Helgarpósturinn - 05.03.1987, Blaðsíða 38

ERLEND YFIRSYN
Þegar Tower-nefndin hafði útlistað í
skýrslu sinni á 304 síðum afglöp Ronalds
Reagans og manna hans, sem höfðu í för
með sér Írans-Contra hneykslið, varð ljóst að
Donald Regan starfsmannastjóra yrði ekki
lengur vært við hægri hönd Bandaríkjafor-
seta í Hvíta húsinu. Hátturinn sem hafður
var á þeim mannaskiptum segir litlu minna
en skýrslan sjálf um ástandið við forseta-
embætti Bandaríkjanna.
Fyrst leitaði Reagan til tveggja gamalla
vina sinna og samherja í stjórnmálabarátt-
unni, þeirra Pauls Laxalts, öldungadeildar-
manns frá Nevada fram að því nýtt þing kom
saman eftir áramótin, og Drews Lewis, áður
samgönguráðherra og nú forstjóra Union
Pacific járnbrautarfélagsins. Báðir synjuðu
boðinu. Vísaði Laxalt til, að hann hefði fullan
hug á að leita eftir útnefningu í forsetafram-
boð fyrir repúblikana. Lewis kvað hafa ósk-
að eftir víðtækara umboði til mannabreyt-
inga en forsetinn vildi veita.
Eftir afsvar þessara tveggja, sem Reagan
hefði helst kosið sér við hlið í mestu þreng-
ingum sem yfir hann hafa dunið á stjórn-
málaferlinum, hófst leit vítt og breitt að nýj-
um starfsmannastjóra, og herma fregnir að
til greina hafi komið Price, sendiherra í
London, Harrington, áður orkumálaráð-
herra, og Duberstein, fyrrverandi yfirmaður
löggjafarmálefna í starfsliði Hvíta hússins.
Nýr starfsmannastjóri var svo að lokum
ráðinn Howard Baker, öldungadeildarmaður
frá Tennessee þrjú kjörtímabil og foringi
repúblíkana í þeirri deild þingsins fyrra kjör-
tímabil Reagans. En skiptin á starfsmanna-
stjórum fóru ekki fram með skaplegum og
eðlilegum hætti, þannig að forsetinn byði
þann nýja velkominn og kveddi hinn sem fór.
Nancy Reagan forsetafrú var orðið svo brátt
að koma því á framfæri, að bóndi hennar
væri laus við óhappamanninn Donald
Regan, að hún lét ráðningu Bakers berast til
fréttamanna. Regan fékk því fyrstu vitneskju
um að starfsferli sínum í Hvíta húsinu væri
lokið, þegar hann sá eftirmann sinn kynntan
í sjónvarpsfréttum. Skrifaði hann þá sam-
stundis einnar setningar afsagnarbréf og
skundaði úr forsetasetrinu í bíl sinn án þess
að kveðja kóng né prest.
Andhælishátturinn á þessum gangi mála
var svo undirstrikaður, þegar í sjónvarpi
voru endursýndar myndir frá síðustu skipt-
um á starfsmannastjórum, þegar Regan tók
við af James Baker, en þeir skiptu á embætt-
um og sá síðarnefndi varð fjármálaráðherra.
þar kynnti forsetinn nýju starfsskiptinguna
Howard Baker er frjáls-
lyndur, og nú fær Nancy
bágt hjá íhaldinu fyrir
að hafa valið hann.
eftir Magnús Torfa Ólafsson
Reaganisminn úr sögunni meö
komu Bakers í Hvíta húsið
með viðhöfn, hafði þá Baker og Regan sér
sinn til hvorrar handar við ræðupúltið í Hvíta
húsinu.
Val Howards Bakers til að koma lagi á
óreiðuna, sem dafnað hefur við forseta-
embætti Bandaríkjanna á valdatíma Ronalds
Reagans, hefur stórpólitíska þýðingu. Koma
Bakers í valdamesta starf stjórnkerfisins
næst forseta þýðir í stuttu máli, að reagan-
isminn hefur runnið sitt skeið á enda. I stað
hugmyndafræðilegra beinserkja úr hægra
armi Repúblíkanaflokksins, sem verið hafa
að yfirgefa Hvíta húsið frá því sálufélagar
þeirra í Þjóðaröryggisráðinu gerðu reagan-
ismann að hneykslunarhellu og aðhláturs-
efni með ævintýramennsku sinni, er kominn
t lykilstöðu fremsti merkisberi frjálslyndra
og hófsamra repúblíkana, maður sem nýtur
trausts og virðingar allra stjórnmálaafla,
sem máli skipta, nema harða íhaldsins,
þeirra sem hingað til hafa átt sérstakan að-
gang að forsetaembættinu á valdaskeiði
Reagans.
