Vísir - 01.12.1964, Blaðsíða 9

</ I S I R . I'riðjudagur 1. desember 1964.
7

Thorvald Stauning var í
nærri þrjá áratugi sá
stjómmálamaður sem
setti mestan svip á
danskt stjómmálalíf. —
Hann var merkilegur en
um leið skrýtinn maður.
Um tíma bar hann slíkan
ægishjálm yfir danska Jafnaðar-
mannaflokknum, sem forustu-
maður hans og forsætisráðherra
Danmerkur, að síðan er eins og
aðrir forustumenn flokksins séu
í skugganum af honum. Þeir
hafa allir verið hæfir og góð'ir
forustumenn, Hans Hedtoft, H.
C. Hansen, Viggo Kampmann
og Jens Otto Krag, sá fyrsti
og sá siðasti í þessari röð t.d.
báðir frábærir ræðumenn. Þrátt
fyrir það hafa Danir og aðrir
sem fylgjast með dönskum
stjómmálum það á tilfinning-
unni, að enn sé alltaf einhver
eyða þarna sem Stauning áður
sat, sem ekki hefur tekizt að
fylla.
Tjað er mjög til fyrirmyndar,
að Danir gera nú mikið
að því að gefa út bækur um
stjómmálaviðburði og sögu
síðustu ára og hafa td. margar
endurminningar stjómmála-
kennilegt, að þegar hann stóð í
þinghúsinu og horfði út um
gluggana sem forsætisráðherra
landsins, þá blasti við beint á
móti gamla hrörlega húsið, sem
hann var fæddur í. Svo stutt
var þá orðið í Danmörku milli
hins fátæka hreysis og hinna
æðstu metorða.
Þá þótti það sérkennilegt við
Stauning, hversu alþýðlegur
hann var. Hann gekk hikiaust
um strætin eins og hver annar
almennur borgari, stanzaði á
gangstéttinni til að heilsa upp
á kunningja sína og í hádeginu
gekk hann jafnan yfir Kristjáns-
borgartorgið til ■ sinnar föstu
matsölu, sem var þar í þröngum
kjallara, settist þar við borðið
og pantaði sinn fisk eða sínar
frikadellur og sterkan bjór með.
Á kvöldin gerði hann sér oft
glaðan dag á veitingahúsum,
lokaði sig á engan hátt inni í
skel hins háttsetta embættis.
Stundum var jafnvel hægt að
segja að hann svallaði og orð-
rómur var oft á kreiki um að
hann væri kvenhollur. En það
var svo undarlegt, að þrátt fyrir
allan. slfkan orðróm naut hann
fullkomins trausts, sem grand-
var maður og stjómmálaforingi
sem allir gátu treyst.
Það er að vísu ekki vikið
mjög að einkalífi hans í þeirri
bók, sem hér er um rætt. En
stjómmálastarfsemi hans er
þeim mun betur rakin og þar
fæst skýring á þvl, hvers
vegna Stauning bar svo höfuð
og herðar yfir alla samtíðar-
menn sína.
Thorvald Stauning
hluta borgaraafianna. Þetta sam
starf hefur sett mark sitt á
danska stjórnarstefnu allt frá
þvi á fyrri stríðsárunum, en
1929 breyttist aðstaðan svo, að
þaðan í frá urðu Jafnaðarmenn
aðalflokkurinn. Má sjá á frásögn
um í bókinni, hve annt Stauning
var um það, að þetta samstarf
héldist og hörfaði hann oft
með glöðu geði frá eigin stefnu-
málum til þess að gefa samstarfs
flokki sínum tækifærin. Var
þetta tveggja flokka samstarf
til hinnar mestu fyrirmyndar.
Þar sátu menn ekki á svikráð-
um hver við annan, þó sjónar-
miðin væru í mörgu ólík.
Á dögum Staunings var Jafn-
aðarmannaflokkurinn í Dan-
mörku í nær því stöðugum vexti
og átti foringi hans marga gleði
stundina, er hann fagnaði kosn-
ingaúrslitum. Þó var það mjög
fjarri honum að m'iklast yfir
sigrum sínum eða hlakka yfir
ósigri andstæðinganna. Það var
eigínlega aðe'ins einu sinni, sem
hann sagði að Vinstri-flokkurinn
ætti skilið fylgistap sem hann
varð fyrir, en Vinstri-flokkurinn
hefur með ýmsum hætti gegnt
liku hlutverk'i í Danmörku og
Framsóknarflokkurinn hér.
