Lesbók Morgunblaðsins - 01.09.2007, Blaðsíða 16

16 LAUGARDAGUR 1. SEPTEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Einar Garibalda Eiríksson
einar.garibaldi@lhi.is
Í
bókmenntafræði hefur hugtakið K-
þáttur þá sérstöku merkingu að vísa
til skáldsagnapersóna er þjást af
hvers kyns ofskynjunum eða eiga við
taumlausa ofsóknaráráttu að stríða.
Þessi notkun á sér fyrirmynd í höf-
uðpersónu Réttarhaldanna eftir tékkneska rit-
höfundinn Franz Kafka, en í því verki vaknar
herra K. upp af þeim vonda draumi, að vera
ásakaður um glæpi er hann kannast ekki við að
hafa framið. Eðlisfræðingar nota þetta sama
hugtak til að marka þá hámarksspennu er efnið
þolir áður en það brotnar í sundur eða gefur sig
undan álagi. Og með svipuðum hætti hafa þekk-
ingarfræðin notað það sem vísun til endimarka
kunnáttunnar, eða þeirra mæra er aðgreina hið
skilgreinanlega frá hinu óþekkta. Þessi gefnu
mæri eru að sjálfsögðu mörkuð með stórum
upphafsstaf, en þannig hafa þekkingarfræðin
einmitt útilokað – eða í það minnsta reynt að
gjaldfella þá tegund þekkingar er hvorki dregur
né þarfnast slíkra markalína og birtir nið-
urstöður sínar á opnari og listrænni tjáning-
armáta. Titill sýningarinnar vísar þannig til
þeirrar skynjunar er nemur heiminn handan
hins gefna og augljósa, ásamt vandanum er felst
í því að orða hið ókunna er býr handan hinna
gefnu mæra þekkingarinnar.
Sýningunni er fyrst og fremst ætlað að hvetja
áhorfendur til að taka þátt í samræðu við mál-
arann Jóhannes S. Kjarval og líta á sýning-
arrými Kjarvalsstaða sem áhættusvæði óheftr-
ar hugsunar, fremur en geymslustað
ósnertanlegra meistaraverka. Á henni er sam-
band okkar við Kjarval spennt til hins ýtrasta;
hefðbundnir rammar þekkingarinnar eru fjar-
lægðir og verk hans sýnd án skírskotunar til
stílfræði eða listsögulegra útlegginga. Engar
tilraunir eru gerðar til að greina eða túlka verk
hans með vísunum til staðreynda er varða líf
hans, líkamsburði eða lundarfar, og þannig eru
sýningargestir hvattir til að nálgast verkin án
nokkurra formerkja, til að stíga nær þeim á eig-
in forsendum án frekari málalenginga.
Sýningin hafnar hefðbundinni nálgun og að-
ferðafræði listasögunnar og stendur því að vissu
leyti handan hennar. Með hefðbundinni lista-
sögu er átt við þá tegund greiningar er byggir
fræði sín á formgerðarlýsingum og hug-
myndum um stílræna framvindu innan ramma
ævisögunnar, aðferðar er hófst með ritun Vas-
ari á Ævum hinna miklu listamanna og lauk
með stóru bókinni um Kjarval 1875-1972, en í
hana ritar einmitt einn af merkisberum hug-
myndarinnar um endalok listarinnar. Á vissan
hátt gengur sýningin því út frá hugmyndinni
um að við lifum nú á tímum sem að einhverju
leyti eru handan listasögunnar og sem tákn um
það er hinu mikla verki Kjarvals „Krítík“ snúið
við, þannig að það snýr bakhlið sinni til áhorf-
enda.
Hvernig sem á það er litið snýr verkið þó rétt
á sýningunni, en árum saman hefur það einmitt
hangið yfir nemendum í listasögu handan við
vegginn þar sem það er nú sýnt, auk þess sem
það prýðir forsíðu stóru bókarinnar um Kjarval.
Þannig snýr verkið rétt í tvöföldum skilningi;
annars vegar í átt að þeirri listasögu sem kennd
er handan við vegginn og þeirrar sem geymd er
innan bókarkápunnar, en hins vegar til sýning-
argestanna hérna megin listasögunnar, ber-
skjaldað og opið fyrir nýjum túlkunum handan
goðsagnarsmíða hinna hefðbundnu listfræða.
