Morgunblaðið - 01.07.2001, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 1. JÚLÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
LAUST fyrir klukkan níu aðmorgni dags, mánudaginn27. júní árið 1921, hallarAlexandrína drottning sérað Knud Zimsen borgar-
stjóra og spyr hann áhyggjufull
hvort það sé stóra vélin sem eigin-
maður hennar eigi að setja í gang.
Þegar borgarstjórinn sannfærir
hana um að þetta sé hreint ekki erfitt
verk spyr hún varfærnislega hvort
hún megi þá ekki kveikja á þeirri
litlu. Skömmu síðar ræstu þau Krist-
ján konungur X og Alexandrína
drottning túrbínurnar í nýju Elliða-
árstöðinni og tóku þar með formlega
í notkun rafstöð Reykvíkinga við
Elliðaár. Þessi atburður markar
upphaf Rafmagnsveitu Reykjavíkur
sem nú starfar undir merkjum Orku-
veitu Reykjavíkur.
Rafstöðin í Elliðaárdalnum átti
sér langan aðdraganda því hug-
myndir um virkjun árinnar komu
fyrst fram fyrir aldamót. Á þeim
tíma var hugmyndum um slíkan
galdramátt fallvatna misjafnlega vel
tekið í Reykjavík en auk þess töfðust
framkvæmdir vegna kostnaðar og
tæknilegra örðugleika. Elliðaárnar
voru þá reyndar í eigu útlendinga
sem nýttu þær til laxveiði.
Árið 1906 festi Reykjavíkurbær
hins vegar kaup á Elliðaánum, enda
stóðu vonir til að hægt væri að nýta
vatn þeirra fyrir fyrirhugaða vatns-
veitu. Sama ár kaus bæjarstjórn
Reykjavíkur nefnd til að vinna að
uppbyggingu rafmagnsveitu í
Reykjavík og var Halldóri Guð-
mundssyni rafmagnsfræðingi veitt-
ur styrkur til að kynna sér raf-
magnsstöðvar í Noregi. Halldór var
ötull talsmaður virkjana og taldi raf-
magnið vera „lyftistöng allra fram-
fara“. Nefndi hann bæði Sogsfoss-
ana og Elliðaárnar sem mögulega
virkjunarkosti.
Gas eða rafmagn
Kröfur um betri lýsingu í bænum,
innanhúss sem utan, urðu æ hávær-
ari. Fyrir aldamót voru götur bæj-
arins lýstar upp með olíuluktum en
birtan frá þeim var lítil og mjög
strangar sparnaðarreglur takmörk-
uðu lýsingartímann. Það þótti t.d. al-
gjör óþarfi að kveikja á luktunum í
tunglsljósi eða ef stjörnubjart var og
heiðríkt og skilyrðislaust voru ljósin
slökkt á miðnætti. Fólk átti ekkert
að vera að þvælast úti eftir þann
tíma.
Þegar kom að því að velja vænleg-
ustu leiðina til að leysa lýsingarvand-
ann voru menn hreint ekki sammála.
Töluverð reynsla var komin á notkun
gass víða í Evrópu og þótti mörgum
sá kostur fýsilegri. Gasið var ódýrari
orkugjafi en rafmagnið og höfðu
menn áhyggjur af því að rafmagnið
myndi einkum gagnast efnafólki. Þá
mun konum í bæjarstjórninni hafa
litist betur á gasið. Gasið gat nýst
þeim sem orka til eldunar og þær
þekktu af eigin raun óþrifin og erf-
iðleikana sem fylgdu því að elda við
lélegan mó. Niðurstaða málsins varð
því sú að bæjarstjórnin samdi við
þýskt fyrirtæki um byggingu gas-
stöðvar við Hlemm. Hinn 1. septem-
ber 1910 voru götur Reykjavíkur því
lýstar upp með gasljósum og reyk-
vísk heimili gátu skipt út steinolíu-
lömpum fyrir nýtísku gasljós og
kola- og móeldavélum fyrir skjanna-
hvítar og gljáandi gaseldavélar.
Áfram barist fyrir rafmagni
Þrátt fyrir tilkomu Gasstöðvar-
innar héldu áhugamenn um rafmagn
baráttu sinni áfram og átti raf-
magnsmálið eftir að verða eitt heit-
asta deilumál Reykvíkinga allt fram
á kreppuárin. Margir töldu Gasstöð-
ina vera gróft dæmi um afturhalds-
semi sem hamlaði framförum í bæn-
um þar sem hún stæði í vegi fyrir
framgangi rafstöðvarmálsins.
Á almennum borgarafundi í Iðnó í
apríl 1914 var samþykkt tillaga Jóns
Þorlákssonar verkfræðings um að
skora á bæjarstjórnina að taka málið
upp að nýju og strax þá um vorið
kaus bæjarstjórnin rafmagnsnefnd
til að vinna að undirbúningi rafstöðv-
ar. Mat nefndin orkuþörf bæjarins
um 600-800 hestöfl.
