Lesbók Morgunblaðsins - 21.10.1995, Blaðsíða 2

HEKLA 25. júní 1846. Gosinu er lokið en gufur stíga upp af gígum og hraun■
um. Mynd eftir J. C. Schythe úr bók hans: Hekla og dens sidste udbrud.
HEKLA gat tekið á sig undarlegar og óraunverulegar myndir, þegar útlend-
ingar reyndu að ímynda sér þetta fræga eldfjall. Hér er málmstunga úr bók
A.M. MiIIets, Decription de I’univers, frá 1683. í myndatexta segir: Heklu-
höfði. Heklugos í baksýn.
LEIÐANGUR Pauls Gaimard á Hekluslóðum 1836. Myndin er teiknuð inn
með Augnhrauni, innan við Selsund. Botnalækur fellur í fossi niður kletta-
haft hjá Skyggni. Heklu ber hæst fyfir miðrí mynd en Botnafjall er til
hægri. Teikning eftir Auguste Meyer í bók Pauls Gaimard, Voyage en Islande.
úar 1597. Það stóð í að minnsta kosti
hálft ár. Margar samtímaheimildir eru
til um það en rækilegasta lýsingin á því
er í bréfi Odds Einarssonar Skálholtsbisk-
ups til séra Böðvars Jónssonar.
Þessi ógnarlega eldsuppkoma í Heklu
og önnur þau býsn, sem þar með fylgja,
sem eru brestir og_ dynkir, álíka til að
heyra sem þá reiðarþrumur beijast mest
í lopti. Bar þetta fyrst til á mánudags-
kvöldið eptir áttadag um kvöldrökkurs-
tíma, kom fyrst jarðskjálfti, svo menn
urðu varir við nokkra kippi bæði hér og
annars staðar, og þar fylgdi með ógur-
legt myrkur, að sögnum þeirra, er úti
voru, því þeir þóttust ei sjá niður fyrir
fætur sér, en þó var áður klár heiðríkja
og stjörnuljós. — í sama vetfangi gaus
upp úr Heklu suðaustanverðri eldur og
eisa með sandi og ösku og tilsýndar
héðan sem hún væri öll í einum loga,
allt eins og heitasti tígulofn.
(ívitnað eftir Heklueldum, s. 77)
Tjón varð iítið í þessu gosi enda hófst
það á heppilegasta tíma, um hávetur. Ösku-
fall var fremur lítið og barst til ýmissa átta,
mest til suðausturs yfir Mýrdal. Ekkert er
vitað um hraunrennsli.
GOS 17. ALDAR
1636. Heklugos númer tíu hófst 8. maí
1636 að kvöldi dags eftir sólsetur. Besta
heimildin um gosið er annáll Gísla Oddssonar
Skálholtsbiskups. Annállinn er skráður 1637
rétt um eða eftir goslok. Hann er skrifaður
á latínu en tilvitnunin hér á eftir er í ís-
lensku útgáfuna (ísl. annálabrot, s. 47-48).
Braust loginn upp úr gíg í fjallinu, er veit
í suður, og eins og hóf sig upp um reyk-
háfa eða strompa, sem ýmist voru tveir,
og það var oftast, eða sex, sem sjaldnar
var eða sjö til átta. Fylgdi með dökkur
vikur og gjall af grjóti, sem brunnið var
af ofurhita eldsins, ásamt ógurlegum
brestum, svo sem af þrumum eða mörgum
fallbyssum ... Eimyijan eða askan, sem
upp sté, þakti eigi aðeins og sverti alveg
fjallið sjálft (sem er eins stórt og önnur
snævi þakin fjöll), heldur þéttist hún í
skýmökk og barst til fjarlægustu staða,
eftir því sem vindar blésu, og þar fyrst
féll hún niður eins og smágert regn í
kyrru og hægu veðri. Síðan þeyttist hún
fyrir vindum í skafla, eins og þurr snjór,
og varð svo mikil, að sumstaðar tók fyrir
dagsljósið og varð dimmra en um nótt.
