Alþýðublaðið - 08.11.1975, Blaðsíða 5

Nýtt íslenzkt leikrit
HFIGARBIAD
S-------HELGARLEIÐARI-
Er kommúnisminn
r
útdauður á Islandi?
Umræður þær, sem fram hafa farið
hérá landi undanfarnar vikur — og raun-
ar um allan hinn frjálsa heim — um
skerðingu mannréttinda og mannhelgi í
Sovétríkjunum — sem og öðrum ein-
ræðisrikjum — hafa leitt ýmislegt at-
hyglisvert í Ijós. Öll blöð á íslandi hafa
gagnrýnt framkomu sovézkra valdhafa
gagnvart Solsénitsín og Sakarof, þ.á.m.
Þjóðviljinn. Er hér um ánægjulega stað-
reynd að ræða. í sambandi við þetta hef-
ur sú spurning vaknað í huga ýmissa,
hvort allir þeir, sem ritstýra Þjóðviljan-
um, séu ekki lengur kommúnistar. Ýmsir
þeirra hafa lagt áherzlu á að forðast að
kalla sig „kommúnista", þeir kalla sig
„sósíalista".
Ástæða er til þess að vara við þeim
þokukennda hugsunarhætti, sem notkun
orðsins „sósíalisti" hér á landi freistar
til, í skjóli þess, að engin viðurkennd ís-
lenzk orð eru til yfir erlendu heitin
„kommúnismi" og „sósialismi". AAeð
öðrum þjóðum eru þessi orð raunar einn-
ig notuð i óljósri merkingu. Sjálfur Karl
AAarx er jafnvel ekki saklaus af því að
hafa ekki alltaf greint með einum og
sama hætti milli þessara hugtaka. Eng-
inn ágreiningur er þó um, hverjir hafi
verið megindrættir jáess efnahagskerfis,
sem um síðustu aldamót var kennt við
sósíalisma með sama hætti, að hugtakið
„kapitalismi" hafði þá sæmilega skýra
merkingu. En þeir, sem hafa undirstöðu-
þekkingu í þjóðfélagsfræðum og sagn-
fræði, vita, að á fyrstu áratugum aldar-
innar skiptust þeir, sem töldu sig aðhyll-
ast efnahagskerfi „sósíalisma", í tvo
flokka, ekki vegna ágreinings um mark-
mið i efnahagsmálum, heldur vegna á-
greinings um, hvort koma skyldi hinu
nýja efnahagskerfi á með valdbeitingu,
þ.e. byltingu, eða á vegum lýðræðis og
þingræðis. Hinir fyrrnefndu kölluðu sig
kommúnista, en hinir síðarnefndu köll-
uðu sig sósialdemókrata í Vestur-Evrópu
og á Norðurlöndum, en héldu áfram að
kalla sig sósialista í Suður-Evrópu. AAeg-
insjónarmiðsósíaldemókrata var það, að
valdbeiting og einræði eins f lokks hefði i
f ör með sér skerðingu á andlegu frelsi og
svipti menn mannréttindum og mann-
helgi. Slíkt gæti orðið til meira tjóns en
svaraði til þess ábata, sem umbætur á
efnahagskerfinu hefðu í för með sér.
AAeginsjónarmið kommúnista var, að
„tilgangurinn helgaði meðalið", vald-
beiting væri réttlætanleg i þágu góðs
málstaðar og flokkseinræði þyrfti ekki
að standa nema í stuttan tíma, meðan
verið væri að breyta efnahagskerfinu.
Kommúnistar náðu völdum í Rússlandi
1917, en áhrif sósíaldemókrata í Vestur-
Evrópu fóru mjög vaxandi. Á næstu ára-
tugum varð ágreiningurinn milli þeirra
sjónarmiða, sem um var að ræða, að
hugmyndafræðilegum átökum á heims-
mælikvarða. Auðvitað barst sá ágrein-
ingur hingað til lands. Hér hafði verið
stofnaður sósialdemókratiskúr flokkur
1916, Alþýðuflokkurinn. 1930 klufu
kommúnistar hann og stof nuðu sinn eigin
flokk, undir forystu Brynjólfs Bjarna-
sonar og Einars Olgeirssonar. Þegar
sameining þessara flokka var rædd átta
árum síðar, strandaði hún á því, hvort
afstaða hins nýja flokks til þjóðskipulags
Sovétríkjanna skyldi vera jákvæð eða
ekki. Kommúnistarnir vildu það, Sósíal-
demókratarnir ekki. En flokkur þeirra
klofnaði og nýr flokkur var stofnaður,,
þar sem sjónarmið kommúnistanna réði.
