Lesbók Morgunblaðsins - 24.03.1968, Blaðsíða 9

Ludwig Wittgenstein.
sýn, að honum virðist allt rétt, sem
sé rangt. Þetta væri að hans áliti
versta aðstaða, sem hann gæti komizt
Aristóteles.
í í 1 it sinni að sönnum yrðingum. En
tafn. -1 við þessar andsnúnu aðstæður
hlyli yrðingin: Eg, Descartes, hugsa,
að ra sönn og þar með er sann-
leiks 'ildi hennar hafið yfir allan efa.
En 'á sem hugsar hlýtur að vera til
og [ r með er yrðingin sönnuð að
dómi Descartes. Wedberg ræðir aðeins
hvernig skilja eigi þessa röksemda-
fær ■ fyrir haldi yrðingarinnar og tel
ur aí' erfitt sé eða ógerlegt að fá fram
skv ’ túlkun í ritum Descartes.
F'r’noza, Leibniz, Hume, Berkley og
Kan ’ru þeir heimspekingar, sem tekn-
ir ru til ítarlegrar meðferðar eftir
Descartes, en vikið er að mörgum feiri.
Eru h“imspekikenningar þessara manna
br r-ir til mergjar og dregið einkar
ljóst fram það sem mestu máli virðist
skip' • v-já hverjum og einum. í bókar-
lok r nokkuð fjallað um áhrif Kants
og •'ktar skoðanir heimspekinga, sem
fetr' ” í hans fótspór. Eru lokaorðin á'
þess leið:
,,^'ant, sem lét sér. anpt ut)i orðin
„vís' di“, „gagnrýni" og „skynsérrií“,
hefur þannlg belnt og ðbelnt orSHJ tfl
þess að hleypa fram flóði skólaspeki-
hugmynda, skáldadrauma og tilfinninga
samra hugmyndakerfa“.
Þriðja bindi heimspekisögu Wed-
bergs, Filosofins historia. Frán Bolzano
till Wittgenstein. Bonniers 1966, er
langmest að vöxtum, á fimmta hundrað
bls. í fyrsta kafla fjallar höfundur um
viðburði síðustu hundrað og fimmtíu
ára innan heimspekinnar, heimsviðhorf
og náttúruvísindi, viðfangsefni vitsmuna
lífsins og loks skýrgreiningafheimspeki.
Þessu næst víkur hann að Bolzano og
vísindakenningu hans.
Bernard Bolzano var uppi frá 1781
til 1848. Hann tók Leibniz sér til fyr-
irmyndar, en lét lönd og leið tízku-
heimspeki samtíðarinnar. Hann leit á
„almenna velferð" sem æðsta markmið
siðfræði og lagði mikla áherzlu á jafn-
rétti og réttlæti, vildi útrýma stétta-
forréttindum og andstæðum þjóða. Bol-
zano var prófessor í trúarheimspeki í
Prag, en varð að láta af því embætti
vegna stjórnmálaskoðana og af sömu
sökum var erfitt fyrir hann að fá rit
sín prentuð.
Vísindakenning Bolzanos er rík að
nýjum hugmyndum og rekur Wedberg
hvernig síðari tíma kenningar rekja ræt
ur til hennar. Um vísindakenningu Bol-
zanos, Wissenschaftrflehre, segir Wed-
berg m.a.: „Ég þekki ekkert eldra og
fá yngri heimspekirit, sem frá upphafi
til enda eru rituð af slíkum skírleik
og nákvæmni, af jafnskarpri rökfimi og
alhliða tilliti til eldri og samtíma verka.
Að hverfa frá t.a.m. Kritik der rein-
en Vernunft eftir Kant til verka Bol-
Immanuel Kant.
zanos, er eins og að koma úr frum-
skógi inn í bjarta og vel skipulagða
borg.“ Auk vísindakenningarinnar fjall
ar Wedberg einnig í sérstökum köfl-
um um röksemdafærslu Bolzanos gegn
efahyggjunni, merkingarfræði hans, rök
fræði, hlutlægt samhengi sanninda og
þekkingarkenningu.
