Þjóðviljinn - 24.12.1954, Blaðsíða 13

Hallfreður Örn Eiríksson:
$tnðnrl|ö(s -
Upplausnartímar
16. öldin.var mikil byltinga-
öld á íslandi sem á meginlandi
Evrópu. Þá logaði þar allt í
pólitískum og trúarlegum vær-
ingum. í norðurhluta álfunnar
var kaþólska kirkjan á fall-
anda fæti. Um lgngan aldur
hafði heilög kirkja haft Þýzka-
land og England að féþúfu. Það
var því brýn nauðsyn Þýzka-
lands og Englands ekki síður
að losna undan valdi páfa og
þeim, sem honum stjórnuðu
hverju sinni. Öll alþýða manna
rrieð borgarastétt þessara landá
í , broddi fylkingar beitti sér
fyrir frelsi kristins manns.
Höfuðv'opn þeirra var biblían,
höfuðáróðursmennirnir Lúter
og Kalvín. Kenningar Lúters
höfðu þó öllu meiri áhrif..
Bændastéttin þýzka tók þeim
báðum höndum og gerði bylt-
ingu 1525. En Lúter brást þá
bændunum og fól þýzkum að-
alsmönnum að framkvæma
stefnuskrá sína. Þaðan af var
Lúterstrúin bundin hagsmunum
aðglsins.
Og Lúterstrúin barst norður
til Danmerkur. Danski aðallinn,
sem þá var hálfþýzkur orðinn,
tók hinum nýja sið fagnandi.
Hann munaði í jarðir heilagr-
ar kirkju í Danmörku, Noregi
og á Íslandi.
Á Íslándi höfðu þá lengi ver-
ið væringar milli klerkavalds og
höfðingja. Og á fyrri hluta 16.
aldar deildu biskuparnir, þeii
Jón Arason og Ögmundur Páls-
son svo harkalega, að við bar-
daga lá. Þótt ekki væri það
auðvelt verk Dönum að koma
á hér hinum nýja sið, var auð-
vitað, að í slíku þjóðfélagi sem
nú hefur verið lýst, hlutu þeir
að eignast allmarga banda,-
menn. Fyrir forvígismönnunj
siðskiptanna hefur vakað, að
koma jarðeignum kirkjunnar í
þjóðareign og kosta skóla af
vöxtum þessa gríðarlega höfuð-
stóls. En árið 1551 er öll mót-
spyrna þjóðarinnar brotin á
bak aftur. Hinar fögru fyrirætl-
anir íslenzku siðskiptaleiðtog-
anna urðu ekki að svo stór-
brotnum veruleika, sem þeir
vildu í upphafi. íslenzkir höfð-
ingjar fengu stærsta bitann,
umboðslaun af sjötta hluta ís-
lenzkra jarða að dýrleika. Sum-
ir auðguðust mjög í þessari
konungsþjónustu. Jafnframt
hörðnuðu jarðadeilur höfðingj-
anna innbyrðis. Öllu þessu
hlaut að fylgja los, og það hlaut
að seija mark sitt á siðskipta-
kynslóðina, enda voru þá marg-
ir einkennilegir menn uppi.
,,En það slekti hefur
altíð hækkað“
Einkennilegasti íslendingur
16. aldar er tvímælalaust Páll
Jónsson; faðir hans, Jón Magn-
ússon, var kominn af einni
göfugustu ætt landsins á þeirri
tíð, Svalbarðsættinni síðari, sem
kennd var við Svalbarð í Eyja-
firði. Jón var kvæntur Ragn-
heiði á rauðum sokkum af ætt
Lofts rika Guttormssonar, og
má af því marka, að hann hef-
ur verið höfðingi mikill. Þau
Ragnheiður áttu mörg börn.
Elzt var Steinunn, en helztir
sonanna voru Jón, Magnús og
Páll. Jón varð síðar lögmaður
og gegndi því embætti með
prýði, og stóð á rétti íslendinga
gagnvart rísandi konungsvaldi.
Magnús, sem nefndur var hinn
prúði, er nafntogaður fyrir
skáldskap sinn; en yngstur var
Páll, faeddur um 1535. Þá Sval-
barðsmenn skorti ekki fé og
fengu þeir bræður beztu
menntun, sem þá var völ á.
Páll vaf- seldur í læringu bræðr-
unum í Munka-Þverárklaustri.
