Lesbók Morgunblaðsins - 14.05.1967, Blaðsíða 8

,<cstur fyrirtækisins.
Þ egar Hjörtur hóf smíði kennslutækja sinna
handa háskólunum og síðar á tækjum þeim, sem
hann hafði fengið á einkaleyfi, svo sem kveikispól-
um fyrir bifreiðar, er tóku að breiðast út á fyrsta
áratugi aldarinnar, varð verkstæðið í Marketstræti
ekki lengur viðgerðarverkstæði eingöngu heldur hófst
þar nýsmíði. Varð þá húsnæðið fljótt of lítið. Flutti
Hjörtur sig þá í Jeffersonsstræti, tók þar á leigu
tveggja hæða hús og lagði það brátt allt undir sig.
Voru smíðavélar og þungavörur á neðri hæðinni, all-
ar vélar reimdregnar, eins og þá var títt, og mikið
vélaskrölt. Samsetningarverikstæði smátækja voru á
efri hæðinni, skri'fstofur og tilriaunastofur. Skrif-
stofur voru þar fyrir starfsfólkið, en engin handa
Hirti. Hann sagðist ekki þurfa skrifstofu. í fyrstu
þegar starfsmenn voru fáir umgekkst Hjörtur þá sern
jafningja, leiðbeindi um störfin, frjálsmannlegur otg
hispurslaus, en þó ávalLt ljúfmannlegur í framkomu.
Komst snemma á gagnkvæmt traust og áhugi í startfi
milli Hjartar og manna hans. Honum fannst þeir
eiga hlutdeild í velgengni fyrirtækisins. Hann greiddi
ríflegt kaup, eftir því sem gerðist, og byrjaði snemma
að hugsa um hvað hann gæti gert fyrir starfsfótk
sitt því til þæginda og ánægju.
mt egar starfsliðinu fjölgaði gat Hjörtur eigi
iætt við hvern mann einstakan, en hafði verkstjóra,
sem sáu um flokk manna við samikynja störf. Gakk
hann þá um verkstæðið og leit á störfin, atlhug&ði
afköst manna og handbragð. Hann var athugull og
er honum þótti breytinga þörf, snerihann sér til verk-
stjórans og ræddi við hann; oft sagði hann: „Ég vil
ékki hafa þetta svona,“ éða „þetta vil ég ekki“. Spurði
þá verkistjóri stundum: „Hvernig eigum við þá að hafa
það?“ „Það verður þú að reikna út“, svaraði Hjört-
ur. Reyndi þá á útsjónarsemi verkstjórans. Oftar
var það þó að Hjörtur lagði á ráðin, benti verkstjóra
á að þessi maður ynni vel og væri líklegur til
vandasamari venka. Þannig reyndi Hjörtur að ná sem
beztum afköstum hjá starfsliði sínu. Hann hagræddi
smíðavélum til hæfis við vinnuna og smíðaði sumar
þeirra sjálfur og átti einkaleyfi á þeim sumum. Hann
tók snemma upp fjölsmíðiaðferðir við færibönd og sá
um það með uppfinningum sínum að fyrirtækið hefði
ávallt næg verkefni að vinna úr. Bftir því sem frægð
hans óx varð eftirspurnin á afurðum verkstæðanna
meiri og starfsmannafjöldinn fór jafnt og þétt vax-
andi. Kom þá til að skipta störfunum í deildir með
verkfræðingum og öðrum sénfræðingum sem yfir-
mönnum deildanna með aðstoðarmönnum þeirra.
Hafði Hjörtur þá sama hátt á gagnvart þeim, sem
hann hafði áður haft við verkstjórana. Hann
íylgdist vel með störfum deildarstjóranna og þofdi
eigi að þeir gerðust einráðir. Hann vildi hafa náið
samband við þá og fulla hollustu af þeirra hendi,
en ráða sjálfur. Kom það fyrir að hann lét deildar-
stjóra víkja, ef honum þótti hann gerast sjálfráður
um of. Þannig rak Hjörtur fyrirtæki sitt alla tíð fram
yfir 1930 undir eins manns stjórn. Hjörtur hafði
marga íslendinga í þjónustu sinni, er allir báru hon-
um vel sögunna. Einn þeirra lét svo um mælt á efri
árum, að tvo menn hefði hann séð fallegasta á ævi
sinni. Það voru Hjörtur Þórðarson og Þorsteinn Er-
lingsson skáld.
