Tíminn - 15.10.1988, Blaðsíða 4

.4
HELGIN
NAMAR
ÍSLANDS
arvinnu, og voru þeim fengir í hend-
ur kalksteinar úr Esjunni. Það hefur
þótt líklegt, að slíkir menn væru
dómbærir á kalk. Kannski hafa þeir
líka verið það, og er jafnvel svo að
sjá, að þeir hafi gert tilraun þess að
brenna kalkið. Að minnsta kosti
kváðu þeir upp þann úrskurð, að úr
steinum þessum fengist gott kalk, ef
þeir væru brenndir. Nú beið Egill
ekki boðanna. Hann hófst handa um
að kanna kalknámuna, og upp úr
miðju sumri 1873 lét hann brjóta þar
fimmtíu tunnur af kalksteini. Var
hann fluttur á klyfjahestum til.
sjávar, og uröu þetta tvöhundruð
hestburðir. Síðan sendi Egill Emm-
anúel, franska löggortu, sem hann
átti sjálfur, inn í Kollafjörð og flutti
kalksteininn á honum í Rauðarár-
vík, þar sem hann ætlaði að koma
upp ofni og hefja brennslu.
Kalkbrennsla
Þessi tilraun heppnaðist þó ekki.
En Egill var ekki af baki dottinn.
Ungur maður, Björn Guðmunds-
son, múrari, var um þessar mundir
við verknám í Kaupmannahöfn og
kynnti hann sér kalkbrennslu. Þegar
Björn kom heim, fékk Egill hann til
þess að veita kalkbrennslunni for-
stöðu. Var hafist handa um byggingu
brennsluofns vestast á Arnarhóls-
túni, skammt frá sjó, og var hann
fullger í byrjun júnímánaðar 1876.
Síðan hófst brennslan og gekk nú
vel, og í ágústmánuöi tóku að birtast
í blöðum höfuðstaðarins auglýsingar
uni íslenskt steinh'm, sem kostaði
sex krónur hver tunna. Þá var verðið
á smjörpundinu sjötíu aurar og ullar-
púndinu áttatíu til níutíu aurar.
íslenska steinlímið var jafndýrt
hinu útlenda. En ckki var öll sagan
sögð með því. Hinir nýju iðjuhöldar
duldust þess ekki, að íslcnska stein-
límið var svo kröftugt, að blanda
mátti fimm eða sex sandtunnum í
kalktunnuna, rúmlega hclmingi
mcira en útlenda steinlímið þoldi,
og nálgaðist það „því gæði sements-
ins, sem er þó fjórum sinnum dýr-
ara.“
Kalknáminu og kalkbrcnnslunni
var haldið áfram um sinn, cn þó var
heldur slælega að verið sum árin.
Kalkþörfin var ekki ýkjamikil, en
samt varð stundum að flytja inn
útlent steinlím. Kostnaðurinn við
kalksteinstekjuna og flutninginn
hefur verið mikill, og ef til vill hefur
ekki leyft af því, að vinnslan borgaði
sig. Loks lognaðist fyrirtækið út af.
„Ekkert eftir nema
kolanámutrúin“
Tvo síðustu áratugi nítjándu
aldarinnar kvað minna að ráðagerð-
um um námagröft. Nálega allar þær
vonir, sem menn höfðu gert sér um
slíkt á áttunda tugnum, runnu út í
sandinn, og þeir þurftu nokkurn
tíma til þess að sækja í sig veðrið.
Þorvaldur Thoroddsen hafði líka
hermt mönnum í nafni vísindanna,
að þess væri tæpast að vænta, að hér
fyndust námur, þar eð landið væri of
ungt til þess, og loks risu upp
orðhvatir menn, sem ekki létu sig
muna um að gera gys að trúnni á
auðævin í skauti fjallanna. Fáir voru
þó jafn tannhvassir og Gestur
Pálsson, þegar hann flutti fyrirlestur
sinn um menntunarástandið á Is-
landi haustið 1889:
„Að bæta efnahaginn," sagði
hann, „hefur hina síðustu áratugi
verið lifandi orð hér á landi. Það
hefur glumið á hvers manns vörum
frá Reykjanesi norður á Melrakka-
sléttu. Fyrst héldu menn nú, að hér
væru sjálfsagt gullnámur í fjöilunum
- það þurfti ekkert nema að athuga
blessuð fjöllin betur en verið hafði
til þess að sannfærast um, að þau
gætu stráð gusum af gulli yfir héruðin
í staðinn fyrir snjó og klaka. Svo
þegar gullnámutrúin minnkaði, þá
fóru menn að trúa á kalknámur.
Trúin á þær stóð hæst, þegar verið
var að vinna kalkæðina hérna í
Esjunni, og hún smáslokknaði út,
eftir því, sem Emmanúel sálugi varð
meira skininn og fúinn liérna á
battaríinu. Og þá var ekkert eftir
nema kolanámutrúin - hún stóð
lengst og stendur enn í dag.“
Menn voru sem sagt ekki með öllu
afhuga þessum málum á dögum
Gests. Annað veifið bárust líka
fregnir um athyglisverð jarðlög eða
málmgrýti, er fundist hafði, og síð-
asta ár aldarinnar kom til dæmis
hingað maður frá Englandi, Black
að nafni, gagngert þeirra erinda að
leita járns og kopars á Rauðanesi á
Mýrum og víðar þar um slóðir, ef
vera kynni, að takandi þætti þar til
við járngerðina, cr SkaUagrímur
hafði frá horfið cndur fyrir löngu.
