Helgarpósturinn - 28.08.1981, Blaðsíða 9

9
Föstudagur 28. é9úst 1981 hp/n^mnrf, /rinn
manna iitt skiljanlegt og þess-
vegna freistandi til skrauts og
lærdómslistarlegrar sýningar i
skáldverki, sem á aö gera lukku.
En höfundinum hefir annaöhvort
verið farin að fymast merking
þessa orðatiltækis eða hann hefir
misskilið hana frá upphafi, þvi að
hann virðist ætla, að hriflinga-
björg séu klettabjörg eða kletta-
'hjallar, sem steinninn hafi
skondrað framaf niður gihð eða
fjallshliðina.
Þetta orðatiitæki kemur ekki
fyrir i orðabók Blöndals. En þar
næsta augabragöi. Þannig er
huga hans haldið i spani, þar til
reyfaranum lýkur, án þess að
þetta stórkostlega hafi nokkum-
tima komið, og lesandanum
finnst i lokin, að hann hafi gleypt
vind.
Rembistill. Stilhöfundurinn
tekur til þakka, ef þess er getið,
að rem bistill skapast við það átak
að koma einhverju digru gegnum
eitthvað þröngt.
Ræpustillinn ber stundum fag-
urt blómstur, sem nefnist skraut-
ræpustill.
er, og enginn er öðruvisi en hann
ritar. Skortur á einfaldleika,
vöntun á þvi að vera náttúrlegur
maður i hugrenningum og dag-
fari, er kvilli, sem margan lýtir.
Hann á sér rætur i ýmiskonar
komplexum og óárunum i sálum
manna. Þá verða allir hlutir að
„vandamálum”, og eittaf vanda-
málunum er þetta : Hvernig á ég
að skrifa til þess að ég taki mig
vel út? Þannig skapast stilar.
Ég er einfaldur og komplexa-
laus eins og sauður. Þessvegna
skrifa ég engan sti'l. Minar hug-
Þórbergur Þórðarson:
hefirengan stil”.
„...tekið skal fram að Þórbergur Þórðarson
Gunnar Gunnarsson:
„Rembistill"
„Enginn
en hann
Einar Olgeirsson:
„TómahljóðsstiH”
er öðruvísi
ritar”
Halldór Kiljan Lax-
ness: „Hriflinga-
bjargastíil, freistandi
til skrauts og lærdóms-
listarlegrar sýningar i
skáidverki, sem á að
gera lukku”.
Haiigrimur Jónasson:
„Fifilbrekkustili”
SpretthlauparastiII er lika
kunnur undir nafninu galopaði-
stiU.
Svefnrofastill líkist þvi, er
i ritgerð Þórbergs Þórðarsonar „Einum kennt — öðrum bent”
tekur höfundur fyrir rithátt og stilbrögð sem eru honum ekki að
skapi. Sem dæmi tekur Þórbergur „Hornstrendingabók” eftir Þor-
leif Bjarnason kennara. í henni þóttist Þórbergur finna flest þau
dæmi um islenska málnotkun, sem hann var Htt hrifinn af. ÞÓrberg-
ur gaf þessum dæmum ýmis frumleg nöfn, svo sem lágkúra, skallar
og pissudúkkustill. Eins og Þórbergur bendir sjálfur á er ástæðan
fyrir þvi að hann velur Hornstrendingabók fremur en aðrar bækur
sú, að „Mér fannst Hornstrendingabók að sumu leyti hentugur texti
til að leggja út af og koma á framfæri þvi, sem mér hefur lengi
leikið hugur á að segja um þær þrjár meginmeinsemdir i rithætti
vorum, sem hér hefur hlotið nafnið uppskafning, lágkúra og
ruglandi. Þetta greinarkorn er þvi ekki hugsað sem einstæður rit-
dómur um verk Þorleifs Bjarnasonar. Það á engu að sfður að þéna
sem litill vasaspegiil, er fleiri höfundar, bæði ég og aðrir, ættu að
geta séð í sinn eigin sjúkleika.” (Einum kennt — öðrum bent. bls. 51.
Ýmislegar ritgerð. 11.)
Þessi ritgerð Þórbergs kom fyrst út árið 1944. 1 júnimánuði 1953
skrifar Þórbergur dr. Stefáni Einarssyni bókmenntafræðingi bréf,
þar sem hann tekur fyrir það sem hann kallar „Nokkrar persónu-
legar stiltegundir” og ráðleggur Stefáni að notfæra sér þær i rétt
óútkomnu bókmenntafræðiriti hans. Þórbergur leggur hér út af stil-
heitum runnum frá Vilmundi landlækni. Helgarpósturinn hefur
komist yfir þetta sendibréf og birtist það hér með leyfi ekkju Þór-
bergs, Margrétar Jónsdóttur. — EG.