En hann var nefndur Sameiningarflokk-
ur alþýðu, Sósíalistaflokkurinn, og for-
ingjar hættu að kalla sig kommúnista, en
tóku að nefna sig sósialista.
Þegar Sovétrikin gerðu bandalag við
Þýzkaland nazismans, vörðu þessir
„sósíalistar" þetta bandalag. Þegar
Sovétríkin þröngvuðu þjóðfélagsháttum
sinum upp á lönd þau í Austur-Evrópu,
sem talin voru á valdasvæði þeirra eftir
stríðið, töldu þeir það réttmætt og eðli-
legt. Og nú höfðu ýmsir lærisveinar
Brynjólfs Bjarnasonar og Einars 01-
geirssonar bætzt í hópinn, svo sem
AAagnús Kjartansson. Allir þessir menn
hafa ferðast um flest kommúnistaríki
veraldar og skrifað um þau ritgerðir og
bækur. Alls staðar er þar þróun mála
réttlætt og þjóðskipulagið talið gott. Ein-
ræðið og afleiðingar þess er ekki gagn-
rýnt.
Reynslan hef ur sýnt, að í deilunni milli
sósíaldemókrata og kommúnista, sem
hófst um aldamótin og stendur enn,
höfðu sósíaldemókratar rétt fyrir sér.
Alveldi eins flokks fylgir skerðingu á
mannréttindum og mannhelgi. Sú þjóð-
félagshugsjón, sem menn eins og
Brynjólfur Bjarnason, Einar Olgeirsson
og AAagnús Kjartansson hafa barizt fyrir
allt sitt lif, hefur reynzt ein mesta blekk-
ing aldarinnar. Enginn þessara manna
hefur sagt eitt einasta orð í þá veru, að
þeir hafi áður haft rangt fyrir sér.
Þetta eru allt mikilhæfir stjórnmála-
menn, sem haft hafa geysileg áhrif á is-
lenzku stjórnmálalífi, þótt skoðanir
þeirra hafi verið rangar. f samanburði
við þá eru það hins vegar litlir karlar,
sem nú skrifa Þjóðviljann og taka undir
mótmæli lýðræðissinna um allan heim
gegn framferði valdhafanna í Sovétríkj-
unum. Ástæða er til þess að spyrja: Hvað
þýða andmæli þeirra? Eru þeir að segja,
að allur lífsboðskapur Brynjólfs Bjarna-
sonar, Einars Olgeirssonar og AAagnúsar
Kjartanssonar hafi verið blekking? Þeir
boðuðu trú á það þjóðskipulag, sem í upp-
hafi. skerti mannréttindi og hefur gert
það til þessa dags. Var allt það rangt,
sem þeir sögðu? Eða eru blaðamenn
Þjóðviljans að láta berast með straumn-
um, af því að annað væri óhyggilegt? Er
meira mark á því takandi, að þar sem á-
tök milli sósíaldemókrata og kommún-
ista eiga sér stað nú í dag, svo sem i
Portúgal, er samúð þeirra augljóslega
með kommúnistum?
Allir menn, sem nokkra þekkingu hafa
á stjórnmálum, vita, að sitt er hvað, að
vera sósialdemókrati eða kommúnisti.
Það er hægt að vera hvorugt. En það er
ekki hægt að vera hvort tveggja. Og það
er engin meðalvegur til milli þeirra
grundvallarsjónarmiða, sem ágreining-
ur er um. Það er orðaleikur að reyna að
breiða yfir ágreininginn með því að kalla
sig „sósíalista". AAenn eru annað hvort
sósialdemókratar eða kommúnistar, þótt
ekki þurfi allir sósíaldemókratar eða
kommúnistar, þótt ekki þurf i allir sósíal-
demókratar né kommúnistar að hafa ná-
kvæmlega sömu skopanir í einu og öllu.
Þeir sem skilja þetta, en reyna að breiða
yfir það með því að kalla sig „sósíal-
ista", eru hræsnarar. Þeir, sem skilja
þetta ekki, eru moðhausar. 7
GÞG )
Frumsfrdng
á Hákarlasól
A sunnudagskvöld veröur
frumsýnt á litla sviöi Þjóöleik-
hilssins leikritiö Hákarlasól eft-
ir Erling E. Halldórsson. Höf-
undur er sjálfur leikstjóri en
leikendur eru þrir: Gunnar
Eyjólfsson, Sigurður Skúlason
og Sigmundur Orn Arngrims-
son.