Um leiö brá Englendingur þessi sér
upp að Stafholti, því að þar hafði
lengi verið kunnugt um efni, er
brunnið gat, í svonefndum Stafliolts
kastala. Kvað Black upp úr með
það, að þetta væri gljákol, og þótti
Stafholtspresti að sjálfsögðu ekki
einskisvert, að þau skyldu vera í
túnfætinum hjá honum.
Hér var þó ýtt undir stærri
drauma. Þegar Black kom til
Reykjavíkur, lct hann alldrýginda-
lega og gaf í skyn, að fleira og
dýrmætara kynni að leynast í Staf-
holtskastala en eldsneyti og lést
þurfa að hraða för sinni til Englands.
Ýmsir reyndu að geta í eyðurnar og
veltu því fyrir sér, að í Stafholti
myndi allgóð aðstaða til mikilla
athafna: Það mátti fleyta sexæringi
upp Hvítá og Norðurá, og við Staf-
holtskastala var djúpur hylur, svo að
unnt var að ferma fleyturnar við
sjálft námaopið.
En þetta datt fljótt niður. Aftur á
móti var mörgum rík í huga þessi
árin sú spurning, hvort ekki myndi
vera hér leir, er nothæfur væri til
tígulstcinagerðar.
Þegar Egill Egilsen nytjaði kalk-
námuna í Esjunni, var þar tvö sumur
í þjónustu hans piltur á tvítugsaldri,
ættaður úr lágsveitum Árnessýslu,
Björn Kristjánsson að nafni. Hann
gcrðist verslunarmaður ungur að
árum, þó að efnafræði væri honum
hugleiknari en kaupsýslan. Á þess-
um árum var mönnum orði Ijóst að
í þúsund ár höfðu landsbúar í raun-
inni ckki annað gert í byggingarmál-
um cn lirófla upp bráðabirgðaskýl-
um, er entust einni kynslóð, og nú
var að því komið, að byggt væri til
frambúðar. í útlöndum voru tígul-
steinahús, sem staðið höfðu nokkrar
aldir, og það virtist líklegust lausn
að byggja á þann hátt hér. Björn
Kristjánsson tók að safna sýnishorn-
unt af leir, sem hann aflaði sér víðs
vegar í Kjósarsýslu og á Akranesi,
og láta rannsaka þau erlendis. Slíkt
hið sama gerði Sigurður Pétursson
frá Ánanaustum, er fengið hafði
nokkra fjárveitingu til slíks.
Leir frá Uppkoti í Kjós þótti
líklegur, og nú tók Björn Kristjáns-
son að gera áætlanir um, hvað tígul-
steinagerð myndi kosta. Taldist hon-
um svo til, að hann gæti selt þúsund
steina á þrjátíu krónur við verk-
smiðjudyr, en fjörutíu, ef þeir væru
komnir til Reykjavíkur. Þetta virtist
honum svo hagfellt verð, að hann
sótti árið 1898 um fimm þúsund
króna alþingisstyrk til þess að koma
upp tígulsteinaverksmiðju í grennd
við Reykjavík, gegn því, að hann
kenndi öðrum þennan starfa. En
alþingi hafnaði umsókn Björns, og
hann treysti sér ekki til þess að
ráðast í þetta nýmæli hjálparlaust.
Því fór svo, að hcr voru aldrei
brenndir tígulsteinar.
En áhugi Björns á jarðefnum og
málmum dvínaði ekki, enda urðu
þeir nú brátt margir fleiri, sem tóku
að beina mjög huga sínum í þá átt.
(Byggt á grein Jóns Helgasonar,
„Sindur og síur“)
Er vegurinn háll?
Vertu því viðbúin/n að
vetrarlagi.
IUMFEROAR Fararhejlf
Iráo
Laugardagur 15. október 1988
Var Stjörnu
Oddi
R/ETT VIÐ ÞORSTEIN
VILHJÁLMSSON, EÐLISFRÆÐING,
UM STJARNVÍSI Á
ÞJÓÐVELDISÖLD
íslenskur
Kópernikus?
Á landnáms- og þjóðveldisöld voru siglingar tíðar milli
íslands og annarra landa, og þá einkum Noregs, og hafa
menn löngum dáðst að dirfsku og harðfengi hinna fornu
skipstjóra og skipasmíðakunnáttu þessara tíma. En
sjómennska og skipasmíð hefði oft komið að takmörk-
uðu haldi á úthöfum, ef ekki hefði komið til þekking á
aðferðum til að átta sig á stefnu og staðsetningu. Og hið
sama átti við um langferðir á landi, t. d. ferðir víkinga um
víðáttur Garðaríkis. Þar skorti þekkt kennileiti eins og á
hafinu og menn urðu að grípa til sömu úrræða til að rata,
sem var stjarnvísin. Einnig þurftu menn á skipulegu
tímatali að halda, t.d. til að geta hist á Alþingi á sama
degi ár eftir ár.
En hve þróuð var þessi kunnátta
og hvernig var hún fengin? Um þetta
efni ræddi Þorsteinn Vilhjálmsson,
eðlisfræðingur, í erindi í Háskóla
íslands nú á dögunum. Hann leiddi
m.a. líkur að því að á þjóðveldisöld
hefðu íslendingar kunnað sitthvað
fyrir sér á þessu sviði og meira að
segja þróað aðferðir sem stundum
stóðu því framar sem annars staðar
þekktist í þann tíma. Þorsteinn
greindi frá ýmsum hugleiðingum sín-
um í sambandi við þá Þorstein surt
og Stjörnu-Odda, sem vitað er að
gáfu stjarnvísi gaum undir íslenskum
himni.