Nýi tíminn - 20.11.1952, Blaðsíða 3

Fimmtudagui- 20. nóvember 1952 — NÝI TÍMINN —(3
Árni Pálsson
prófessor
13. sept. 1878 — 7. nóv. 1952
IN MEMORIAM
Þegar mér barst andláts-
fregn Árna Pálssonar prófess-
ors, datt mér í hug lítið, löngu
liðið atvik. Það var á Jóns
messukvöld fyrir 15 árum, að
við Árcii vorum báðir staddir
í Kaupmannahöfn. Borgin var
klædd sinni björtustu hásum-
arsdýrð, að eyrum okkar barst
ljóð Drachmanns um dýrling
dagsins, er ungir menn renndu
bátum sínum eftir síkjunum.
Ég hef nú með öllu glejnnt út
af hverju það spannst, en ég
sagði við Árna: Ég skal segja
frá því í erfimælunum um þig!
Mér er það líka úr minni liðið,
hvað það var, sem ég þóttist
ætla að geta í erfiminningunni
um hann.
Áruii Pálsson leit snöggt til
mín og svaraði: Ég á nú eftir
að skrifa erfimælin um þig og
alla þína jafnaldra! -
Satt að segja þótti mér þá
ekki ólíklegt, að Árni Pálsson
j-rði sannspár, þvi að á þeirri
stundu var hann með slíku yfir-
bragði, að ekkert virtist honum
fjær en feigðin, og trúlegast,
að Iiann mundi standa kvikur
og heill yfir moldum mínum og
minnar kynslóðar. En hann
fékk ekki efnt þetta heit — og
ég raunar ekki heldur loforð
mitt.
Árni Pálsson varð rúmlega
74 ára gamall. Hann var úr
flokki hinnar oftnefndu alda-
mótakynslóðai', er lagði fram
viðinn og telgdi stoðirnar í Is-
Iand nútímans. Hann lifði
undratíma íslandssögunnar,
er þjóðin flutti úr kaldri sveita
baðstofu 19. aldar í hverahituð
og raflýst híbýli hinnar 20. Oft
minntist Árni þessara um-
skipta, þessarar byltingar, sem
gerzt hafði í lífsháttum Islend-
inga um ævidaga hans. En þó
skipaði Árni Pálsson sérstæðan
séss á’ bekk’jum þessáraf * kyn-
slóðar.
Hann varð stúdent árið 1897,
þá ekki fullra 19 vetra, og sigldi
samsumars til Kaupmanna-
hafnar og lagði stuhd á sögu
við háskólann. Þegar íslending-
ar líta um öxl til aldamótanna,
minnast hinna björtu vona og
stóru drauma, er þjóðina
dreymdi, þá' gleymist þeim oft,
að þeir voru nálega einir um
þessa vonglöðu bjartsýni. I Ev-
rópu voru aldarlokin mörkuð
lífsþreytu og að sumu leyti
andlegri hnignun. Hin ferska
bláeygða bjartsýni aldarinnar
var sem ócast að víkja fyrir
vaxandi bölsýni. 1 Danmörku
hafði jafnvel hinn mikli for-
ystumaður í heimi andans,
Georg Brandes, kastað sjálfur
þeirri t-rú, er hann hafði boðað
af mestuin- funa þremur ára-
tugum áður: trúnni á hinar
endalausu framfarir, trúnni á
„sigur sannleikans“. Hann var
einmana og liðfár í ættlandi
sínu — hershöfðingi með her
sinn tvístraðan, flúinn eða fall-
inn. Brandes játaði sjálfur, að
hann ætti fáa vini aðra en ís-
lenzka stúdenta, og Árni Páls-
son var einn í hópi þeirra að-
dáenda, sem mátu hann mest.
Hann sagði rnér að ungur
stúdent hefði hann elt Brandes
á götu. Ilinir akádemísku ís-
lenzku sveitapiltar voru enn
ekki svo velktir í köldum sjó
lífsins, að þeir mættu ekki
kenna ylinn af liinum gamla
lífsjátandi boðskap Brandesar.
En þrátt fyrir Brandesar-
dýrkun sína lenti Ámi Pálsson
í útsogi þeirrar hreyfingar, er
meistarinn hafði vakið. Hið ev-
rópska bölsýni aldamótanna
náði föstum tökum á hon-
um og markaði hann alla ævi
síðan. Viðburðir 20. aldar urðu
enn til að auka þessa svart-
sýni, því meir sem syrti að, því
skvgg'nari varð Árni á bresti
mannlífsins, því sannfærðari
varð liann um, að vantrúin á
þau verðmæti, er 19 öldin hafði
undir lokin sagt upp trú og
hollustu, væri veruleikanum
samkvæm. „Ég trúi ekki á
mannkynið!“ varð honum oft
á orði á síðari árum, og stund-
vun titlaði hann þetta æðsta
sköpunarverk jarðarinnar
„mannpakkið“, ef þannig lá á
honum. Ég hygg, að þetta böl-
sýni á manninn og framtíð
hans, vantrúin á siðgæðismátt
mannanna ,hafi verið einn rík-
asti þátturinn í lífsskoðun Áma
Pálssonar og mótað mest lund
hans. Að þessu leyti beið Ámi
Pálsson sögulegt skipbrot með
allri stctt sinni — hinni borg-
aralegu menntamannastétt.
