Vísbending - 27.04.2009, Blaðsíða 2

2 V í s b e n d i n g • 1 7 . t b l . 2 0 0 9
Sumarnámskeið á háskólastigi
Í kjölfar þess að fjármálageirinn lagðist á hliðina síðastliðið haust hefur ástand á vinnumarkaði versnað til muna.
Atvinnuleysi jókst úr 1,3% í september
2008 í 8,9% í mars 2009. Það þýðir að
atvinnulausum fjölgaði um ríflega 12
þúsund og samkvæmt nýjustu tölum
Vinnumálastofnunnar eru tæplega 15
þúsund manns nú atvinnulaus. Á meðan
atvinnurekendur segja upp starfsfólki er
ólíklegt að þeir ráði sumarstarfsmenn. Því
má búast við að stór hluti námsmanna
verði án atvinnu þegar námsönnum lýkur
í vor. Þessi hópur berst nú fyrir því að
ríkið bjóði upp á námskeið á háskólastigi
í sumar. En er réttlætanlegt að eyða
opinberu fé í sumarkennslu þegar ljóst
er að skera þarf niður í velferðarkerfi og
heilbrigðismálum?
Af hverju styrkir hið
opinbera menntun?
Það ríkir löng hefð fyrir því, bæði hér
á landi og annars staðar, að skólar séu
fjármagnaðir af hinu opinbera að hluta eða
öllu leyti. Aristóteles var til dæmis mikill
talsmaður þess að allir skyldu hljóta sömu
menntun og að hún skyldi veitt af ríkinu.
Hagfræðingar eru yfirleitt á því
að í stað þess að styrkja fátæka með
beinum matargjöfum sé betra að veita
peningastyrki. Hinir fátæku geta þá valið
hvort þeir kaupa sams konar mat og
boðið hefði verið upp á, eða hvort þeir
telja hag sínum betur borgið með því að
nýta peningana í annað. Velferð þeirra
er þá jafnmikil eða meiri en ella meðan
kostnaðurinn er sá sami. Nemendum
ætti líka að vera betur borgið fái þeir
peninga beint í vasann og val um að afla
sér menntunar eða ekki. Því er það ekki
besta leiðin að ríkið bjóði upp á námskeið
ef markmiðið er jöfnuður. Hins vegar
er hægt að ná fram annars konar réttlæti
með því að hafa menntamál í höndum
ríkisins, vegna þess að þannig er hægt að
minnka mismun á aðstæðum nemenda
eftir efnahag þeirra og foreldra þeirra.
Bandaríski heimspekingurinn John
Rawls setti fram eftirfarandi hugaræfingu:
„Hvernig samfélag myndum við velja, ef
við gætum valið áður en við fæddumst án
þess að vita hvaða aðstæður við fæðumst
inn í?“ og móta samfélagið eftir því. Í slíku
þjóðfélagi væri ekki algjör jöfnuður, en það
myndi líklega bjóða fólki jöfnust tækifæri
án þess að kostnaður yrði of mikill.
Hagfræðingar hafa þó verið hrifnari
af annarri röksemdafærslu fyrir stuðningi
ríkisins við nám. Flest bendir til þess að
menntun fylgi jákvæð ytri áhrif. Þegar fólk
aflar sér menntunar nýtist hún ekki aðeins
einstaklingunum heldur samfélaginu öllu.
Til dæmis ýtir hátt menntunarstig undir
hraðari tækniþróun og meiri hagvöxt en
ella. Þegar búið er að finna upp tækni
geta margir nýtt sér hana. Margt bendir
líka til þess að með aukinni menntun
dragi úr glæpum. Það þýðir minni
kostnað vegna fangelsa, minni kostnað
við að vernda eignir, meiri skatttekjur
og ekki síst betra þjóðfélag. Þá má færa
rök fyrir því að betur menntað fólk taki
upplýstari ákvarðanir en aðrir. Fleira
mætti telja til. Nýlegar rannsóknir sýna
að grunnmenntun hefur jákvæð áhrif, en
þeim ber ekki saman um það hvort sama
gildir um háskólamenntun. Ríkið getur
aukið almannahag með því að skylda alla
til þess að hljóta lágmarksmenntun eða
með styrkjum til menntunar. Það er samt
spurning hvort það sé réttlætanlegt að láta
þá sem fara ekki í háskóla borga fyrir hina
sem fara þangað og eiga væntanlega eftir
að fá hærri tekjur í framtíðinni.