Með viðsnúningi Kjarvalsverksins er ekki
ætlunin að fá sjálfan höfundinn til að snúa sér
við í gröfinni, öllu heldur felur hann í sér gagn-
rýni á þá umgengni og umræðu er við höfum átt
í um arfleifð hans. Hér er alls ekki farið fram á
að verkið snúi þannig til frambúðar, heldur er
það fremur gert sem áminning um stöðu okkar
ef svo ólánlega vildi til að við yrðum án verka
hans, auk þess að vilja vera hvatning til endur-
hugsunar á afstöðu okkar og sambandi til
þeirra.
Á tímabili gekk sýningin undir vinnuheitinu
„Kjarval – Unplugged“, er sækir til þess er
rokkhljómsveitir koma fram án stuðnings raf-
mögnunar. Vinnuheiti sýningarinnar fangaði
þannig ágætlega einn af megin útgangs-
punktum hennar, sem var að mega birta okkur
Kjarval algerlega umbúðalausan, þannig að
sýningargestir gætu notið verka hans án ut-
anaðkomandi truflunar. Á sýningunni eru allir
rammar fjarlægðir af verkum hans, auk þess
sem þau eru sýnd án allra hefðbundinna grunn-
upplýsinga; því að þeim fylgja hvorki mál, titlar,
ártöl eða efnisval, né heldur vangaveltur um
meint inntak þeirra eða innihald. Í stað þess er
rödd Kjarvals leyft að hljóma; bæði úr hátöl-
urum og í sýningarskrá, þar sem hugleiðingar
hans, ádrepur og ábendingar gamalla viðtala
leiða sýningargesti í gegnum salina. Þetta færir
okkur óneitanlega nær Kjarval og verkum hans,
því um leið og við hlustum á orð hans sjálfs,
losna verk hans úr römmum þeirrar hugsunar
er lokað hafa þau innan ákveðinnar og gefinnar
merkingar og engu er líkara en við uppgötvum
nýjan Kjarval, handan allra fastmótaðra útlist-
ana um eðli, stíl og merkingu í verkum hans.
Aðferðir hefðbundinna listfræða hjálpa okkur
vissulega við að halda utan um ýmsa mikilvæga
þætti skilnings okkar á Kjarval, en á sama tíma
verðum við að vera okkur meðvituð um takmörk
þeirra og allra síst megum við láta þau einoka
sambandið við Kjarval, enda þarfnast verk hans
okkar sem áhorfenda, ekki síður en við þörfn-
umst þeirra. Því menningarleg sjálfsvitund okk-
ar krefst þess að við eigum í stöðugu samtali við
verk hans og svo framarlega sem þau hreyfa við
skynjun okkar og skilningi, eru þau í senn of
dýrmæt og mikilvæg til að við getum leyft okk-
ur að gleyma þeim á safni, hneppt í þröngan
skilning opinberrar lýsingar á sannleiksgildi
þeirra. Handan listasögunnar er því óþarfi að
óttast um afdrif listarinnar og hérna megin
markalínunnar hljótum við að snúa baki við goð-
sögninni um meistarann og gefa sjálfum okkur
nauðsynlegan tíma til að hlusta eftir mikilvægri
rödd málarans Jóhannesar S. Kjarvals.
Krítík „Á vissan hátt gengur sýningin því út frá hugmyndinni um að við lifum nú á tímum sem að einhverju leyti eru handan listasögunnar og sem tákn um það er hinu mikla verki Kjarvals „Krí-
tík“ snúið við, þannig að það snýr bakhlið sinni til áhorfenda,“ segir Einar Garibaldi um Kjarvalssýninguna á Kjarvalsstöðum en henni lýkur á morgun sunnudag.
Handan listasögunnar
Á Kjarvalsstöðum fer nú að ljúka sýningunni
„K-þátturinn / Málarinn Jóhannes S. Kjar-
val“, en á henni eru verk „Meistara Kjarvals“
sett fram í óvenjulegu og allnýstárlegu sam-
hengi. Í greininni hér á eftir lýsir sýning-
arstjórinn nokkrum hugmyndum að baki sýn-
ingunni, sem lýkur sunnudaginn 2.
september. Þess má geta að þann dag kl.
15.00 verður Einar með leiðsögn fyrir áhuga-
fólk um sýninguna.
» Aðferðir hefðbundinna list-
fræða hjálpa okkur vissu-
lega við að halda utan um ýmsa
mikilvæga þætti skilnings okk-
ar á Kjarval, en á sama tíma
verðum við að vera okkur með-
vituð um takmörk þeirra og
allra síst megum við láta þau
einoka sambandið við Kjarval,
enda þarfnast verk hans okkar
sem áhorfenda, ekki síður en
við þörfnumst þeirra.
Höfundur er myndlistarmaður.