En bölsýni Árna Pálssonar
varð aldrei að andlegum lcveif-
ÚR HÚSAFELLSSKÓGI, MÁLVERK EFTIR ÁSGRÍM JÓNSSON
SNORRI HJARTARSON:
sgrms
Hver er sá er gat
af göfuglyndum
æðri gjöf —?
ÁRNI PÁI.SSON
arskap, ekkert var honum fjær
en volið. Aldrei fékkst hann til
að lúta hinum ódým skurðgoð-
um sem reist voru ölturu við
þjóðveg 20. aldar. Hann gat
orðiö bölsýnn að lífsskoðun, en
í honum bjó írumefldur
þorsti renesansemannsins,
stoRur, heiðinn húmanismi, sem
aldrei sleppti fmmburðarrétti
mannsins: að maðurinn er
mælikvarði allra hluta.
Það mun vera margra mál,
að lífsverk Áma Pálssonar hafi
ekki verið í réttu hlutfalli við
hæfileika hans. Satt er það, að
rit hans, mæld í álnimi og pund-
um, eru ekki mikil að vöxtum.
Til mun vera margt óprentað
eftir hann, sem hann fékk ekki
unnið úr að fullu, en vandfýsi
haus var svo mikil, að hann
mátti ekki til þess hugsa, að
neitt kæmi á prent eftir hann,
er honum þætti ekki fullunnið.
Virðing hans fyrir rituðu máii
var nálega takmarkalaus. Feg-
urðartilfinning hans var ákaf-
iega næm, en hvergi var hún
ciæmari -en frammi fyrir orðlist-
inni. Þar gerði hann hinar
ströngustu kröfur og við engan
var hann strangari e.n sjálfan
sig. Islenzkan var honum svo
hjartfólgin, að svo var sem
hainn kenndi líkamlegs sárs-
auka, er henni var misboðið.
Framhald á 7. síðu.
11. nóvemljer 1952. Skammur
dagur og dimmt x lofti, útlit-
ið sérkennasnautt að morgni og
ólíklegt. að nokkurn hafi dreymt
fyrir stómm tíðindhm og þó
sízk góðum; En í dag hefur
gerzt £&vintýr, okkur ér gefin
gjöf, við erum einum helgurn
dómi ríkari en við vorum i gær.
Og íslenzk þjóð mun minnast
þessa dags, bjarmann af hon-
xxm mun leggja fram um aldir.
Svo dýr er þessi gjöf, svo stór
er gefandinn.
Við vissum það reyndar allt-
af að við áttum Ásgrím Jóns-
son, enginn listamaður er
tengdur sterkari böndum landi
sínu og þjóð. Fi'á upphafi veg-
ar hefur landið sjálft og fólk-
ið í landinu, saga þess, þjóðtrú
og iífsbarátta verið efniviður-
inn í verkum hans, á þeim
trausta grunni hefur hann reist
þá höll íslenzkrar snilldar og
fegurðar sem er ævistarf hacis,
hver steinn er bi’otinn úr því
litrika bergi. Hvað það starf
héfur kostað af viljaþreki,
lífs- sjálfsfórn og þrctlausri önn,
því getur okkur ekki nema ór-
að fyi'ir sem nú njótum verk
anna, þökkum meistaranum. I
meir en há’fa öld höfum við
alizt upp við myndir hans,
komizt i snertingu við þær á
einhvei'n hátt þrátt fyrir erf-
iðar aðstæður, og þó fæstir geri
sér það eins ljóst og skyldi þá
hefur hann mótað fegurðar-
skynjun okkar, sem augu höf-
um að sjá, i rikara mæli en
nokkur listamaður annar, auðg-
að hana og skýrt og sýnt okk-
ur heiminn í kringum okkur í
nýju og glöðu ljósi. List hans
er löngu orðin sterkur þáttur
og frjór í íslenzkri menningu,
orðin hlnti af okkur sjálfum,
samrunnin því sem fegurst
er og bezt í vitund manns, eitt
með landir.u 'eins og hann
kenndi okkur að sjá þa.ð og
unna því, í gróanda vórsins, í
litskrúði haustsins. Og nú hcfur
hann hniginn á efri ár, en
þó ungur og starfsglaður sem
fyrr þrátt fyrir löng og þung-
bær veikindi, gefið okkur eftir
sinn dag allt sem hann á og
er þar á meðal meginið af
beztu myndum hans, sem hann
hefur safnað áratugum saman
í þessum tilgangi einum. Nú
er það tryggt að þessi verk
verða ekki reidd á torg að
honum látnum, verða ekki
möngurum að bráð eins og svo
fjölmörg ómetanleg verðmæti
öimur fyrr og síðar, heldur
komið fyrir á einum stað þar
sefn aidir og óbornir geta leit-
að þeirra og notið, ævarandi
eign íslenzkrar þjóðar. Þetta
stórbrotna örlæti er rökrétt
íramhald af starfi og lífi As-
gríms, alla tí’ð hefur hann
£efið á báðar hendur og ekk
liirt um önnur iaun en þau,
að fá að he’ga list sinni hverja
vinnubjarta stund. Fegurri gjöf
höfum við ekki hlotið og held-
ur eriga sem gefin var af skírri
drenglund né heilli hug.