í næstu köflum bókarinnar greinir
frá rökfræði. Fyrst er fjallað um rök-
fræði og tölfræði með sérstöku tilliti
til Gottlob Freges og verka hans. Ann-
ar kafli fjallar um rökfræði og sann-
reyndir, þar sem verk Bertrand Huss-
ells eru brotin til mergjar.
í fimmta kafla þessa bindis fjallar
Wedberg um Ludwig Wittgenstein og
meginverk hans, Tractatus logicophilo-
sophicus. Wittgenstein var fæddur í
Wieh en dvaldist um tíma við nám í
Englandi og var því jafnvel heima í
þýzkri og enskri heimspeki. Tract-
atus 1 logico—philosophicus kom út 1921
er Wittgenstein var aðeins þrjátíu og
tveggja ára að aldri. Þetta verk er
mjög þungt og ekki aðgengilegt nema
þeim, sem hafa kynnt sér vel þær heim-
spekikenningar, sem Wittgenstein eink-
um byggir á. í Tractatus hefur Wittgen-
stein komið saman þeim andstæðu hug-
myndum, sem tókust á í huga hans og
telur Wedberg að honum hafi fremur
tekizt það í bókmenntalegum en vits-
munalegum skilningi. En þetta verk
hafði þegar mikil áhrif, bæði í Cam-
bridge og Wien. I því kennir margra
grasa. Þar eru hugleiðingar um stærð-
fræðilega rökfræði, heimspeki stærð-
fræðinnar, heimspeki eðlisfræðinnar,
siðfræði o.fl. í sinni bók tekur Wed-
berg einkum til meðferðar grundvallar-
hugmyndir Wittgensteins um heiminn,
hugleiðingar hans um málið og um heim
spekina.
Meðal þeirra heimspekinga, sem næst
fjallar um má nefna Rudolf Carnap
og G.E. Moore, en síðar kemur kafli
ufn tungumálaheimspeki, með sérstöku
tilliti til síðari verka Wittgensteins og
Oxfordheimspekinnar. Tveir síðustu
kaflar bókarinnar eru um heimspeki-
skóla á Norðurlöndum, sá fyrri um
Arne Næss og Oslóarskólann og síðasti
kafli bókarinnar er um Axel Hager-
ström og Uppsalaskólann. En Wedberg
tekur fram, að þessi efnisniðurröðun
byggist ekki á því, að hann telji þessa
skóla bera hæst í heimspekisögunni.
Hér hefur verið stiklað á stóru, en
af sjálfu leiðir, að verki sem þessu
verða ekki skil gerð í stuttri grein.
En þeir sem um heimspekisögu fjalla
í framtíðinni eiga Wedberg mikið að
þakka fyrir þetta verk. Það sem ein-
kennir verk Wedbergs er ljós og rök-
fræðileg framsetning og margt það í
heimspeki liðinna alda, sem torráðið var,
verður ljóst í meðförum hans. Að lesa
René Descartes.
verk hans eftir ýmsar aðrar heimspeki-
sögur er eins og koma úr frumskógi
inn í bjarta borg.
LAUNSÁTIN
Framihald af bls. 7
um að drengirnir væru sofnaðir. En
svo virtist sem sá eldri hefði verið að
hlusta á laun, fylgzt hljóður með öllu
sem gerðist. „Gott og vel, fálkaunginn
minn,“ sagði kafteinninn samþykkjandi
og rétti drengnum byssuna. „En láttu
vegginn skýla þér.“
Andartaks þrúgandi þögn, rofin af
hrópi kafteinsins. „Hæ, Garov, hetjan
mín!“ Svo fylgdi skothvellur, sem berg-
málaði um húsið eins og veggirnir
væru að hrynja og sameinaði þau sem
inni voru nóttinni og Garov.
Hundurinn þagnaði, en síðan skildist
honum að með því að skjóta væri fólk-
ið á hans bandi og hann hélt áfram að
gjamma og gelta eins og kraftarnir
leyfðu. Yngri drengurinn vaknaði og
fór að gráta, og sá eldri reyndi að
hugga hann: „Þetta er ekkert, þetta
er ekkert, vertu ekki hræddur."
Svo tók að sljákka í hundinum. Gelt
hans varð strjálara og ekki eins
grimmdarlegt, ánægðara. Hann hafði
nú ekki lengur veður af hinum illu
gestum, sem horfnir voru út í nátt-
myrkrið.