Tfn í kosningunum 1939 varð
^ flokkur Staunings fyrir
fylgistapi. Það var að vísu ekki
mikið, en kunn’ingjar Staunings
segja að hann hafi aldrei náð
sér eftir það. Að honum sló
grunsemd og ótta um að öldu-
toppinum hefði verið náð. Nú
væri flokkurinn á niðurleið.
manna frá þvi fyrir og á stríðs-
árunum komið út. Nú i vetur
hefur kom'ið út hjá bókaforlag-
inu Fremad mikil bók sem er
minningar ýmissa stjómmála-
manna um Stauning. Þessi
bók getur einnig vakið athygli
hér heima, vegna þess, að
Stauning var íslendingum
kunnur og liklega alltaf að
góðu. Hann var I því sem öðru
sanngjarn maður og honum
kom aldrei neitt annað til hug-
ar en að sjálfsákvörðunarréttur
hverrar þjóðar skyldi ráða.
Þann’ig er nú vitað að á árunum
kringum 1930, lét hann íslend-
inga vita, að Sambandslaga-
samningurinn þyrfti ekkert að
standa í veginum fyrir fullum
aðsk'ilnaði við Danmörku, hve-
nær sem íslendingar æsktu
þess. Vildi svo til að Gísli
Johnsen úr Vestmannaeyjum
var viðstaddur boð f Kaup-
mannahöfn, þar sem Stauning
lýsti þessu yfir og hefur Gísli
sagt kunningjum sínum frá því.
Er það merkileg upplýsing og
gefur þá sömu mannlegu og
skemmtilegu mynd af Stauning
og fleiri kynntust hér á landi,
þegar hann heimsótti fsland og
var hrókur alls fagnaðar I sam-
kvæmum og ferðum hér á landi.
gtauning var mjög skemmti-
Ieg persóna. Hann var af
bláfátæku fólki kom'inn og var
faðir hans m. a. um tfma götu-
sópari. Hann er fæddur í húsi
einu við Hólmsins Kanal, gamía
hverfinu, sem var sambland af
fátækrahverfi og gömlum kaup-
mannahúsum. Það þótti sér-
TTann var sem fyrr segir af
fátækum kominn. Það var
lýlega búið að ferma hann í
Hólmsins kirkju, þegar hann
fékk atvinnu í vindlaverk-
smiðju. Skólaganga hans var
aðeins þrjú ár í bamaskóla, en
á unglingsárum sinum gekk
hann á kvöldskóla, og bráðlega
fór hann að hafa afskipti af
stjór-málum. Honum var það
Iagið að Vinna hugi manna, var
ljúfur maður, viðræðugóður og
traustvekjandi. Svo bauð hann
sig fram I Faxa-kjördæmi og
komu hæfileikar hans þá f ljós,
hvað hann átti auðvelt með að
vlnna sér fylgi. Um líkt leyti
upp sjálfkrafa fyrir eigin verð-
leika.
Þessi saga er öll rakin í
Iangri grein eftir Peder Tabor,
sem segja má að sé uppistaða
bókarinnar, en síðan rita ýmsir
höfundar um ákveðna þætti,
m. a. Jens Otto Krag núverandi
forsætisráðherra.
Tjegar Stauning kemur i Jafn-
aðarmannaflokkin er hann
hreinn byltingarflokkur, en
smám saman breyttist stefna
hans og það var fyrst og fremst
verk Staunings. Á flokksþingi
1909 var því lýst yfir, að flokk-
urinn get'i ekki starfað með
landi þrýstu á, þá varð það úr
að þjóðernislegir öfgamenn, að-
allega Vinstri flokkurinn fram-
kvæmdu valdatöku með til-
styrks Kristjáns ^tíunda kon-
ungs, sem fékkst jafnvel til að
reka ráðuneyti Zahles á ó-
stjórnskipulegan hátt.
Stauning neyddist til að svara
þessu með því að hóta allsherj-
arverkfalli. En það einkennilega
var að hann vildi alls ekki verk
fallið og þó hann yrði að beita
þessari hótum vann enginn
meira að því en hann að reyna
að forða verkfallinu. Þá stóð
Danmörk á barmi borgarastyrj-
aldar og er hætt við, að eins
Sagt frá nýútkominni bók um Stauning
safnaði hann sfnu fræga skeggi,
sem sfðar stuðlaði að þvf að
gera hann Iandsföður eða afa-
legan. Og rétt rúmlega þrítugur
var hann kosinn formaður Jafn
aðarmanna flokksins. Það var
gert með samþykki eldri manna
f flokknum, en segja má, að þeir
hafi aðeins ætlað honum að sjá
um skipulagningarmálin. T. d.
