiftri um dimma nótt,
lífið streymdi gegnum æðar fljótt,
Norrænn andi upp til himins leit,
endurvakin lofsverð strengdi heit.
Þetta land. að leggja undir fót
landið rækta, og gera vegabót,
sýna í verki þjóðarrausn og ráð
róttum málstað fylgja í lengd og bráð.
Út frá Gimli færðist bygðin fljótt,
fólkið vann og stríddi dag og nótt,
Norrænn hugur bar það hálfa leið
hetjuandinn ríkti í lífi og deyð.
Verða hér, til sóma sinni þjóð,
sigri ná, þó tæki líf og blóð,
læra alt, var hjartans heita þrá;
hæsta manndóms takmarkinu^ná.
Drottinn vakti yfir landnáms lýð,
leiddi hann í gegnum böl og stríð.
þjóðin fræg, nú sýngur sigur brag,
sorgarnóttin varð að gleði dag.
Faðmi Gimli framtíð björt og góð,
fylgi lán og blessun vorri þjóð.
Nýja-ísland fræga f'eðra bygð,
fram til dauðans við þig höldum trygð.
Fyrsta landnám feðra, og mæðra hér,
framar öllu, kært og dýrmætt er,
fagurt dæmi fengum vér að gjöf,
frægðar stjarnan, skín á þeirra gröf.
Heill sé Gimli goðum vígðri lóð,
gefinn fyrir löngu vorri þjóð.
þar er veglegt minnismerki reist
manndóms þjóð, sem alheimur gat treyst.
Þó að líði miljón alda ár,
ávalt stendur varðinn tignar _hár.
Grettis tak, sem þar á Gimli sézt,
gerir ísland víðfrægt lengst og mest.
Vigfús J. Guttormsson
bygðu sér hús og fóru ofurlítið
að fást við jarðrækt jafnframt
því sem þeir stunduðu fiskiveiði
í vatninu.
j Strax og menn voru seztir að
á “löndum” sínum var farið að
hugsa um að koma á einhvers
konar skipulagi eða stjóm í
ibygðinni. Nýja-ísland var fyrir
utan takmörk Manitoba fylkis,
sem þá var miklu minna en það
er nú. Skipulag það, sem sett
i var, var með þeim hætti, að ný-
^ lendunni allri var skift í fjóra
hluta. Var nefnd sett í hverjum
, hluta, sem var nefnd “bygðar-
! nefnd”. Hver nefnd kaus sér
jyfirmann, sem var nefndur
bygðarstjóri”. Bygðarstjórarnir
mynduðu einskonar yfirstjórn
yfir nýlendunni, sem var nefnd
“þingráð”. Síðan var formaður
kosinn fyrir hana og var hann
nefndur “þingræðisstjóri”. Sig-
tryggur Jónasson var kosinn
þingráðsstjóri. Var hann ásamt
John Taylor umboðsmaður Can.
adastjórnarinnar í nýlendunni.
Bygðarnefndirnar og þingráðið
höfðu með höndum öll þau mál
er snertu hygðimar sameigin-
lega og nýlenduna yfir höfuð.
Mönnum kann nú að virðast
sem að þessi nýlendustjórn hafi
verið óþarflega mannmörg og í-
burðarmikil. En þess ber að
gæta að allar samgöngur voru
mjög erfiðar innan nýlendunn-
ar og margt var, sem eðlilega
krafðist sameiginlegra ráða-
gerða og framkvæmda. Munu
nefndirnar hafa reynt að ráða
sem bezt að þær gátu fram úr
málum þeim, er til þeirra álita
komu. Ekki er ljóst af því, sem
eg hefi séð um þessa nýlendu-
stjóm, hversu mikið vald hún
hefir haft til þess að fram-
kvæma ráðsályktanir sínar.
Ekki hafði nýlendan lengi
verið við lýði, er mönnum fanst
nauðsynlegt að koma á fót
fréttablaði. — Var hlutafélag
stofnað í þeim tilgangi og prent-
smiðja keypt. Blaðið var nefnt
Framfari og kom fyrsta tölublað
þess út 10. sept. 1877. Voru
ritstjórar þess þeir Sigtryggur
Jónsson og Halldór Briem. —
Tæpir þrír árgangar komu út.
Geta má nærri að fyrirtæki
þetta hefir ekki getað borgað
sig. Einhvers staðar hefi eg séð,
að kaupendur hafi vanrækt að
borga áskriftargjöldin; svo að
snemma hafa þau vandræði
vestur-íslenzkra blaða byrjað.
Eins og við er að búast voru
ekki allir ánægðir með kjör sín
í nýlendunni, enda voru þau
ekki glæsileg, þó að stjómin
gerði mikið til þess að hjálpa
nýlendubúum. Mun hún í alt
hafa lánað þeim um 80,000
dollara. Afurðimar voru fáar
og rýrar og afár erfitt að koma
þeim til markaðár, sem í raun-
inni var sama og enginn. Fiski-
veiði til verzlunar var þá ekki
byrjuð í Manitoba og landbún-
aðarafurðir í nýlendunni hafa
verið svo litlar að ekkert hefir
verið upp úr þeim að hafa. All-
ir voru fátækir og menn aðeins
drógu fram lífið. Eftir fá ár
hófst útflutningur fólks, því að
þá fór að verða meira um at-
vinnu annars staðar. Winnipeg
var að vaxa og dróg til sín fólk
úr öllum áttum; betri lönd stóðu
til boða annars staðar og fýsti
marga að komast þangað. ís-
lenzka bygðin í Norður-Dakota
og Argyle-bygðin bygðust, eins
og kunnugt er, að nokkru leyti
af fólki, sem verið hafði í Nýja-
fslandi.