Nokkrar persónulegar stíl-
tegundir.
Andarteppustill: Hallgrimur
Jónsson.
Dingulstill'. Vilhjálmur Þ.
Gislason
Fifilbrekkustill. Pálmi Hannes-
son, Hallgrimur Jónasson.
Hriflingarbjargastill: Halldór
Kiljan Laxness, Kristmann Guð-
mundsson, Ólafur Jóhann Sig-
urðsson.
Kapitólustill: Jónas Jónsson
Pjattstlll: Guðmundur Friðjóns-
son, Þorkell Jóhannesson,
Benedikt Gislason.
Rembistill: Sigurður Guðmunds-
son, Steingrimur Þ7 Gunnar
Gunnarsson.
Ræpustill: Guðmundur Hagalin.
Smjattstlll: Helgi Hjörvar.
Spakvitringsstill: Sigurður
Nordal, Einar Ólafsson.
Spretthlauparastill: Björn Sigfús-
son.
Svefnrofastill: Dúngal og fleiri
læknar.
Timeo-Danaostill: Jón Helgason.
Tekið skal fram að Þórbergur
Þórðarson hefir engan stil.
Kuskstill: Benjamin Sivaldason.
Tómahljóðsstill: Sigurgeir
biskup, Einar Olgeirsson.
Reykjavik 29. júni 1953
Kæri vinur,
Ég hefi langar tiðir legið undir
miklum áföllum minnar sam-
vizku fyrir að hafa ekki svarað
bréfi þinu frá i vetur. Nú mundi
ósættlengur á minu iifsins hafi, ef
ég léti undir höfuð leggjast að
anza linum þinum, dagsettum 16.
júni.
Þá er þér það fy rst að segja, að
eftir mig hefir ekkert komið út I
bókarformisiðan haustið 1950. Þá
lauk ævisögu séra Arna i sex
bindum. Það haust komu lika á
markaðinn þrjár útgáfur af bréfi
til Láru, þriöja og fjórða Utgáfa
hjá Máliog menningu, en fimmta
útgáfan hjá Helgafelli. Fyrsta Ut-
gáfa þeirrar bókar kom út I des-
ember 1924 og önnur i febrúar
1925. Um þetta munu fleiri orð
óþörf.
Vilmundur landlæknir sendir
þér á hjálögðu blaði stilfræði sina.
HUn er ekki mikil fyrirferðar. En
þess eru dæmi i bókmenntum og
visindum, að fáorðar hugsanir
hafa opinberað mikil sannindi,
jafnvel valdið aldahvörfum. Höf-
undurinn hefir mælst til þess, að
ég létifylgja litilsháttar útlistanir
á þeim stilheitum, sem ekki skýra
sig sjálf svo greinilega, að af
hljótist uppljómun með lesandan-
um.
Andarteppustill, setningar ör-
stuttar og snöggar, eins og höf-
undurinn eigi erfitt með andar-
drátt, standi á öndinni. (Oss
minnir, að höfundur stilfræðinnar
flokki Valtý Stefánsson undir
þessa stilsnilli.)
DingulstiII, upphaflega lika
nefndur pendúlstill, mun þér auð-
skilið. Sálarþrekið dinglar jafnt
til beggja hliða frá þyngdar-
púnktinum eins og dingulli sigur-
verki. Ef sögð er jákvæð, eða
hrósandi eða greindarleg setning
um einhvern hlut, er hún milduð
með annarri, sem inniheldur
svipaðan þunga af neikvæði eða
lýtandi eða meiningarleysu.
Hriflingabjargastill þarf nokk-
urrar Utskýringar við. Halldór
Kiljan Laxness segir i einhverri
bók sinni, að steinn hafi farið á
hriflingabjörgum niður gil eða
fjallshlið. í orðasafni mínu, sem
Halldór hafði nokkur kynni af i
eina tið, ætla ég að fyrirfinnist
orðatiltækið að fara á hriflinga-
björgum, hvort sem hann hefir
það þaöan eða úr annarri átt.
Orðatiltækið þýðir að ferðast með
hjálp manna, á þann veg, að ein-
hver skýtur undir ferðalanginn
hesti, nokkurn spöl, annar ferjar
hann máske yfir vik eða vog, sá
þriðji ljær honum ef til vill dróg
lengra áleiðis o.s.frv. Orðatiltæk-
ið hljómar dálitið skringilega, er
þar að auki fágætt, og þorra
er kvenkynsorðið hriflingabjörg
og er útlagt „det at leve fra
Haanden og i Munden”. Einnig
finnst þar hrifling (flt. hrifling-
ar), kvenkyns, og þýðir (hrifs)
Rapseri, Sammenskrab.