Hér mun vera á ferðinni ó-
venjulegt leikrit og leikmynd
MagnUsar Tómassonar mun
vera mjög frumleg. Þetta er
fyrsta verk Erlings sem Þjóö-
leikhdsiö tekur til sýningar, en
önnur leikrit hans hafa verið
flutt hjá Leikfélagi Reykjavikur
og Uti um land. Þá hefur Erling-
ur E. Halldórsson leikstýrt um
50 leikritum hjá leikfélögum
viös vegar um landið og er þvi
enginn nýgræöingur i leikst jórn.
V ömmarkaðminn
stækkar

mM

1

Vörumarkaðurinn
h.f. stækkaði matvöru-
deild sina á dögunum
um 600 fermetra, úr 300
I 900.
Þessi verzlun var
með þeim fyrstu sem
lögðu áherzlu á lægra
vöruverð, en almennt
gerist, en hún var sett á
stofn árið 1967.
Grundvöllur þessa lága vöru-
verös er sá aö kaupandinn
sjálfur sparar vinnuafl
verzlunarinnar aö verulegu
leyti meö þvi aö afgreiða sig aö
verulegu leyti sjálfur. A þessum
grundvelli hefur verið hægt að
bjóöa vöruverð sem er allt aö
10% lægra en leyfilegt
hámarksverð.
Það var sérfræðingur frá
norsku Kaupmannasam -
tökunum sem hannaöi innrétt-
ingar i nýja hlutann og hann
annaðist einnig niðurrööun
þeirra.
A jaröhæð verzlunarhússins
ernú verið að innrétta húsnæði
sem geyma mun heimilistæki og
húsgögn. Þar verður einnig góð
aöstaða fyrir starfsfólk, m.a.
steypiböð, en það mun vera
nýlunda hér á landi.
Þegar Gutenberg
breytti heiminum
Nú um helgina verður opnuö að
Kjarvalsstöðum merkileg sýning,
þýzk aö uppruna, sem ferðast
hefurum allar heimsálfur undan-
farin sex ár. Það er sýningin
Prentlistin breytir heiminum,
sem undirbúin er og hönnuð af
Institut fur Auslandsbeziehungen
i Stuttgart og var upphaflega
haldin i tilefni 500 ára afmælis Jó-
hanns Gutenbert árið 1968, i
Mainz i Þýzkalandi, heimabæ
mannsins sem fyrstur hagnýtti
sér varanlegan lausan prentstil.
Fjórir Þjóöverjar hafa komið
hingaö til lands sérstaklega til
þess að annast uppsetningu og
umsjón sýningarinnar, en henni
lýkur 27. nóvember. Mjög vönduö
sýningarskrá verður fáanleg á
kostnaðarverði, og er hún hinn
vandaðisti prentgripur og þefur
inni að halda óhemjulegan sögu-
legan fróðleik um prentlistina i
heiminum.
Hiö athyglisverðasta viö sýn-
inguna er þó án efa prentsmiðja
nákvæm eftirliking þeirrar, sem
Gutenberg sjálfur gerði og notaöi,
og veröur sýnt á Kjarvalsstöðum
dag hvern, hvernig prentað var i
smiðju Gutenbergs, með ná-
kvæmlega sömu aðferðum og
beitt var á árdögum prentunar
lausaleturs fyrir fimm öldum
siðan.
Óþarft er með öllu að rekja
sögu prentlistarinnar eöa feril
Gutenbergs, — nafn hans verður
alla tið órofa tengt prentlistinni,
enda hefur hann, vegna þeirrar
byltingar sem hann gerði á þeirri
list, — verið nefndur með réttu
faðir prentlistarinnar.
Þá hefur sérstökum Islenzkum
þætti verið komið fyrir á sýning-
unni i samvinnu við Landsbóka-
safnið, en það eru nokkrar bækur,
sem Guðbrandur biskup Þorláks-
son lét prenta á Hólum á 16. öld og
ofanveröri 17. öld. En á þessu ári
eru liönar réttar fjórar aldir siöan
Guðbrandur biskup hóf bókaút-
gáfu sina.
Ýmis erindi verða flutt á sýn-
ingunni, hafa nokkur þeirra þeg-
ar verið ákveðin, en önnur verða
ákveðin siðar og tilkynnt um þau
i fjölmiðlum jafnharðan.
Fyrsta erindið verður flutt n.k.
fimmtudag kl. 21. Haraldur Sig-
urðsson bókavörður segir þá frá
bókaútgáfu Guðbrands' tiskups.
Alþýðublaðið
Laugardagur 8. nóvember 1975