Hvers vegna eru námslán
lægri en atvinnuleysis­
bætur?
Háskólastúdentar berjast nú fyrir hærri
námslánum. Þeim finnst ósanngjarnt að
ætlast sé til þess að nemendur fái minni
peninga til framfærslu en atvinnulausir sem
skapa engin verðmæti meðan þeir eru á
bótum. Framfærsla námsmanna er í formi
lána með niðurgreiddum vöxtum, lána sem
þarf að greiða aftur. Ríkið fær því stóran
hluta af framfærslu námsmanna til baka.
En af hverju fá námsmenn minna frá
ríkinu en atvinnulausir? Ein skýring er að
þeir fá meira út úr náminu en framfærslu
frá ríkinu. Hjá sumum er námið áhugavert
og skemmtilegt og fullnægir forvitnisþörf.
Aðrir eygja von um hærri tekjur í
framtíðinni. Hvort tveggja bætir upp
bágan fjárhag á meðan á námi stendur.
Ekkert slíkt gildir hjá atvinnulausum.
Atvinnuleysisbætur á Íslandi eru aðallega
hugsaðar sem öryggisnet fyrir þá sem missa
vinnu tímabundið, en ekki hefur þurft
að gera ráð fyrir langtímaatvinnuleysi á
Íslandi hingað til. Bæturnar milda áfallið
við atvinnumissi en halda fólki ekki uppi
lengi.
Af hverju sumarnám?
Vissulega verður hið opinbera að draga
saman seglin, en þá er best að draga saman
á þeim sviðum þar sem fjármagnið veitir
minnsta viðbótar velferð? Mörg rök hníga
að því að það sé ekki á sviði menntamála.
Ef valið er milli atvinnuleysis eða að
bjóða upp á nám er svarið augljóst, burtséð
frá áðurnefndum rökum um ríkisstyrkta
skóla. Fullt námslán fyrir einstakling í
eigin húsnæði er 100.600 kr á mánuði.
Fullar atvinnuleysisbætur eru hins vegar
149.523 kr. á mánuði og ekkert af þeim
peningum fæst til baka. Í stað þess að láta
tíma fólks fara til spillis má nýta hann
til fjárfestingar í mannauði og þekkingu.
Stór hluti af kostnaði við að reka háskóla
er fastur, þannig að viðbótarkostnaður
vegna sumarnáms er hlutfallslega lítill.
Hugsanlega vegur sparnaðurinn sem hlýst
af því að námsmönnum sé borgað minna
en atvinnulausum upp þann kostnað.
Sumarnám er mjög ódýr fjárfesting sem
getur skilað miklum arði. Hún er einnig
vinnuaflsfrek sem minnkar atvinnuleysi.
Aukin menntun getur verið skynsamlegri
fjárfesting til framtíðar en aðrar aðgerðir
svo sem stórframkvæmdir ef ætlunin er
að draga úr niðursveiflunni. Opinberar
framkvæmdir á krepputímum hafa oft
reynst sóun á fjármagni.
Atvinnuleysi hefur oft neikvæðar
félagslegar afleiðingar, svo sem streitu
og lélegt sjálfsálit. Sé fólk lengi án
atvinnu getur því reynst erfitt að fóta
sig aftur á atvinnumarkaði. Kostnaður
við atvinnuleysi getur því verið meiri en
atvinnuleysisbæturnar og vinnutapið segir
til um.
Í venjulegu árferði er óvíst hvort
það borgi sig fyrir ríkið að bjóða uppá
sumarnám, eða hvort eigi að styrkja
háskólanám yfir höfuð. Í kreppu hefur það
hins vegar augljósan ábata en óverulegan
kostnað. Fyrir stjórnmálamenn ætti
ákvörðun því að vera auðveld, því að
fyrir utan ofangreind rök væri það einnig
vinsælt í augum væntanlegra kjósenda.

Kári S Friðriksson
Háskólastúdentar
berjast nú fyrir hærri
námslánum. Þeim finnst
ósanngjarnt að ætlast
sé til þess að nemendur
fái minni peninga
til framfærslu en
atvinnulausir sem skapa
engin verðmæti meðan
þeir eru á bótum.