Nú tengir stilhöfundurinn þann-
ig saman: Steinninn, sem fór á
hriflingabjörgum niður gilið eða
fjallshliðina, er táknrænn fyrir
stil Halldórs Kiljan. Hann hrifsar
til sin orð og orðasambönd héðan
og þaðan og stillir þessu Ut i rit-
verkum sinum. En þessir útstill-
ingar standa venjulega ekki i
neinu lifrænu samhengi við um-
hverfisittog hreppa stundum þær
meðferðir, að vera notaöir i
skökkum merkingum, hvort-
tveggja vegna þess, að þeir eru
rapseri, sammenskrab, en ekki
lifandi gróður, sem dafnað hefur
innra með höfundinum og sam-
lagast sálarlifi hans eins og mælt
mál. Hann skrifar islenzku eins
og Utlendingur, sem hefur lært
máliö á bók.
Þetta mun nú hvitasunnusöfn-
uðinum þykja seigur biti.
Kapitólustill. Herra Jónas
Jónsson ritaði i Skinfaxa forðum
daga skarpa ádeilu á reyfarabók-
memtirog reyfaralestur, og fékk
Kapitóla, drottningarblómi
þeirra tima reyfara, óþvegnar
húðflettingar i þeim pistli. Höfund-
ur stilfræðimar telur sig meina,
að þessi hirting hafi haft þvilik
áhrif, að alla tið siðan skammist
fólk sin fyrir að láta það komast
upp um sig, að það lesi reyfara.
Einkennilegast við þessa ádeilu
var þó það, að hún var fyrst og
fremst húðstrýking á sjálfum
greinarhöfundinum, enda verða
menn aldrei jafnskörulegir i refs-
ingum og þegar þeir refsa sjálf-
um sér. Herra Jónas hafði lesið
reyfara eins og fleiri ungir menn
þá og siðar, og hann dáðist að
þessum bókmenntum. Seinna
komst hann að raun um, að þetta
voru ekki kallaðar bókmenntir,
og að þeir voru kallaðir fremur
litlir bókvitsmenn, sem lögðu sig
niður við reyfaralestur. Þá skrif-
ar hann sinn fræga hirtingarpistil
iSkinfaxa tilþess að þvoafsérþá
smán að hafa verið i samneyti við
þessa smekkskussa á fagrar bók-
menntir.
En „1 átthagana andinn leitar,
þóei séloðið þar til beitar”. Göm-
ul aðdáun hirtingarmeistarans á
Kapitólubókmenntunum plús
nokkru Guðs tillagi i ásköpuðu
innræti dró þann dilk á eftir sér,
að hann varð innlyksa i reyfara-
gerðinni og Kapitóla varð honum
fyrirmynd i stnsnilli. Hann varð
frægasti reyfarahöfundur allra
tima á íslandi, bæði að imyndun-
ariþrótt, handtéringu á efni og
stilshætti.
Einkenni Kapitólustilsins er
spennan. Það er sagður spenn-
andi reyfari, og hann er þannig
stilsettur, aö lesandinn býst við
einhverju stórkostlegu á hverju
rHelgarpósturinn
birtir áður óbirt
sendibréf
frá Þórbergi
Þóröarsyni, þar
sem hann tekur
islenska rit-
höfunda til bæna
maður talar uppúr svefnroíum.
Þá eru hugmyndir hans um sjálf-
an sig i þvi ástandi, að honum
finnst þaö, sem hann segir, vera
býsna snjallt og óaöfinnanlega
rökrétt. En nokkuð annað verður
uppá teningnum, þegar ræðan er
skyggnd uppi við ljós vökunnar. t
svefnrofastil geta tii dæmis kom-
ið fyrir orð, sem ekki standa i
neinu rökrænu sambandi við önn-
ur orð i setningunni.
Timeo-Danaostiil einkennist af
meydómslegri feimni eður ótta
við samfarir við danskan stils-
máta, ótta við að úr pennanum
hrjóti setning, sem minnt gæti á
danskt orðalag. Ef ekki er hægt
að koma setningunni svo saman,
að óhugsandi sé að finna ættar-
mót með henni og dönskunni, þá
er hætt við að segja hugsunina.
Nú mun ég hafa sagt flest af
þvi efni til, sem höfundurinn ósk-
aði að fylgdi til skýringar hinni
orðknöppu stilfræði sinni. En það
er vitanlega orðað á annan veg og
af minni hæfni en hann mundi
sjálfur gert hafa.
Að endingu langar mig til að
klingja út með litilli hugleiðingu
frá eigin brjósti.
