Vísbending - 20.12.1996, Blaðsíða 21

IV,
I___!
ÍSBENDING
Forn-íslendingar: iðnaðarþjóð
Helgi Skúli Kjartansson sagnfrœðingur lyftir hulunni afleyndardómum fornmanna
Helgi Skúli Kjartansson
Víkingaskipið/s/e«í//HgMr
Feðranna frægð er eitt af því sem við höfum löngum
lifað af, íslendingar, og við göngum þess ekki dulin að
hér hafí á þjóðveldisöld verið lifað mannlífí sem um
margt sé sérstakt og athyglisvert. Kannski hugsum við samt ekki
oft út í hvað það er í rauninni merkilegt að Forn-íslendingar
voru ekki bara lærdóms- og bókmenntaþjóð (auk þess að vera
„víkingar“ og búa við eins konar „lýðveldisskipulag“ ef þau
hugtök eru teygð duglega), heldur voru þeir líka í hópiiðnaðar-
þjóða síns tíma. Auðvitað vann fólk margfalt meira við búskap
en iðnað; það var nánast algilt á tæknistigi þess tíma að vinna
fólks færi mest í matvælaframleiðslu. En vöruskipti Islands við
umheiminn voru með þeim hætti að inn voru fluttar margs konar
vörur, þar á meðal matvæli (kornvörur, hunang o.fl.) og hráefni
(t.d. timbur og vax), en útflutningurinn var aðallegavað/ná/, þ.e.
ofinn ullardúkur. Sérhæfing atvinnulífsins fólst því, það sem
hún náði, í ullariðnaði. Og er að vísu umhugsunarefni hvað gerði
íslendinga svo snemma að iðnaðarþjóð.
Vöruskipti um langvegu gegnaí nútímanum ekki sístþví hlutverki að stækka
markaðssvæði fyrirtækjanna, færa þeim þannig hagkvæmni stærðar og sérhæf-
ingar, fjölga valkostum hinna sem vörurnar kaupa, og eila samkeppnina sem
undirrót er flestra framfara. Því er það einkenni heilbrigðra viðskipta að sömu
vörutegundir séu fluttar út og inn, jafnvel í viðskiptum við sama landið (og
stundum bent á það sem veikleikamerki hve lítið sé um slíkt í verslunarmynstri
íslands nú).
Þetta átti yfirleitt ekki við á fyrri öldum, heldur var langleiðaverslun þá - eins
og hún er auðvitað öðrum þræði enn, sbr. blessaðan fiskinn - leið til sérhæfingar
milli landa, þannig að menn fluttu út vörur sem sérstök náttúrugæði eða sérstök
verkþekking gáfu þeim forskot til að framleiða.
Ríkuleg náttúrugæði
Þegar ísland byggðist hlaut aðdráttarafl þess að helgast af n'kulegum náttúru-
gæðum sem gerðu landið vænlegt til að afla matar, bæði með búskap og
af hlunnindum. Því hefði mátt ætla að möguleikar íslendinga til sérhæfingar
lægju í matvælaframleiðslu, bæði að ísland gæti greitt með mat fyrir aðrar
innflutningsvörur og að landsmönnum væri hagur að skipta við aðra á matar-
tegundum. Búskapur þeirra snerist mest um mjólkurframleiðslu, með kjöt sem
mikilvæga aukaafurð, auk þess sem hlunnindi og veiðiskapur gáfu af sér fisk,
kjöt og egg, en kornrækt var erfið og lítt var hirt um aðra matjurtarækt. Þannig
bjó fólk við óhóf af fínustu prótínfæðu en skorti þann ódýra kolvetnamat sem
í þéttbýlli löndum var óhæfilega stór
hluti af einhæfri fæðu. Þarna hefði mátt
virðast eðlileg verkaskipting að Islend-
ingarflyttuútmatvörur,bæði í skiptum
fy rir aðra vöruflokka og fy rir kornmeti,
rétt eins og þeir gerðu á síðari öldum,
t.d. á einokunartímanum.
En á þjóðveldisöld fór lítið fyrir
verkaskiptingu í þá átt. Reyndar er
vitneskja um verslun Islands við
umheiminn rnjög ótraust fyrr en á 12.
öld, en þá er vaðmál orðið aðalútflutn-
ingsvara, og bendir ekkert til annars
en að svo hafi verið lengi og jafnvel
frá upphafi. Frá 12. öld eru meginatriði
verslunarsögunnarþekkt, og erum þau
langrækilegastan fróðleik að sækja í
doktorsritgerð Helga Þorlákssonar,
Vaðmál og verðlag, frá 1991, sem ég
styðst hér við í mörgum atriðum.
Hár kostnaður
Um verslun fornmanna skiptir
það meginmáli að samgöng-
urnar voru ólieyrilega dýrar, og að
sama skapi lítið notaðar. Hin marg-
rómuðu víkingaskip voru allt annað
enhagkvæmflutningatæki. Knerrimir,
sem mótuðust seint á víkingaöld og
vora notaðir í íslandssiglingum fram
yfir lok þjóðveldisaldar, voru að vísu
sérhæfð flutningaskip og hafa væntan-
lega auðveldað verslun frá því sem
áður var. (Landnámsmenn hafa ekki
átteiginlegaknerriheldure.t.v.fleytur
í lfkingu við Gaukstaðarskipið, sem
alþekkt er af eftirlíkingum, nú síðast
heimasmíðaðri.) Samt voru þeir
burðarlitlir, þurftu fjölmenna áhöfn, og
skipskaðar voru afartíðir. Ekki varlagt
í siglingarnemaum hásumarog sjaldan
21