Læknablaðið - 15.04.1988, Blaðsíða 27

LÆKNABLAÐIÐ 1988; 74: 137-43
137
Tómas Helgason
AÐFERÐAFRÆÐILEGUR VANDI VIÐ KANNANIR
Á ÁFEN GISNEY SLU
Samanburður á niðurstöðum póstkönnunar
1984 og símakönnunar 1985
ÚTDRÁTTUR
í greininni er fjallað stuttlega um
aðferðafræðilegan vanda í sambandi við
kannanir á áfengisneyslu og misnotkun. Svipaður
vandi getur verið uppi ef kanna á ýmis viðkvæm
atriði í lífi fólks. Vandinn er athugaður frekar
með því að bera saman nokkrar niðurstöður úr
tveimur nýlegum könnunum á áfengisneyslu,
annars vegar bréflegri póstkönnun frá 1984, og
hins vegar símakönnun Hagvangs, sem
framkvæmd var ári síðar. í símakönnuninni, sem
var hluti af spurningavagni Hagvangs, voru mun
færri spurningar um áfengi en hins vegar var
spurt um ýmislegt annað óviðkomandi. Hærra
svarhlutfall fékkst með símakönnuninni, bæði í
heild og við einstökum spurningum sem hægt var
að svara með einu orði, en tilhneiging var til að
gera minna úr vandamálum og e.t.v. til að giska á
þægilegar tölur. Þrátt fyrir lægri svarprósentu og
meira innra brottfall gefur póstkönnunin líklega
réttari mynd af neysluvenjum og
misnotkunareinkennum, en niðurstöður
símakönnunarinnar varðandi heildarneysluna eru
mun nær því sem kemur fram í söluskýrslum.
INNGANGUR
Þegar lokið var gagnasöfnun í rannsókn á
áfengisneysluvenjum 1984 og Ijóst var að 40%
þeirra, sem fengu spurningalistana senda,
svöruðu ekki þrátt fyrir ítrekanir var sýnt, að
nauðsynlegt væri að gera einhverja athugun á
áreiðanleika þeirra niðurstaðna sem fengust.
Fyrri athuganir hafa sýnt gildi rannsókna til þess
að fá mynd af áfengisneysluvenjum fólks (1),
hvort sem þær hafa verið framkvæmdar með
spurningalistum, sem sendir hafa verið i pósti,
eða með persónulegum viðtölum. Að vísu er
myndin nokkuð smækkuð því að áfengismagn,
sem svarendur segjast neyta, er ekki nema
40%-50% af því áfengismagni sem selt er í
viðkomandi landi samkvæmt opinberum
Frá Geðdeild Landspítalans. Barst 16/09/1987. Samþykkt
04/01/1988.
skýrslum (2). Flestar hinar viðtækari kannanir
hafa verið framkvæmdar annað hvort með
spurningalistum, sem sendir hafa verið í pósti,
eða með persónulegum viðtölum. Margir hafa
talið að viðtalskannanirnar væru öruggari og
gæfu betri upplýsingar. Aðalkostir þeirra eru, að
vitað er nákvæmlega hvort sá svarar sem til er
ætlast og hægt er að fylgja einstökum
spurningum eftir og gæta þess betur að öllum
spurningum sé svarað. Viðtölin eru hins vegar
kostnaðarsöm vegna mannafla sem þarf til að
framkvæma þau. Nauðsynlegt er að spyrlarnir
séu þjálfaðir í að leggja spurningar fyrir með
ákveðnum hætti og læri hvers konar svör eru gild.
Persónuleg viðtöl kunna að vera sumum óþægileg
og því hætta á að ekki séu gefin rétt svör um
viðkvæm efni. Hægt er að bæta úr ófullnægjandi
svörum við einstökum spurningum á
spurningalistum, ef aðstaða er til að láta fara yfir
listana og hafa síðan samband við þá sem
svöruðu, til að óska fyllri upplýsinga. Slíkt er
kostnaðarsamt og kann að brjóta í bága við
tölvulögin.
Áður en hafist var handa um
áfengisneyslukannanirnar 1972 og 1974 reyndum
við bæði viðtöl og spurningalista. Fljótt kom í
ljós, að viðtöl við nægan fjölda kommu ekki til
greina vegna kostnaðar og var því ákveðið að
nota spurningalista sem fólk svaraði sjálft. í
Svíþjóð hafa verið kannaðar áfengisneysluvenjur
hjá tveim sambærilegum 506 manna hópum á
aldrinum 15-70 ára (3). Annar hópurinn fékk
spurningalista i pósti og átti að senda þá til baka
með sama hætti, en spyrlar lögðu svörin fyrir
hinn hópinn. Niðurstöður þessarar athugunar
voru í samræmi við niðurstöður sumra annarra
að bréflegu spurningalistarnir dygðu til að safna
gögnum til að lýsa ákveðnum atriðum, þrátt fyrir
þá annmarka sem áður eru nefndir og hefðu líka
vissa kosti fram yFir viðtölin hvað varðar
spurningar um viðkvæm atriði.
Mörgum er það vafalitið viðkvæmt að veita
nákvæmar upplýsingar um áfengisneyslu. Þess