U m 1916 gerði Hjörtur fyrirtæki sitt að hluta-
félagi (incorporated) og átti alla hluti sjálfur. Fyrir-
tækið nefndi 'hann Thordarson Electric Manutfacturing
Oompany með undirtitli Electrical Specialities.
1916, upp úr sýningunni í San Francisco, fór að verða
þröngt um verkstæðin í Jeffersonsstræti. Varð það til
þess að hann flutti um 1918 í 7 hæða hús við West
Huron-stræti 500 og lagði það allit undir sig. Gat hann
þá við flutninginn hagrætt störtfum smíðadeiida sinna
enn betur og aukið afköst fjölsmíðinnar. Þá voru
einnig afköst hans sjálfs við uppfinningar einna mest,
oft um fjórar umsóknir á ári að meðaltali um ára-
tugi.
Fyrirtæki Hjartar hél-t áfram að vax-a þar til 1929,
þá voru þar starfandi um 1500 manns og veltan talin
vera um 5 milljónir dala á ári. En þá komu erfiðleika
tímar er úr varð svokölluð heimskreppa á næstu ár-
um. Varð Hjörtur þá að draga saman starfsemi sína
til mikilla muna, niður í þriðjung og jafnvel meira.
Á sama tíma fækkaði símafélagið sem nú hét West-
ern Electric við sig starfsfóLki úr um 40.000 niður í
rúm 5000 eða áttunda part. Bftirspurn á tækjum
Hjartar minnkaði og erfitt var að fiá sölusamninga um
smíði til langs tíma. Komst Hjörtur við þetta í fjár-
hagsörðugleika og árin 1933—34 var skipuð fjárráða-
nefnd fyrirtaðkinu til aðstoðar. Hjörtur var vel
kynntur og vinmargur. Reyndu vinir hans að verða
honum að liði. Nefndin skammtaði Hirti tilteikna fjár-
hæð á ári, er hann gat ráð'stafað að eigin vild. 1936
tók einn aif góðvinum Hjartar við stjórn fyrirtækis-
ins. Það var Pih. D. Oharles Burgess, fyrrum háskóla-
kennari við Wisconsinháskólann, sem einnig var eig-
andi og stjórnandi fyrirtækjanna Burgess Battery
Company og Burgess Laboratories. Þótt Hjörtur
væri að sjáltfsögðu meðstjórnandi í fyrirtækinu, mun
áhugi hans um stjórn þess hafa dvínað mjög við til-
komu meðstjórnandans, þótt vinur hans væri. Fór
Hjörtur þá að sækja meira til eyjar sinnar, Kletta-
eyjar, sem hann hafði keypt í fyrstu vegna starfs-
fólksins, og 1936 flutti hann bókasafn sitt með sér út
í eyjuna og dvaldi þar Löngum. Þar hafði hann hug-
«nn mjög við uppíinningar. Á styrjaldarárunum 1942
•—45 voru verkstæðin tekin undir smíðar í þágu her-
væðingar Bandaríkjanna. Á þeim árum voru smíðað-
ar þar m.a. vélar, sem Hjörtur hatfði á einkaleyfi til
xaótkunar í fjarskiptum sjóhersins.
1945, árið sem Hjörtur lézt, var fyrirtækið selt
eignanhaldsifélagi að nafni Maguire Industries Inc.,
er sama árið keypti einnig annað fyrirtæki að nafni
Meissner Co. Var Thordarson-fyrirtækið rekið áfram
á sama stað í Ohicago fram til 1952, en þá flutt til
Mt. Carmel sunnarlega í Illinoisriki og rekið þar und-
ir nafninu Thordarson & Meissner-deild í Maguire
Industries, Inc. Þar eru smíðaðir hlutar í viðtæki
hljóðvarps og sjónvarps o.fl. Þar á meðal „Thordar-
son-spennar“. Er það fjárhagslega traust fyrirtæki,
en ekki stórt.