íbúarnir urðu óttaslegnir og yfirgáfu
nokkra nálæga bæi, en málnytupeningur
snerti ekki við sýktu grasinu vegna
remmu og óhollustu. En þótt þessi gos
af eldi, reyk og eimyiju hafi mjög sjatnað
með vetrarkomunni, þar sem líklegt er,
að gosefnin f iðrum fjallsins hafi brunnið
út og rénað, þá hafa þau samt sést, þótt
stijálli séu, fram í byijun þessa árs, 1637,
og stöðugt fram á vor, ekki einungis í
fjallinu sjálfu, heldur einnig í nágrenninu.
En nú hafa þau fölsknað svo, af mis-
kunnsamri Guðs ráðstöfun, að vér höfum
ekki orðið þeirra varir nokkra stund.
Ekki er vitað hvaða staðir voru yfirgefnir
en það hefur ekki verið nema um stundarsak-
ir því að ekki er hægt að sjá að neinir bæir
hafí farið í eyði af völdum gossins. Öskulaga-
rannsóknir sýna að öskufall hefur ekki verið
mikið. Ekkert er vitað um hraun.
1693. Stórgos hófst í Heklu 13. febrúar
1693. Gosið telst hið ellefta í röð sögulegra
Heklugosa. Daði Halldórsson, sá sem kunn-
astur er fyrir að hafa verið bamsfaðir Ragn-
heiðar Brynjólfsdóttur í Skálholti, samdi
greinargóða skýrslu um upphaf þessa goss.
Hann var þá prestur í Steinsholti í Eystri-
hreppi en þaðan blasir Hekla við í austurátt.
Anno 1693, þann 13. Februarij um kvöld-
ið, þá klukkan hefur verið milli sjö og
átta, bar til sá skelfilegi aðburður og
furðuverk, að það stóra Heklufjall, sem
á sinni vestursíðu hafðistóran bing, hvörn
sumir kölluðu Litlu Heklu, lyftist upp og
braust upp í veðrið og loftið í skyndilegri
svipan og féll aftur á bak niður til vesturs
í heilstilltu veðri, þykkmiklu rneðal vor í
byggðum, en sterkum landsynning að
merkja á fjöllum og skýjum, og það með
skelfilegum jarðskjálfta, ógna brestum
og eldgangi sem stæðstu reiðarþrumu
slögum sífelldum, og í þeirri svipan þetta
skeði, uppgaus í loftið, þar fjallið sundur
sprakk, glóandi brunagrjót, brennisteinn
og saltpétur með öskuvikur og fljúgandi
eldflugum til útnorðurs upp á þessar sveit-
ir, Hrepp hinn eystra og Hrepp hinn ytra
og Biskups tungur, svo sterklega þykkt
og hraðlega, að á hálfum klukkutíma
aftókust í einu af vikur og sandi þessar
jarðir í Eystrahrepp, Sandártunga,
Skriðufell og Ásólfsstaðir... Eigi að síður
eftir þessa skyndilegu foreyðing í einum
svip geysaði eldur með stórbrestum og
jarðskjálfta alla þá nótt í gegnum með
skelfilegum. hætti. Daginn eftir var sú
Litla Hekla foreydd, en dalverpi og þurða
stór í Heklufjalli eftir ... Það kvöld, sem
Hekla sprakk, vildi bóndinn í Skarfanesi,
sem liggur bæjarleið til útnorðurs frá
Heklu [16 km vestnorðvestan fjallsins],
flýja bæinn með sitt fólk (því hann hugði
húsin mundi falla yfir fólkið) suður yfir
bæinn út yfir túnið undir þar moldbakka
nálæga, þá kom í loft fyrir hann fljúg-
andi faðms vítt stykki samfast af torfi,
grjóti, moldu og sandi, hvört að féll niður
fyrir fætur honum og brast svo sundur
mýrin í þúsund parta, hvar af maðurinn
með allt sitt fólk aftur heim sneri... Svo
voru brestir og dynkir skelfilegir, að
mörgum doðnaði heyrnin, sem úti voru
um kvöldtímann.
(ívitnað eftir Heklueldum, s. 86)
Ekki er gott að átta sig á ummælum Daða
Halldórssonar um Litlu-Heklu. Hann var
sjónarvottur að umbrotunum, bjó í Steins-
holti í Gnúpverjahreppi, 28 km vestnorðvest-
ur af Hekiu. Litla-Heída er kollótt bunga,
þakin vikri og gosmöl, sem skagar fram úr
miðri norðvesturhlíð Heklu (samanber s. 84).