þóttist hinn gamli upphafs-
maður flokksins mælskusnilling
urinn Borgbjerg viss um að geta
haldið áfram hinni pólitísku
forustu flokksins. En það fór á
aðra leið. Eftir fá ár var Staun-
ing orðið óumdeildur foringi.
’ að var eins og af sjálfu sér i
meðferð h'inna erfiðustu vanda-
mála. Hann þurfti aldrei að ýta
neinum keppinautum til hliðar
með undirferli, heldur reis hann
neinum öðrum stjórnmála-
flokki. Annaðhvort vilji hann
öll völd eða engin. En strax
1916 tekst Stauning að fá þess-
ari stefnu svo hnikað til að
honum var falið að sitja sem
ráðherra í stjórn Radikalans
Zahle.
Sterkastur kom Stauning út
úr atburðunum 1920, þegar
Slésvíkurmálið var á döfinni. Þá
höfðu stjórnarflokkarnir Radi-
kalir og Jafnaðarmenn markað
stefnuna þannig, að eftir ósigur
Þjóðverja skyldi aðeins sá
hluti Slésvíkur sameinaður
Danmörku, þar sem danskir
menn væru í meirihluta. Stjórn-
in hafði samt mjög nauman
meirihluta á þingi og þar sem
æsingar voru miklar í málinu
og danskir menn í Suður-Jót-
hefði farið í Danmörku og í bylt
ingarinnar Þýzkalandi á þessum
árum, ef allsherjarverkfallið
hefði skollið á.
Loks bugaðist Kristján kon-
ungur, þegar fjöldafundur var
haldinn fyrir utan Amalien-
borg og múgurinn hrópaði: „Lýð
veldi, lýðveldi". En það hjálp-
aði honum að Stauning lét hann
vita það í trúnaði, að hann
teldi ekkert unnið með afnámi
konungdæmisins.
gtauning byggði stefnu sína
á þingræðislegu starfi. „Það
kemur ekki til mála“, sagði
hann, „að koma á sósíalista-
byltingu án vilja meirihluta
þjóðarinnar" Og . -n byggði
stefnu sína upp á samstarfi við
Radikala-flokkinn, róttækasta
Hann var sár og bitur yfir
þessu og talaði um vanþakklæti
þjóðarinnar.
Nú var samt kominn tími til
að hugsa um annað, styrjöldin
skall á og sjö mánuð'—.i eftir
að hún hófst hernámu Þjóð-
verjar Danmörku. Allt frá því að
Hitler komst til valda hafði
Stauning beitt sér fyrir því ,að
dönsku þjóðinni væri sagður
sannleikurinn um ógnarstjórn
nasismans. Bjóst hann því ekki
við að það yrði talið heppilegt,
að hann veitti rfkisstjórninni á-
fram forstöðu. En þegar hann
lét f ljós, að líklega væri bezt
að hann segði af sér, urðu við
brögðin einkennileg. Forustu-
menn allra flokka komu til hans,
vottuðu honum traust og báðu
hann um að vera áfram, því að
hann væri ein'i maðurinn, sem
öll þjóðin gæti treyst.
Tjað verður að telja einhverja
A merkustu kaflana í Stauning
bókinni þá sem fjalla um styrj-
aldarárin og um starf og stefnu
hins þýzksinnaða Scaveniusar,
sem Danir voru neyddir til að
taka í stjórnina sem utanrfkis-
ráðherra. Iíemur margt nýtt þar
fram um þægð Scaveniusar við
Þjóðverja og um deilur f ríkis-
stjórninni um aðgerðir hans. At
hyglisverðar4 er þó, að ekki
þykir höfundum rétt að for-
dæma Scavenius, vegna þess að
þrátt fyrir allt varð Dönum nokk
ur vörn úr honum. Ef hann
hefði ekki verið f stjórninni,
má ætla að Þjóðverjar hefðu
Framh. á bls. 6
urinn sem setti svip sinn
á dönsk stjórnmál í þrjá áratugi