Hvað Páll lærði þar vita menn
nú ekki en telja má líklegt, að
höfuðnámsgreinin hafi verið
latína. Mikill jagamaður varð
Páll einnig og nákunnugur lögr
um islenzka þjóðveldisins og
mun hafa átt Konungsbók, ann-
að aðalhandrit Grágásar. Þess
er einnig getið í heimildum, að
Páll hafi verið góður þýzkur,
þ. e. a. s. vel að sér í þýzku,
en hvort hann hefur lært hana
af Hansakaupmönnum eða í
einhverrí utanferða sinna vita
menn nú ekki. En Páli nægði
ekki þessi menntun. Hann
keypti nýútkomnar útlendar
bækur, til dæmis nokkur rit
hins fræga ítalska stjórnvitr-
ings Nikulásar Macchiavellis.
Hver rita hans Páll hefur átt
er ekki vitað, en af ýmsum rök-
um, sem ekki verða rakin hér,
er langlíklegast, að Páll hafi
átt frægasta rit Macchiavellis
„Þjóðhöfðingjann". Má af þessu
ráða, að Páll hefur verið mað-
ur miklu víðlesnari en flestir
samtímamenn hans.
Um þessar mundir var Sval-
barðsættin síðari í miklum upp-
gangi, og um hana kemst Jón
lærði Guðmundsson í riti sínu
Um ættir og siekt svo að orði:
„Svalbarðseignir voru ekki
miklar í fyrstu, en það slekti
hefur altíð hækkað“. Og víst
var um það, að þeim Svalberð-
ingum græddist fé á 16. öld.
Þ.eim var líka nauðugur einn
kostur. Þótt eignir ættföðursins
væru miklar hrukku þær
skammt handa börnum hans.
Þau urðu því að ávaxta pund
sitt eftir föngum og það væri
synd að segja, að þau hafi
ekki gert það.
Að eignast jarðir
Eiqkum var Páll frekur til
fjárins og beitti öllum brögðum
til að auka við það jarðagóss,
sem faðir hans hafði fengið
honum í hendur. Vart var hann
skroppinn úr skóla er hann
gerðist fjárgæzlumaður svo
mikill, að með ólíkindum má
telja, enda skorti hann hvorki
harðfylgi né kunnáttu til að
koma sínum málum fram.
Á 16. öld voru útvegsjarðir
forkunnargóðar við Breiðafjörð.
Ein þeirra yar Staðarhóll.
Þeirri jörð fylgdu eyjar marg-
ar, sem nefnast Bjarneyjar,
gagnauðugar bæði að fugli og
sel sem fleiri eyjar vestur
þar. Steinunn, systir Páls, átti
gamalt erfðatilkall til jarðar-
innar, en eitt sinn hafði eign
þessi gengið úr móðurætt
þeirra Jáls og komizt undir
Skálholtsstól. Er ekki að efa,
að Pál hefur munað í jörðina og
brá hann nú við og keypti erfða-
tilkall systur sinnar. Stefndi
Páll síðan málinu til alþingis
1553. Dómur þess gekk sama ár
og í vil Páli. Þegar um haustið
sigldi hann á konungsfund og
fékk staðfestingu alþingisdóms-
ins. Um vorið kom Páll út með
konungsbréfið og þótti hafa vax-
ið af þessum málum svo ungur
maður. Var hann síðan kennd-
ur við jörðina og nefndur Stað-
aðhóls-Páll. Þrátt fyrir kon-
ungsbréfið náði Páll ekki jörð-
inni fyrr en sjö árúm seinna.
Fleiri jörðum náði Páll undir
sig svo sem Reykhólum í Reyk-
hólasveit; væri of langt mál að
rekja allar jarðadeilur hans ná-
kvæmlega.
Auðnum fylgja völd og vart
hafði Páll náð Staðarhóli en
liann fékk sýsluvöld í Þingeyj-
arþingi. Síðar varð Staðarhóls-
Páll valdsmaður bæði í
Strandasýslu og ísafjarðar-
sýslu. Sýslumennskan í ísa-
fjarðarsýslu virðist hafa valdið
PáU
honum nokkrum áhyggjum, því
að bændur kærðu hann eitt
sinn fyrir höfuðsrnanni fyrir
ýmsá vanrækslu. Ekki var þó
neitt úr því, að Páli yrði vikið
úr embætti, því að samsumars
hét hann bót og ’betrun á sátta-
fundi, sem haldinn var í Vatns-
firði. Meira var svo ekki rek-
izt í því máli.
Ástir og skáldskapur
Um þessar mundir var Helga
Aradóttir, sonardóttir Jóns
biskups Arasonar, beztur kven-
kostur norðanlands. Hún var
þá í fóstri á Möðruvöllum hjá
Þorlejfi, móðurföður sínum,
og stóð til mikils arfs eftir
hann. Þessarar konu bað nú
Staðarhóls-Páll, þá rúmlega tví-
tugur; en hvernig sem á því
hefur staðið fékk hann afsvar.