En nú er ef.tir okkar hlutur.
Það fy’gir þyí roikil ábyrgð
og ströng skyldukvöð að taka
við slíkri gjöf. Af hálfu Ás-
gríms er hún engum skilvrð-
um bundin, engri kvöð í þá
átt að reist verði yfir myndir
hans sérstakt hús, Ásgríms-
safn, sem þó gæti virzt hin
sjálfsagða lausn málsins; nei,
hann lætur aoeins í 1 jós þá
ósk að gjöf hans megi verða
til að hraða framkvæmd þess
mikla menningarrnáis, að reist
verði hér almenr.t listasafn, og
verði þá myndum hans búinn
þar staður. Ekkert iýsir mann-
inum betur, hógværð lians og
veglyndi. Ef við getum ekki
orðið við þessari ósk hans og.
gerf það sem við erum umkom-
in til áð slíkt hús megi risa
eins tijótt- og vel og frekast
er unnt, þá erum við ekki
verðug slíkrar gjafar, ekki
verðug þess að eiga slíkan
mann. Og því ljúfari ætti okk-
ur að vera að vinna að þessu
marki sem viö vitum að bað er
í þágu íslenzkrar menningar í
nútí’á og framtíð. List Ás-
gríms hefur þegar unnið hlut-
verk sem ekki verður metið en
áhrif hénnar munu enn magn-
ast.gieð nýjugj,kyA$lófóum, sem
eiga greiðari aðgang að mynd-
unum en við sem nú lifum höf-
um átt. Safn hans mun verða
liíandi aflgjafi, ekki áðeins
verðandi listamönnum heldur
öllum almemiingi, og ungu fó'ki
akki.hvað sízt. Það mun venja
komur sínar í sali Ásgríms, i
heígidóm "Iisfcár hans, og ’læra
þar enn betur en okkur var
unnt, að sjá landið í þeim
Ijóma ást.ar og fegurðar sern
stafar af myndum hans. Og
því mun verða sögð saga lista-
mannsins, ævintýrið af hinum
unga manni sem úr umkomu-
leysi og fátækt hófst af eigin
rammleik til svo hárrar snilld-
ar. Sú hetjusaga mun iifa með
verkum liar.s, í þau spor getur
ekki skef’t. Mér kemur í hug
birkið íslenzka sem orðið hefur
Ásgrími svo kært viðfangs-
efni á síðari árum: hinir seigu
djúprættu stofnar sem lyfta
Framhakl á 7. siðu .
Héraðsskólinn á Laugar-vatni var settur 2. nóv. sl. Við
menntaskólanám eru 63 nemendur í þremitr bekkjum. I mið-
skóiabekk eru 49 nemendur í tveimur bekkjardeildum, en 66
í unglingabekkjum tveimur. Við smíðanám éru 5 piltar, þeir
læra einnig nokkrar bóklegar greinar.
Á undan skólasetningu mess-
aði sóknarpresturinn, séra Ing-
ólfui' Ástmarsson. Um kvöldið
var sýnd kvikmýndin „Sólskins-
dagar á íslandi11. Áður hafði
verið kenat þvjár vikur mennta-
skólanemeadum og rniðskóla, en
unglingsbekkirnir komu 1. nóv-
ember.
Nokkrar breytingar urðu á
starfsmannaliðinu i skólunum
á Laugarvatni frá því, sem var
síðast liðið ár.
Að héraðsskólanum kom
Benedikt Sigvaldason cand.
mag., að íþróttakennaraskólan-
um Árni Guðmundsson kennari,
að húsmæðraskólanum hús-
mæðrakennararnir Jensíná
Magnúsdóttir forstöðukona og
Gerður Jóhannsdóttir kennari.
að barnaskólanum Eirikur Har-
aldsson kennari, og að heima-
vist héraðsskólans húsmæðra-
kennararnir Jónína Bjarnadótt-
ir og Sigurlaug Eggertsdóttir.
8. nóvember s.l. fóru mennta-
skólanemendur í Þjóðleikhúsið.
daginn eftir skoðuðu þeir Þjóð-
minjasafnið.