Lesbók Morgunblaðsins - 23.08.1964, Blaðsíða 8

ORÆFUM
3 jj
Eftir Magnús Þórarinsson
Z .■IHlrtlllllllllHHHIIIIIMIIIIIIIIIIIIIIIMIHIIMIIIIIIIIHMIMIMIIMMIIMIItlHIIIMIIIIMMIMIMIIIIIIIMIIHMIIIIIIItMIMIHIIIMIMMIIIIIIIIHHmmiMllÍMM
Síðasti prestur á Sandfel'i í Öræfum, séra Eiríkur Helgason, ásamt konu sinni,
Önnu Elínu Oddbergsdóttur, og þremur börnum, (frá vinstri) Helga, Ingibjörgu
og OddbergL
SANDFELLI
Sl. Jón Norðfjörð Johannessen, f. 6.
okt. 1878 í Reykjavík. Foreldrar voru:
Jóhann Júlíus Jóhannsson skipherra og
kona hans Ingibjörg Laurina Jónsdótt-
ir verzlunarmanns í Reykjavík, Norð-
fjörð. Hann varð stúdent 1899, en cand.
theol. 1903. Vígðist sama ár aðstoðar-
prestur að Kolfreyjustað tii séra Jón-
asar F. Hallgrímssonar, en var svo veitt
Sandíell í Öræfum 1905 og hefir þjón-
að þar í 7 ár, því 1912 var honum veitt-
ur Staðastaður, Breiðabólsstaður á
Skógarströnd 1923, Staðarhraun 1927,
og Staður í Steingrímsfirði 1929. Fékk
lausn 1941, en þó síðar settur prestur
á Breiðabólsstað og þjónaði þar aft-
ur í 5 ár. Hann var allvel lærður í lyfja
fræði, hafði lækningaleyfi og stundaði
töluvert lækningar. Hefir það komið
sér vel í einmana sveitum, svo sem
Öræfum, er prestarnir gátu liðsinnt
nauðlíðandi sjúklingum, enda oft í fyrri
daga hlaupið til prestsins sem bezta
manns sveitarinnar og hartn beðinn
ráða og úrlausnar á vandamálum, eins
í líkamlegiun sem andlegum efnum.
Honum var veitt prússneska Krónu-
orðan 1908. „Fyrir hjálp við þýzka
skipbrotsmenn", segir Prestaæfir. Það
e_r vægt til orða tekið, því presturinn
vann þrekvirki. Skeiðarársandur, sem
er tugir kílómetra á hvern veg, óbyggð
eyðimörk með mörgum stórum, og oft-
ast ófærum vatnsföllum og sandbleyt-
um, er einhver ægilegasti strandstaður
ókur.nugra manna, sem á land komast
og eru til átakanlegar sögur um hræði-
leg afdrif strandmanna á þessum slóð-
urri. Þetta vissi séra Jón og ásetti sér
að afstýra voðanum að svo miklu leýti,
sem í hans valdi stæði.
Séra Jón hafði það að reglu að ganga
á hverjum morgni upp í Sandfellið,
sem prestsetrið stendur undir og ber
nafn af, með kíki sinn að gá til sjáy-
ar. Morgun einn í febr. 1907 eða 8 sér
hann að skip er strandað. Fékk hann
þá aðstoðarmann góðan og riðu þeir til
sjávar. Synti séra Jón út í skipið, sem
var á sandeyri spöl frá landi. Allir
mennirnir voru þá komnir á land og
horfnir. Þeir prestur voru svo á rjátli
alla nóttina í norðan-frostbil, og má
nærri geta um líðan hans, nýkomnum
at sundi, á sléttum fjörukambinum er
hvergi var skjóls að leita, enda hafði
þetla þau eftirköst að hann varð að
sigla sér til heilsubótar og dvelja á
hæli um alllanga hríð. Svo fundust
skipbrotsmenn er komizt höfðu í Thoms
onsskýlið gamla, sem nú er eyðilagt og
horfið af vatnagangi. Var þeim hjálpað
um langa leið og torfarna að Núps-
stað. Fyrir hjálp Öræfinga og forustu
séra Jóns komust mennimir heilir og
óhraktir til bæja. En óvíst gat orðið
um afdrif þeirra ef enginn hefði um
þá vitað og engin hjálp borizt. — Fyr-
ir hugulsemina, að gá til strandaðra
skipa við eyðisandinn, gaf Ditlev Thoms
en honum ágætan kíki, miklu betri en
þann, sem hann áður átti.
Morguninn 27. febr. 1912 gekk hann
upp i Sandfell, sem venja hans var, og
horfði til sjávar. Sá hann þá skip statt
í brimgarðinum, auðsjáanlega strandað.
