Ný saga - 01.01.1993, Blaðsíða 72
Lára Magnúsardóttir
íslendingar á 18. öld
Um veraldlegar hliöar mannlífsins
Það er einsog karlinn sagði, þunnar
traktéringar að láta menn þrœla nótt
og dag alla sína œvi, hafa bvorki í sig
né á ogfara svo til helvítis á eftir.
Halldór Laxness: Satka Valka
Á pví tímabili sem kennt er við upplýsingu í
íslenskri sögu, og tekur yfir nokkra áratugi
kringum aldamótin 1800, lögðu helstu framá-
menn þjóðarinnar mikla áherslu á að mennta
alþýðu landsins, enda töldu þeir það eitt
stuðla að framförum og þar með velferð þjóð-
arinnar. Ekki voru þeir alltaf ánægðir með við-
brögð alþýðunnar við spekinni sem þeir
höfðu fram að færa og varð tíðrætt um aðferð-
ir, ritstíl og þessháttar, sem dygði til að fá fá-
vísan almúgann til að lesa uppfræðslurit þeirra
og tileinka sér efni þeirra. Þá var oft farið
mörgum orðum um eðli og andlegt ástand ís-
lendinga og dylst engum, að hrifningin er lítil.
Verk þessara manna, menntun þeirra og
straumar og stefnur í menningu samtímans
geta gefið mynd af hugmyndum þeirra og við-
horfum. Öðru rnáli gegnir um alþýðuna, sem
þeir skrifuðu um og reyndu að höfða til, því
almúgafólk hefur ekki skilið eftir sig ritaðar
heimildir að neinu marki fyrir tíma upplýsing-
arinnar. Heimildarýrðin á sinn þátt í að lengi
hefur tíðkast að fjalla um alþýðu ntanna eins
og hún væri einn maður, að hætti heimildar-
mannanna, og er þá jafnan alhæft um alþýðu-
menningu, alþýðutrú o.s.frv.
Fram að upplýsingartímanum hafði is-
lenskri alþýðu ekki staðið til boða önnur
menntun en sú, sem kirkjan ákvað að hentaði
til kristilegrar uþþfræðslu. Með upplýsingunni
var á hinn bóginn lögð áhersla á veraldlegar
hliðar tilverunnar og upplýstir menn vildu
kenna fólki að lesa sér til um búskaparhætti
og tækninýjungar og tileinka sér þann fróðleik
í daglega lífinu.
Gagnrýni upplýsingarfrömuðanna vekur
upp spurningar um forsendur almennings til
að meðtaka boðskapinn. Hvaða fólk var þetta,
sem upplýsingaraldan reið yfir? Var það fært
um að líta heiminn öðrum augum en þeim,
sem kirkjan haföi boðað í krafti einokunar í
aldaraðir? Hvaða þættir mótuðu heimsmynd,
hugsanir og atferli íslendinga á 18. öld aðrir
en kirkjan?1
Hugmyndastefnur
Þrjár meginhugmyndastefnur settu mark sitt á
18. öldina í andlegum efnum. Fyrst ber þar að
nefna rétttrúnaðinn, sem var ríkjandi á 17. öld
og frant eftir þeirri 18. Um miöja öldina heldur
svo píetisminn innreið sína til landsins, en
undir lok hennar hefur upplýsingarstefnan
mótað hugsun menntamanna æ meira.
Þessar þrjár hugmyndastefnur eiga sam-
eiginlegt, að helsta markmiö þeirra var að
temja almúgann. Flestir ráðamenn vildu að
alþýðan hugsaði samkvæmt opinberum fyrir-
mælum. Frá siðaskiptum var reynt að koma
henni í persónulegt samband við Guð og álit-
ið, að það næðist best með hlýðni við kon-
ung, fulltrúa hans á jarðríki. Meö þíetisman-
um gætti meiri mannúðar og áhersla var lögð
á kristilega uppfræðingu, fremur en einhliða
boð og takmarkalausar hegningar rétttrún-
aðaráranna. Lestrarkennslu var komið á til að
innrætingin gengi betur, og að síðustu, þegar
upplýsingarhyggjan er komin til sögunnar,
var ætlast til þess almúginn notaði lestrar-
kunnáttu sína sér til gagns og stuðlaði þannig
aö framförum í atvinnuháttum og bættum
lífskjörum.
70