Hugsanlegt er að hún hafí verið stærri fyrir
gosið 1693 og hluti hennar hafi sprungið eða
hlaupið fram í upphafí gossins. Alltént virð-
ast svo miklar breytingar hafa orðið á útliti
hennar að séra Daða fannst sem Litla-Hekla
væri foreydd og horfin með öllu.
Gosið stóð fram á haust en sumar heimild-
ir telja að það hafi haldist út árið. Öskufali
varð mikið í upphafshrinu gossins. Askan
barst til norðvesturs yfir Þjórsárdal og Bisk-
upstungur og norður um Húnaþing og norð-
anverða Vestfirði. Átta jarðir lögðust í eyði
um lengri eða skemmri tíma og ein þeirra,
Sandártunga í Þjórsárdal, byggðist aldrei
framar. Fiskur drapst í ám og vötnum þar
sem askan féll og tjúpur og fleiri fuglar dóu
í hrönnum. Búpeningur sýktist af gaddi en
skepnufellir varð þó ekki mikill. Hraun frá
gosinu virðast að mestu horfin undir yngri
hraun. Á korti Sigurðar Þórarinssonar í
Heklueldum er einungis sýndur lítill hraun-
bleðill, sem talinn er úr þessu gosi, sunnan
við Rauðöldur og vestan við Höskuídsbjalla.
STÓRGOSIÐ 1766
Árið 1764 fór fólk að veita því eftirtekt
að lækir og lindir hjá Næfurholti fóru þverr-
andi og einnig lækkaði í Selvatni sem er í
krikanum milli Bjólfells og Tindilfells vestur
af Heklu. Kunnugir sögðu að nú færi Hekla
brátt að láta í sér heyra. Aðfaranótt 5. apríl
1766 urðu snarpar jarðhræringar í grennd
við Heklu svo að fólk vaknaði af svefni og
áður en hálfbjart var orðið af morgni risu
eldar úr fjallinu og dökkan gosmökk bar við
himin. Lengsta Heídugos frá því sögur hófust
var byijað. Það stóð fram í maí 1768, þó lá
það niðri um nær hálfs árs skeið frá ágústlok-
um 1767 og fram í mars 1768. Öskufall var
mikið og hraunrennsli mun meira en í nokkru
öðru Heklugosi á sögulegum tíma. Flatarmál
hraunsins er talið vera um 65 km2 en rúmmál-
ið um 1,3 km3. Þá rann Hringlandahraun í
norðausturhlíðum fjallsins og mikil hraun-
breiða milli Heklu og Vatnaijalla. í gosbyijun
kom mikið hlaup í Ytri-Rangá sem sennilega
hefur átt upptök í jöklinum á háijallinu. Að
vanda var fýrsta goshrinan kröftug og meiri-
hluti gosöskunnar féll á fyrstu 5-6 tímunum.
Talsvert tjón varð á Landi og í Hreppum en
þó mun minna en 1693 þar sem vindur var
vestanstæðari svo að askan féll austan
byggða. Á Norðurlandi féll askan mest um
vestanverðan Skagafjörð og olli umtalsverðu
tjóni þar og um Húnaþing. Þar við bættist
hið harðasta vor. Hér um skrifar prestur norð-
ur í Skagafirði í bréfí haustið 1766:
... gjörði hið allra mesta snjóhríðarveður
í níu dægur með furðanlegrí hörku og
harðviðri, og síðan þar eptir iðugleg ill-
viðrí allt fram undir sólstöður, svo hér
féll ei einasta allur sauðpeningur, heldur
þar á ofan fjöldi af hrossum og nautpen-
ingi.
(Ivitnað eftir Heklueldum, s. 107)
Af 60 hestum á Hólum í Hjaltadal lifðu að-
eins 6 eftir um vorið svo biskupinn, Gísli
Magnússon, afsakaði sig frá að ríða til þings
að sveija Kristjáni kóngi 7. hollustueiða. í
Höskuldsstaðaannál segir að allvíða um sum-
arið hafí hvorki heyrst strokkhljóð né smalar
hóa; þó telst árið 1766 ekki til mannfellisára
að mati Hannesar biskups Finnssonar
(Mannfækkun af hallærum).