Hann tók þá með sér vinnumann sinn
er Eyjólfur hét, víkingur í starfi. Riðu
þeir um langan veg yfir vatnsföll og
tcirfærur. Fundu þeir loks mennina 24,
flesta vestan við Skeiðarárós, en nokkr-
ir þeirra voru á sandeyri í ánni. Vissu
þeir ekkert hvert halda skyldi • á þess-
ari óhugnanlegu eyðimörk. Séra Jón
sendi þá Eyjólf heim og að Svínafelli
eftir mannhjálp og hestum en dvaldi
sjálfur hjá þeim um nóttina. Gat hann
fengið þá til að slá niður rekasprek 1
sandinn og breiddu segl yfir sér til
skjóls. Eyjólfur kom um morguninn
með menn og 30 hesta. Komust svo
allir heim þó erfiðlega gengi, því marg-
ir kunnu ekki að sitja hest. Tók prestur
inn 12 í sitt hús en 12 gistu að Svína-
felli (Þess má geta að sömu nótt og
strandmennirnir komu heim að Sand-
felli lagðist kona hans á sæng og eign-
uðust þau dóttur).-í tvær vikur dvöldu
þeir á þessum bæjum, unz þeir voru
fluttir til Reykjavíkur. Fylgdi prestur-
inn þeim þangað og kvaddi þá í franska
spítelanum við Lindargötu. Öskráð er
ánægja prestsins yfir vel unnu verki
og þakkir þeirra er góðverksins nutu.
(Um allt þetta má lesa nánar í vel
ritaðri grein eftir hann sjálfan í bl.
„Akranes“ 1-3 1956).
Fyrir árvekni og afrek séra Jóns í
þessu tilfelli var honum á sama ári
veitt franska björgunarmedalían úr
gulli. Er hann eini íslendingurinn sem
hana hefir hlotið. Bæði heiðursmerkin
veittust honum á Sandfellsárum hans.
Kona hans var Þuríður Filippusdótt-
ir óðalsbónda í Gufunesi, Filippussonar.
Húr. lézt 1936.
32. Gísli Kjartansson, f. 8. júlí 1869
að Ytri Skógum undir Eyjafjöllum (al-
bróðir séra Kjartans fyrrverandi prests
á Staðastað) varð stúdent 1890, en
cand theol. 1892. Fékk Eyvindarhóla
1893, Mýrdalsþing 1895, en lausn sakir
heilsubrests 1903. Séra Gísli var þá
settur prestur á Sandfelli 1912. Hann
mur. hafa verið góður klerkur, og er
prestar sóttu um kallið, sinntu Öræf-
ingai því ekki en vildu hafa séra Gísla
og engan annan. Var honum þá veitt
Sandfell 1913, en fékk aftur lausn 1916.
Hann hefir þvi þjónað Öræfum í 4 ár.
Hann lézt að Skaftafelli 12. sept. 1921.
Kona hans var Guðbjörg Guðmunds-
dóttir bónda og kaupinanns á Háeyri,
ísleifssonar.
33. Kjartan Kjartansson, albróðir séra
Gísla, var settur prestur í Öræfum
1917-18. -Hann bjó á Svínafelli.
Var nú prestslaust að Sandfelli um
eins árs skeið, en kallinu þjónað af
séra Pétri Jónssyni presti að Kálfafells
stað í Suðursveit. — Er þá komið ‘ að
síðasta presti á Sandfelli, en það var:
34. Eiríkur Helgason, f. 16. febr. 1892
á Eiðá á Seltjarnarnesi, sonur Helga
bónda þar, Árnasonar og Kristínar konu
hans Eiríksdóttur bónda á Eiði, ,Bjarna-
sonar. Hann varð stúdent 1914, cand.
theci. 1918 og vígðist til Sandfells sama
ár, fyrst settur, en veitt kallið 11. nóv.
það ár. Hann þjónaði Öræfum í 13 ár
ÞRIÐJI HLUTI
eða til 1931. f skólanefnd var hann þar
og deildarstjóri Kaupfélagsins. Kona
hans var Anna Elín Oddbergsdóttir,
bónda í Bakkakoti á Seltjarnarnesi,
Oddssonar frá Harðbala í Kjós, Hall-
dórssonar.
Um leið og séra Eiríkur Helgason
fékk Bjarnanes, fllutti síðasti prestur
frá SandfellL Hefir síðan enginn þjón-
andi prestur verið búsettur í Öræfum,
en Hofskirkju, sem nú er ein eftir þar
í sveit, þjónað af nágrannaprestum,
eirikum frá Bjarnanesi og Kálfafells-
stað í Suðursveit.
Ætíð hefir verið torfkirkja að Sand-
felli. Ég hefi í höndum lista yfir sjóð
kirkjunnar á nokkrum árum frá 1853
fram yfir aldamót. Munu það ekki
þykja sláandi tölur nú á tíma:
1853 átti kirkjan í sjóði 24 ríkisdali
67 skildinga.
1857 átti kirkjan I sjóði 39 ríkisdali
63 skildinga.