Þá þegar var Gasstöðin orðin of
lítil til að anna þörf bæjarbúa á lýs-
ingu og stórstígar framfarir í iðnað-
ar- og atvinnurekstri kölluðu á sífellt
meiri orku. Þegar áhrifa heimsstyrj-
aldarinnar fór að gæta versnaði
ástandið um allan helming þar sem
gasið var framleitt með innfluttum
kolum. Gripið var til stórfellds
sparnaðar, ekki síst í götulýsingu, og
skapaðist hálfgert neyðarástand
þegar bæjarbúar, sem þá voru um 16
þúsund, urðu að fálma sig áfram í
kolniðamyrkri í svartasta skamm-
deginu.
Ákvörðun tekin um rafstöð
Árið 1916 fól bæjarstjórn Reykja-
víkur norsku verkfræðifyrirtæki að
gera áætlanir og tillögur um virkjun
í Elliðaánum en þegar Norðmenn-
irnir lögðu til að reist yrði 3.000 hest-
afla virkjun var Jóni Þorlákssyni og
Guðmundi Hlíðdal falið að gera nýja
áætlun sem væri betur í takt við
þarfir bæjarins. Eftir ítarlegar rann-
sóknir samþykkti bæjarstjórnin loks
í september árið 1918 að byggja
1.500 hestafla rafstöð við Ártún og
var verkfræðingunum A. Broager
Christensen og Guðmundi Hlíðdal
falið að stjórna verkinu.
Fyrstu rafmagnsstjórnina skip-
uðu Knud Zimsen borgarstjóri, Jón
Þorláksson bæjarfulltrúi, Pétur
Halldórsson bæjarfulltrúi og Stein-
grímur Jónsson rafmagnstjóri. Haf-
ist var handa við mannvirkjagerðina
í ársbyrjun 1920 og um haustið komu
vélarnar til landsins. Lauk síðan
framkvæmdum vorið 1921 og var
stöðin tekin í notkun í júní. Stöðv-
arstjóri var Steingrímur Jónsson og
fyrsti vélstjóri varð Ágúst Guð-
mundsson sem verið hafði stöðvar-
stjóri í rafstöð fyrirtækisins Nathan
og Olsen í miðbænum.
Rafmagn til almennings
Raforkan var framleidd með
tveimur vélasamstæðum, annarri
500 hestafla og hinni 1.000 hestafla.
Með 6.000 volta spennu var rafmagn-
ið leitt með ofanjarðarlínu í aðveitu-
stöð á Skólavörðuholtinu og síðan í
neðanjarðarleiðslum til átta spennu-
breytistöðva í bænum. Þaðan var
rafmagnið lagt inn í hús kaupenda í
nágrenninu.
Þetta voru ekki fyrstu kynni
Reykjavíkinga af rafmagni. Fram til
ársins 1920 hafði sprottið upp fjöldi
smárafstöðva sem framleiddu raf-
magn með steinolíumótorum, en
þessar einkarafstöðvar voru dýrar í
rekstri og ekki á færi nema efnaðri
bæjarbúa að kaupa af þeim rafmagn.
Auk þess fylgdi þeim skelfileg hljóð-
mengun og töluverð brunahætta.
Með nýju vatnsaflsstöðinni varð raf-
magn almenningseign í Reykjavík
enda biðu bæjarbúar ekki boðanna
og í árslok 1921 höfðu alls 45% húsa í
bænum verið tengd.
Rafmagnsveita Reykjavíkur varð
ekki síður mikil lyftistöng fyrir iðn-
aðinn í Reykjavík. Vélaeigendur
tóku rafmagnið í þjónustu sína fljót-
lega eftir að stöðin tók til starfa og
ýmiss verksmiðjuiðnaður, sem áður
hafði ekki haft skilyrði til að þrífast,
dafnaði nú með tilkomu rafmagns-
ins.
Byrjunarörðugleikar
Ýmsir erfiðleikar komu fram við
rekstur stöðvarinnar fyrstu árin.
Þar sem stöðin var fyrst og fremst
notuð til að framleiða rafmagn til lýs-
ingar var mikill árstíðamunur á
orkusölunni og annaði hún vart þörf-
inni að vetrarlagi.
Annað vandamál, sem menn höfðu
kosið að horfa fram hjá, setti alvar-
legt strik í reikninginn. Ís og krapa-
myndun í ánni gat orðið töluverð og
ekki var óalgengt að árnar hreinlega
stífluðust með þeim afleiðingum að
straumlaust var allt upp í sólarhring.
80 ára afmæli gömlu rafstöðvarinnar í Elliðaárdal
„Má ég þá ekki kveikja á þeirri
Rafstöðin í Elliðaárdal.
Orðin hér að ofan
mælti Alexandrína
drottning þegar vígja
átti rafstöðina í Elliða-
árdal árið 1921. Enn
gegnir stöðin hlutverki
80 árum síðar þótt hún
sinni ekki nema hluta
orkuþarfar höfuðborg-
arinnar. Alfreð
Þorsteinsson fjallar
um Elliðaárstöðina.
Kristján konungur X og Alexandrína drottning
vígðu Elliðaárstöðina árið 1921.
Unnið að samsetningu vatnsþrýstipípunnar árið 1920.
Elliðaárstöðin er í hópi merkustu tækniminja landsins.