„Farðu og leggðu þig,“ sagði kaft-
einninn, faðmaði son sinn og kyssti en
greip um handlegg konu sinnar og gaf
henni hið gamalkunna merki um, að
strax og börnin væru sofnuð ætti hún
að koma til hans í rúmið.
A meðan var malarakonan á hraðri
ferð, dansandi yfir engið og hagann
og skauzt inn í dimmt og grýtt árgilið.
Svo lipurlega og auðveldlega að hún
marði sig ekki einu sinni á berum fót-
unum, enda þótt stígurinn væri stráður
stórum, egghvössum steinum. Þótt illt
væri að átta sig í gilinu, nam húri ekki
staðar augnablik, né heldur villtist
hún út af stígnum út í grófgert grasið
eða niður brekkuna. f gilsmunrianum
blístraði hún, ekki hátt, en hvellt.
Henni var svarað með blístri, einnig
lágu, en í dimmri tón, og framundan
klettunum kom gildvaxin mannvera,
sem malarakonan þekkti óðar og hún
nálgaðist, á bjúgfættu göngulaginu,
sem liðþjálfann, foringja lögreglusveit-
arinnar.
„Hvað er það?“ spurði hann og þreif
urn handlegg hennar, og leiddi hana
aftur sömu leið og hún hafði komið.
Þau gátu ekki gengið samhliða eft-
ir mjóum og ójöfnum stignum, svo mal-
arakonan fór þegjandi á undan, en lið-
þjálfinn brölti á eftir henni á trésól-
uðutn ilskóm, Þau komust út úr gil-
inu og út í tunglskinið á bersvæði og
gengu eftir grýttri hlíðinni, sem vaxin
var burknum og gömlum, greinóttum
þyrnitrjám. Liðþjálfinn greip um
vinstri hönd malarakonunnar og leiddi
hana að þyrnitré, sem stóð eitt sér á
jafnsléttu.
„Hvað er að?“ endurtók hann hrjúfri
og rámri röddu.
„Þeir eru farnir."
„Hvert“?
„Ef ég aðeins vissi það! Þrælmenn
in — í skóginn! Ég reyndi að fá þá til
að koma þessa leið eða segja mér hvert
þeir ætluðu, en það var þýðingarlaust
— þeir steinhéldu sér saman.“
Þótt hún væri þess fullviss að út-
lagarnir myndu ráðast til atlögu með-
fram stígnum að húsi kafteinsins og ef
til vill reyna að ráðast á kafteininn
sjálfan vegna haturs, þá lét hún það
kyrrt liggja, ekki aðeins vegna þess
að maður hennar hafði leynt því fyrir
lögreglumönnunum að útlagarnir ætl-'
uðu sér að myrða kafteininn, heldur af
því að hún vildi sem minnst tala um
þessa hluti — það hafði alltaf óþægi-
legar afleiðingar. Þessvegna bætti hún
við ástúðlega: „Og ég var líka dálítið
hrædd um ^ig.“
Því malarakonan hafði oft átt ásta-
fundi með liðþjálfanum. Þessir fundir
höfðu komið illu orði á hana meðal
bændanna, en henni hafði ekki verið
erfitt um vik að réttlæta þá við bónda
sinn: það var nauðsynlegt að færa lið-
þjálfanum upplýsingar og selja egg og
mjólk á lögreglustöðina.
Oftar höfðu þau samt hitzt utan dyra,
vegna otftíðra og óþarfra eftirlitsferða
liðþjálfans í nánd við hús hennar, og
þó öllu hendur vegna þess að einkum
á sumrin var henni ljúfast að njóta
unaðar ástarinnar undir trjánum og í
runnunum eða þá meðal burknanna,
svo hún fór fúslega til funda við lið-
þjálfann í lundinn við ána og við út-
lagann í skóginum ofanvið húsið.
f laufskrúði burknanna sneri hún til
þess lífs, sem þár hafði runnið fyrir
hennar tíð og myndi halda áfram er
hún væfi öll; þar sem ef til vill var
enginn maður, en allt var áhyggjulaus
sætleiki og ástríða og ilmurinn af þeim
Framihald á bls. 13
24. marz 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9