1864 var hún uppbyggð úr torfi.
1877 er hún talin í bærilegu standi
með 145 kr.* í sjóði.
1883 var hún uppbyggð úr torfi.
1887 var hún í umsjón prestsins í dá-
góðu standi en 162 kr. skuld.
1903 átti hún í Kirknasjóði 51 kr. 03
aura.
1906 átti hún í Kirknasjóði 57 kr. 03
aura.
1907 átti hún í Kirknasjóði 59 kr. og
27 aura.
Kirkjugarðurinn er umgirtur garðL
hlöðnum af torfi og steinum, ennþá vel
stæðilegur, alsettur ílöngum þúfum,
sem vera ber. Þar sá ég tvo legsteina.
annan yfir hjónurn frá Svínafelli, Jóni
Sigurðssyni og Rannveigu Runólfsdótt-
ur, hinn yfir Sigurði Lárussyni, 26 ár»
gömlum, einnig frá Svínafelli, grafinu
1950. Mun hann vera hin'n siiðasti jarð-
settui þar. Er því kirkjugarðurinn af-
lagður, með því að eigi er þar kirkja
og ekki heldur búið í húsunum. Kirkjan
stóð í miðjum garðinum. Eftir að hún
var rifin var klukka fest á staur á
kirkjustaðinn. Var klukkan notuð við
jarðarfarirnar. Annað er ekki eftir.
íbúðarhúsið, er séra Eiríkur Helgason
byggði 1921, stendur norðan við kirkju
garðinn. Eru það tvö hús samstæð með
hvítmáluðum þiljum og laglegum glugg
um. Torfveggur er á suðurhlið og torf
þekja á báðum _húsum, en járn mun
ver^ undir torfinu. Bæði eru húsin porfc
byggð með sexrúðu loftsgluggum, sýni-
lega góð til íveru og vel unnt að ‘hafa
þar glaðar stundir með góðu fólkL
Neðri hæð suðurhússins er stór
og skemmtileg stofa og inn af
henni svefnherbergi gott og eld-
hús. Norðurhúsið sýnist vera fyr-
ir geymslur og allskonar búsýslu.
Ekkert var þar inni nema í stofunni
gamall stóll á einum fæti. Var þar kúla
á setunni er laut skyldi vera og fúkka-
lykt, sem jafnan er í eyðibýlum.
Sandfell er góð bújörð, jafnvel bezta
jörðin í sveitinni, einktum fyrir sauðfé,
það ber flestum saman um. Auk hinn-
ar góðu bújarðar átti prestsetrið alla
fuglaveiði og eggjatekju í Ingólfshöfða,
tvo þriðju af grasnyt þar og rekafjör-
ur stórar er lágu við ósa Skeiðarár, seg-
ir Ferðabk Sveins Pálssonar. Fjör-
urnar eru þó nú í þrennu lagi. Beggja
megin við Ingólfshöfða, þó ekki næst
höfoanum að vestan, og Bakkafjara
milli Hnappavalla og Kvískerjafjöru.
„Við högnuðumst þar allir“, segir gam-
all Sandfellsprestur, en sá er galli á
góðri jörð, að svo þýtur stundum nið-
ur úr skörðunum, að upp rífur sand
og steina, sem eyðileggur túnið og brýt-
ur glugga í húsum, verður því að hafa
hlera til að skjóta fyrir gluggana ef
von er á slíkri sendingu. Fyrir kom að
steinar flugu inn um kórgluggann á
kirkjunni og -gjörðu messufall um hríð,
þvi ekki var auðhlaupið í næstu búð
eftir gleri.
Eftir burtför séra Eiríks Helgasonar
var Sandfell í eyði eitt _ár, en nytjað
af öðrum. Árið 1932-33 bjuggu þar Jón
Bjarnason og Þórhalli Jónsson, hálf-
bræður, ættaðir úr Öraafum. 1933-35
bjó þar Sveinn Einarsson móti Jóni
Bjarriasýni. En 1935 varð Runólfur
Jónsson frá Svínafelli mótbýlismaður
Jóns Bj arnasonar á Sandfelli. Var Run-
ólfur hreppstjóri Öræfinga um 9 ár á
Sandíellsárum sínum og mörgum öðr-
um trúnaðarstörfum gegndi hann þar
í sveit. 1945 fluttu báðir bændurnir frá
Sandíelli og hefir gamla prestsetrið i
auðr legið síðan, nema túnið var nytj-
að frá Svínafelli fyrstu árin, eða til
1948, en er nú nytjað af Hofsbændum.
Á síðustu árunum fyrir 1912 var
Sandfellskirkja komin að falli og þurfti
endurnýjunar við. Mun þá sú hugsun
Framhald á bls. 13
* (Myntbreytingin var 1874).
g LESBOK MORGUNBLAÐSINS
27. tbl. 1964