Til eru bréf, sem skrifuð voru
úij nýlendunni á þessum fyrstu
árum. Varpa þau nokkru ljósi
á efnalega ástandið, eins og það
í raun og veru var. Hér eru
tveir kaflar úr bréfum, sem
skrifuð vpru austur til Nova
Scotia á árunum 1877 og 1878.
Höfundur þeirra var Bjarai
nokkur Bjarnason, er vestur
kom með stóra hópnum 1876 og
bjó í Höfn nokkrar mílur fyrir
norðan Gimli. Bréfin eru prent-
uð í 7. árgangi Tímarits Þjóð-
ræknisfélagsins........... “Nú
: beld eg sé bezt að koma til
aöalmálsins áður en þetta litla
blað er alveg þrotið, og þig
j mun mest fýsa að vita, sem er
að segja frá, hvernig land muni
■vera hér vestra, veðráttukostir
I og ókostir. Þú mát't ekki og
munt ekki kasta þungum steini
i til mín þó eg verði hér um
stuttorður; þér mun þykja það
j eðlilegt, því tíminn er enn ekki
Iangur og reynslan enn styttri,
þar sem eg og aörir höfum enn
jekki drepið sem sagt er hönd í
kalt vatn, því stjórnin (sú örláta
og góða stjórn) hefir enn sem
komið er lagt okkur alt í hönd-
ur, eins ríkum sem fátækum og
verður víst til maímánaðar
loka. Hún lánaði í sumar jám-
brautargjald frá Quebec til Win_
nipeg, þeim sem ekki gátu borg-
að það, matarforða alla leið og
síðan í allan vetur matarforða
til maíloka; flesk, hveiti, sykur,
te, nokkuð af\kaffi, nýtt kjöt,
“bíns” (ensk. beans), hafra-
mjöl, grjón, til veiðarfæra og á
milli 30 og 40 kýr í haust og
salt. Upphæð á þessu er 33,500
dollarar. Svo biðjum viö hana
um í vor um lán 19,000 dollara
í 200 kúm, allslags útsæði og
til veiðarfæra, salt að salta fisk
okkar og nauðsynlegustu akur-
yrkjaverkfæri ásamt gluggum í
hús og hverfisteinum. Og þetta
teljum við víst að hún láni okk-
ur eftir öðrum hennar aðförum
við okkur. Líka biðjum við
hana að lána okkur 800 dollara
fyrir skonnortu, svo að við get-
um sjálfir flutt að okkur nauð-
synjar okkar, haldið henni til
veiða og viðarflutninga o. s.
frv. Þar sjáum við strax hvað
léttara er en að borga aðflutn-
ingskaupið, sem er mjög hátt,
einn dollar á hverjum hundrað
pundum..........”
“.......Uppskera varð mjög-
misjöfn; fremur góð hjá þeim
sem komnir voru á undan okk-
ur og höfðu rótaða jörð. Bezt
varð hún á Eyjunni (Mikley) og
voru þó allir nýir þar að kalla;
sumstaðar 20-föId á jarðeplum
— frá 10 til 16 í landi hjá þeim
gömlu, en meðaltal hjá flestum
mun véra um 4-föld. Rófur og
næpur spruttu víðast. illa fyrir
ormstungum. Bíns (beans)
hefði þrifist vel, hefðu ekki
frostin komið of snemma. —
Hafrar og hveiti þreifst vel, þar
sem því var sáð, líka kálhöfuð
og redikur (radishes) og maís-
korn sumstaðar. Það var gall-
inn á verðverki manna, að jörð-
in var illa undir búin og seint
var sáð, sem orsakaðist af vot-
viðrunum miklu, sem gengu í
vor, svo alt fór á flot. Útsæðið
kom líka seint og sumt aldrei,
svo sem nokkuð af jarðeplum,
og menn urðu að gefa sig við
húsum sínum, því að hvergi var
friöur fyrir úrkomunum. Fiski-
afli var yfir höfuð rýr og lítill
í haust, þó einstaka menn fengi
um 400 af hvítfiski, fengu sum-
ir ekki nema 30 og fremur fátt
af öðrum fiski. Þeir sem fóru
til vinnu seint og síðarmeir í á-
gúst (fyr var ekki bóluvörður-
inn hafinn) fengu bæði lágt
kaup og sumir sviknir. Kýr,
sem stjórnin lánaði, eru margar
mjög gallaðar og með engum
tíma. Þær fáu, sem nú bera, eru
að drepast sumar, og sumar að
dragast fram. Það voru nú
líka, við skoðun, sem gerð var í
Nýlendunni fyrir jólin og um
þau, 23 búendur bjarglausir,
116 álitnir albjarga, og mun þó
öllu til skila haldið að svo sé,
og 116 hálfbjarga. Alt stjórnar-
lán á enda, segja Taylor og Sig-
tryggur, og svona er nú ástand-
ið okkar yfir höfuð, og þó eiga
að vera komnir til okkar 80,000
dollarar. Vel er nú á haldið? ? ?
svona er nú ástandið í þessu
góða landi sem stendur. Seinna
blæs betur hjá þeim sem
skrimta af í vetur .......”
Þessir bréfkaflar sýna erfið-7
leikana, viðleitnina, viðlei'tnina
til að bjarga sér og kunnáttu-
leysið jafnt við landbúnaðinn
sem veiðarnar. Netin voru ónóg