GOSIÐ 1845
Gos hófst í Heklu 2. september 1845. All-
miklar rannsóknir voru gerðar og greinargóð-
ar lýsingar eru til af því bæði eftir íslend-
inga og erlenda fræðimenn. Upphafi gossins
verður ekki betur lýst en með orðum Odds
Erlendssonar bónda á Þúfu á Landi. Hann
hafði Heklu fyrir augunum á meðan á gosi
stóð og skrifaði dagbók sem hann nefndi
„Dagskrá um Heklugosið 1845-6 og afleið-
ingar þess.“ Oddur setti það skilyrði með
ritgerð sinni að stafsetningu hans skyldi fylgt
yrði hún prentuð. Eftir því hefur að vísu
ekki alltaf verið farið en hún hefst svo (með
stafsetningu Odds):
Þriðjudaginn annan dag Septembris-mán-
aðar árið 1845, — var veður spakt, með
skjíuðu lopti, so ei sá til sólar, blíður vest-
anblær gustaði, og veítti von um indælan
dag ... Að ofanverðum dagmálum fóru í
einu vetfangi að heirast dunur og ofsa
niður í austri með þvílíkum undirgángji,
að jörð iðaði við undir fótum manna, var
niður þessi því líkastur, sem menn stæði
undir ógurligustu árgljúfrum, eða stríð-
asta öldufalls hljóð, fundu þeír sem voru
í húsum inni hæga jarðskjálpta 3 eða 4
þar er næst var fjöllum, en ekki nema
eínn, þar er fjær var, en þeír er úti voru
að verkum staddir, urðu þess eí varir.
SIó þá uppá austur Iandnorður loptið blá-
svörtum mirkva æði miklum, sem færðist
alt í einu ifir gjörvalt norðurloptið til vest-
urs útnorðurs og alt upp í hvolfið so nál-
iga varð sem hálfrokkið ... Til voru og
þeir er meíntu heímsslit komin vera. En
þeir voru þó fleíri er sáu og heírðu að
þetta var af völdum Heklu — eldljallsins,
er so opt áður hafði ógnað landi voru
með eíðingu og dauða ...
(ívitnað eftir Heklueldum, s. 120-121.
Samanber Dagskrá, s. 9)
Upphafshrina gossins stóð í um 4 klukkutíma
og þá mun mest allt efnið sem upp kom
hafa verið gjóska. Askan barst til austurs
og varð þykkust í byggð á Síðu. Er leið á
daginn dró úr þeytigosinu og menn urðu
varir við hraunrennsli. Það var mest úr gíg
suðvestan við Hátind og breiddist út um vest-
urhlíðarnar. Fólk flýði með kýr sínar frá
Selsundi og Næfurholti en sneri aftur eftir
fyrstu gosdagana. Þremur vikum síðar var
hraunið í um þriggja kílómetra ljarlægð frá
Næfurholti og stefndi á bæinn. Fólkið yfir-
gaf því staðinn að nýju og nú til lengri tíma.
Bærinn fór þó ekki í hraun en fremsta tunga
þess kom niður Bæjargilið rétt neðan túns
og stöðvaðist þar. Bærinn var fluttur eftir
gosið og reistur að nýju þar sem hann er
enn. Hraunið nefndist Næfurholtshraun og
heitir svo enn. Tjón varð ekki mikið en þó
olli flúoreitrun og gaddur nokkrum skepnu-
felli og drápust bæði kýr og kindur. Gosið
stóð samfellt fram í apríl 1846 en lá svo
niðri fram í miðjan ágúst er umbrotunum
lauk endanlega með smá öskugosi.
Ekki er til mikið af kveðskap sem lýsir
Heklugosum. Sigríður, dóttir Vatnsenda-
Rósu, var kaupakona í Syðra-Langholti í
Árnessýslu árið 1845. Þá orti hún þessa vísu:
Hekla gýs i'ir heitum hvoft,
hiir rísa mökkvar,
eldi frísar langt á loft.
Láðið ísa rökkvar.
Höfundur er jarðfræðingur.