Það mun ekki fara framhjá
mannþekkingu þinni, að framan-
rituð sti'leinkenni eru runnin frá
lasleikum i sálarlifi stilhafanna,
ræfildómi i hugprýði (dingul-
still), tilburðum til að taka sig
glæsilega út fyrir augum lesend-
anna (andarteppustill, fifil-
brekkustill, hriflingabjargastill,
pjattstill, rembistill, ræpustill og
spakvitringastill), sjálfsánægju
(smjattstill), svindilnáttúru beitt
i þágu drottnunarsýki (kapitólu-
still), geðbilunarsnerti (sprett-
hlauparastill, Sbr. að geðbilaðir
menn taka stundum allt i einu
spretti á göngu og stánda kyrrir á
milli og stara) og andlegri van-
getu (svefnrofastill). Um náttúru
timeo-danaóstilsins vil ég ekki t já
mig að svo stöddu.
Þessi stilfræði Vilmundar er
meö öðrum orðum fyrst og fremst
karakterstilfræði og að litlum
hluta heilsufarsstilfræði og
gáfnastilfræði. Og það er stað-
reynd, sem ekki þarf að rökstyðja
frekar, að innræti manna, gáfur
og andlegt heilsufar birtist engu
siður i stii þeirra en annarri
framkoma
Enginn ritar öðruvisi en hann
myndir um stil hafa lika lengi
verið þær, að hann eigi að
streyma fram eins og sjálfkrafa,
átakalaust, sundurgerðarlaust
eins og sólarljósið, felandi i sér
alla þess liti og fjörgjafa. A yfir-
borðinu verkar slikur ritháttur
eins og stilleysa, en er þó f sann-
leika sti'll allra tfma, sem aldrei
eldist og aldrei deyr, meðan á
jörðinni finnast óbrotnir menn
með einföid hjörtu.
Alliraðrir stilar eru timabund-
in sköpunarverk, fædd af andlegri
óáran.sem aftur mótast afmenn-
ingarástandi og aldarhætti sinnar
tiðar. Þeir geta verið skemmtileg
tilbreyting á sýningarsviði ritiist-
ar. En þeir bera i sér þann skapa-
dóm að deyjaút meðóáraninni og
menningarástandinu og aldar-
hættinum, sem ól þá.
Með þessum hugleiðingum er
égekki að fáþig til aö trúa þvi, að
ég riti stilallra alda, þvi að stil-
leysa getur lika stafað af hæfi-
leikaleysi til rithöfundaskapar.
Enef stilleysa min skyldi diki
vera af þeim vangeturótum runn-
in, þá mundi ég finna mig þar i
byggðum staddan, sem ég væri
ekki einstæðingur. Höfundur
Njálu skrifar engan stii. Hann er
ekki að strefa við að vera neitt.
Hann er. Sigurður Kristófer Pét-
ursson gerði mikið úr þvi i min
eyru, hve hrynjandin i stil Jón-
asar Hallgrimssonar væri bág-
borin. Hann skrifaði engan stil.
Hann skeineins og fagurt ljós. En
Sigurður var i leit að stil. Ami
prófastur Þórarinsson hafði eng-
an stil, og þó var hann frumleg-
astur allra manna. Þessvegna
mun ævisaga hans lengi lifa.
Heine ritaði engan stil. Það er
máske þessvegna, að þýskur al-
menningur gleypti við Buch der
Lieder eins og sveitungar mínir
við frönsku duggukexi, yfirlætis-
lausu i ferhyrningi sinum. Bók-
menntafræðingur hefir sagt mér,
aö Shakespeare og Flaubert hafi
engan stil skrifað.
Músilifróður maður hefir frætt
mig um það, að Mozart hafi sneitt
hjá stilum i tónsmiðum sinum.
Fyrir þvi hafi enginn aldur færst
yfir verk hans. Hinsvegar hafi
Beethoven beitt stilum, enda sé
farinn að verða úreltukeimur af
sumu i hans kompositionum.
Þetta væri merkilegt rannsókn-
arefni, sem mig langaði til að
vekjaá athygli þina, en ekki til að
klúðra ljóma yfir stilleysu mina.
Ég er enginn maður til að gera
þvi frekari skil. En þú hefir skil-
yrði til að gera betur, og þá nyti
ég þar kanske góðs af, ef ég yrði
ekki áður kominn til Bláu eyjar-
innar eða i hinn staöinn.
Ég vona, að þú takir st&heiti
Vilmundarupp i viðeigandi staði i
bókmenntasögu þinni. Þau gera
mikla lukku hér i býggðum, þykja
meðal annars hitta naglann nokk-
uð nett á höfuðið. Hann biður að
heilsa þér. Kveðja frá Margréti.
Svo I Guðs friði.
Mahatma Thordarcharaka