Reyndar synjaði Þorleifur gamli
Páli upp á sitt eindæmi. Helgu
leizt svo vel á biðilinn, að hún
vildi óðfús giftast honum. En
næstu tvö árin sótti Páll málið
allkappsamlega að vanda. Var
það ýmist, að hann bað föður-
frændur Helgu liðveizlu, eða
orti kvæði til hennar.
Staðahóls-Páll var gott skáld
og er fyrirferðarmikill maður í
bókmenntasögu íslendinga á
16. öld. í ljóðum lians kemur
fram mikil þekking á erlendum
samtímabókmenntum einkum
þýzkum. Flest forn íslenzk ásta-
ljóð eru myrk og torskilin,
reyrð í fjötra dróttkvæðs hátt-
ar. Kenningaskrautið er mikil
list og dýrleg, en torsótt eru
þau kvæði, sem svo eru ort,
Staðarhóls-Páll brýtur í bága
við þessa fornu skáldskapar-
venju og kveður ljóst og éinfalt
svo að allir megi skilja. Þar
fetar hann að sumu leyti í fót-
spor alþýðuskáldanna, sem ortu
elztu íslenzku þjóðkvæðin, en
suðrænu áhrifin eru augljósari
í Ijóðum Staðarhóls-Páls.
Tvö ástakvæði Páls til Helgu
1$
hafa varðveitzt og koma fyrr
vísum úr þvi, sem frægara er:
Eg gekk einn morgun árla
út að skemmta mér;
dagur gaf drengjum varla
dýra birtu af sér;
fram hjá fögrum lundi
ferðast gerði eg þá;
furðu fagur var sá.
Dagmálastund án stríðu
þeim stoltum lundi næ'r
stóð eg þá beint með blíðu,
því blómstrin voru mér kær;
laufir og greipir grænar
greiddust yfir mig út;
eg hafði ei harmasút."
Eftir þvi sem á daginn liður
fríkkar lundurinn, en um nón:
„Dundi dálegur stormur
dreifisí’laufið fast.“
Og að lokum stóðu stofnar’
einir eftir:
„Hvar er þá greinir góðu,
er girntist fyrða lið?“
spyr Páll og svarar sér sjálfur
í kvæðislok:
„í burtu mést, sem máttu,
þess minnist hver eð veit,
svo enginn eftir leit.“
Fyrirmynd þessa kvæðis mun
að finna í allfrægu ljóði eftir
franskt skáld, sem var uppi á
16. öld, en hvernig sambandinu
milli kvæðanna er háttað, hvort
Staðarhóls-Páll hefur þekkt
kvæðið á frummálinu eða e. t.
v. aðeins stælingu þess, veit nú
enginn.
En enn ljóðrænna og innlegra
er þetta kvæði:
„Eg leit i einum garði
yfrið fagurt blóm,
hvar engan mann þess varði;
eg svó þangað kóm.
Einatt á mig starði
auðs fyrir fagran róm
sú lystug liljan fróm.
Hún er svo hýr að lita,
sem hermi eg ungri frá,
rétt sem rósin hvíta
eða renni blóð í snjá.
Enga yfrið nýta
eg með augum sá
aðra. vænni en þá.
Og svo fór að lokum, að Pálf
vann fullan sigur í bónorðs-
málinu; var kaupmálabréf
þeirra Helgu gert í janúarmán-
uði 1558.
Allgeystar ástir tókust með
þeim Páli og Helgu, og unnust
þau með ærslum. Er sagt, ad
þau hafi ekki risið úr rekkju
fyrstu sex vikumar eftir brúð-
kaupið.
,,ílla konu ég hlaut“
Heldur varð stutt í ástum'
þeirra Páls og Helgu, og leiS
ekki á löngu, unz fullur fjand-
skapur gerðist með þeim. Páll
var skapstór og vildi hvergi
vægja, en Helga enginn skap-
bætir bónda síns. Þegar í
rimmu sló, brá Páll fyrir sig
skálds.kapnum, enda var hon-
um sú notkun skáldfáksins töm
sem fleiri íslendingum að beita
honum fyrir háð og níð, en þar
stóð Helga verr að vígi. Oft
hótaði hún að fara frá bónda
sínum, eins og þessi vísa Pála
ber með sér:
Frahald á síðu 29.

(7isnri'ri'.
QiAvQtdLg*

. OÍaí'O
C/V*tv yjcvK

Sýnishorn af rithönd Staðarhóls-Páls 1594.