mt egar litið er ytfir feriL fyrirtœkis Hjartar og
afköst hans við uppfinningar, vaiknar sú spurning,
hvers vegna Hjörtur fór ekki sömu leið og þeir af-
kastamiklu uppfinningamenn Edison og TesLa. Hjört-
ur var þeim báðum vel kunnugur. Þeir reistu sér til-
raunastotfur og unnu þar einigöngu að upptfinningum,
en Létu aðra um hagnýtingu þeirra, smíðarnar og
sölumennskuna. En þetta Lá öðruvísi við Hirti. Hann
stofnaði viðgerðarverkstæði, eins og hann hafði
Hjörtur var mikill bókaunnandi og átti ágætt safn
bóka. Hér er hann í bókasafninu.
1867 - 12. MAÍ - 1967
ísi.i:\/hiit
tlTIIWIVbt
MADUR I
ItWHAItíkJIMU
Eftir Steingrím Jónsson, fyrrum rafmagnsstjóra — Síðari grein
kynnzt þeim á fyrri starfsárum sínum. Það var fyrst
og fremst ætlað til viðgerða og hugur Hjartar beind-
ist að því að sjá um að hafa næga vinnu tfyrir starfs-
menn sína, til þess að atfkomu fyrirtækisins væri
borgið. Kemst hann þá inn á uppfinningabrautina í
þessu skyni, en hann er svo hógvær, að hann virðist
ekki leggja eins mikið og vert hetfði verið upp úr
uppfinningastarfsemi sinni í sjáLfri sér. Honum læt-
ur vel stjórn fyrirtækisins og hann gerist það atfkasta-
mikill við uppfinningar að verkstæðin dafna vel í
höndum hans. Hann gerir Litið að því að selja eða
leigja einkaleyfi sín innanlands, heLdur notar þau
mest í eigin fyrirtæki. Síðan þegar fyrirtækið hefur
eflzt svo mjög að það er orðið frægt og eitt hinna
stærri á sínu sviði, er það í rauninni orðið hverjum
manni ofvaxið að stjórna því einn til Lengdar, enda
myndi það að sjáltfsögðu eldast með manninum
sjáLfum. Þá vaknar önnur spurning, hvers vegna
Hjörtur breytti ekki um skipulag og gerði fyrirtæki
si'tt að stórfyrirtæki. Hafa kunnugir sagt svo, að Hirti
hefði verið það innan handar. En hann kaus hitt
að halda eigin götur. Þegar samdrátturinn varð var
Hjörtur kominn yfir sextugt og þá var heLdur ekki
hentugur tími til þeirra breytinga. Sætti fyrirtækið
því sömu örlögum og mörg önnur, að verða deild í
stórum iðjuihring undir eignarhaLdi verzlunanfélaga.
Bókasafnið.
ess er áður getið að Hj-örtur hóf snemma að
safna. bókum. Sagðist hann hafa erft bókaástina frá
föður s.ínum. Hann hafði komið með fuilla kistu af
íslenzkum bókum með sér tfrá íslandi. Þegar Hjörtur
kvæntist hafði hann safn sitt í íbúðinni, en það óx
ört, einkum eftir 1915, er hann tók upp alhliða söfn-
un gamalla ensikra bóka í fræðum þeim, sem hann
hafði mestan hug á. Tók safnið þá að vaxa svo, að
erfitt var að hafa það á heimili. Þegar Hjörtur flutti
verkstæði sín í West Huron-stræti, tók hann stóran
sal undir bókasafnið á annarri hæð hússins og bjó um
það þar. Þótt Hjörtur segðist ekki þurfa neina skritf-
stofu sjálfur í fyrirtæki sínu, þá var þar þó sá
staður, sem hann undi sér bezt á, en það var í bóka-
saifni sínu og þar var hann aldrei iðjulaus. Þar mun
hann einnig 'hafa hugsað mjög um uppfinningar sínar,
þess á milli er hann ræddi við samstarfsmenn sína
eða vann að tilraunum við nýjungar sínar. Svefn-
Bandskurðarvélar í verkstæðum Hjartar. Þessar
vélar smíðaði hann 1913 og átti einkaleyfi á þeim.
8 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
14. maí 1967