Howard Baker vann sér það til sérstakrar
óhelgi í augum heimsveldissinna á hægri
væng bandarískra stjórnmála, að hann
studdi stjórn Jimmy Carters til að fá fullgiltan
í Öldungadeildinni samninginn við Panama
um að Bandaríkin skili því ríki Panama-
skurðinum og skurðsvæðinu, sem Bginda-
ríkjamenn sölsuðu undir sig með ofríki
snemma á öldinni. I kosningabaráttunni
1980 var þessi samningsgerð eitt helsta
ádeiluefni Reagans á keppinaut sinn í for-
setakosningunum.
í lok kjörtímabils 1984 hafði Baker fengið
nóg af að þurfa að fylgja fram í Öldunga-
deildinni frumvörpum stjórnar Reagans,
sem sum voru honum lítt að skapi. Lét hann
því af þingmennsku til að helga sig undir-
búningi að baráttu fyrir útnefningu repúblík-
ana til forsetaefnis að ári.
Með því að gerast starfsmannastjóri hjá
Reagan, hefur Baker lagt vonir um forseta-
tign á hilluna. Enginn efast um að honum
gengur einkum til að leggja sitt af mörkum
til að lyfta forsetaembætti Bandaríkjanna úr
öngþveiti og niðurlægingu, sem Tower-
skýrslan tíundar skilmerkilega.
Þar er sýnt fram á, þótt með vægilegum
orðum sé, að Ronald Reagan hefur í raun
brugðist embættisskyldu sinni. Hann hefur
heimilað athæfi, sem vafi er á að standist að
lögum. Hann hefur látið viðgangast, að
bandarísk utanríkisstefna í hinum afdrifarík-
ustu málum komst í mótsögn við sjálfa sig,
með herfilegum afleiðingum fyrir hagsmuni
Bandaríkjanna og ríkja á þeirra bandi víða
um heim. Þetta gerðist sökum þess, að for-
setinn hafði ekki fyrir því að gera sér grein
fyrir þýðingu þess sem hann var að heimila,
og lét síðan undir höfuð leggjast að láta fylgj-
ast með framkvæmd mála og afleiðingum
athafna, sem unnar voru í hans nafni.
Nú er forsetinn 76 ára, og verður væntan-
lega manna elstur á forsetastóli Bandaríkj-
anna. Hann er enn í afturbata eftir samtímis
ristilskurð og aðgerð á blöðruhálskirtli.
Tower-nefndin komst að raun um, að honum
er um megn að rifja upp þýðingarmestu
ákvarðanir um vopnasöluna til írans. Forð-
ast var að skjalfesta það efni.
Ekki er að vænta að Ronald Reagan kasti
úr þessu makræðisvenjum og skeytingar-
leysi um staðreyndir mála og meðferð þeirra,
sem fylgt hafa honum á löngum ferli. Eftir er
að fá niðurstöður frá aðilum, sem ætla má að
verði stórum harðleiknari en Tower-nefndin,
sem forsetinn skipaði að eigin vali. Rann-
sóknarnefndir beggja þingdeilda hafa úr að
moða miklu efni, sem Tower og hans menn
komust ekki yfir að nýta til neinnar hlítar
vegna tímamarka. Sérstakur rannsóknar-
stjóri, Lawrence Walsh, rekur sakamálsrann-
sókn á hendur fyrrverandi starfsmönnum
Þjóðaröryggisráðs og forsetaskrifstofu, og
gefur eindregið til kynna, að hann telji sig
kominn á slóð ákæruefna.
Því er síður en svo fullreynt, að Ronald
Reagan auðnist að enda síðara kjörtímabil
sitt, þótt honum endist líf og heilsa. Nú er
hafin hríð að nýju skotmarki í Hvíta húsinu
og úr óvæntri átt. Talsmenn harða íhaldsins
í bandarískum fjölmiðlum ráðast skyndilega
og ákaft á Nancy forsetafrú fyrir ótilhlýðileg
afskipti af málum á starfssviði manns síns,
sér í lagi brottför Donalds Regans og ráðn-
ingu Howards Bakers í hans stað.
Hugsi Nancy sér að leika sama leik og
Edith Wilson hélst uppi fyrir hartnær sjötíu
árum, verður það ekki auðvelt. Eftir að
Woodrow Wilson forseti fékk heilablóðfall
haustið 1919, fram til þess að hann lét af
embætti þrem misserum síðar 1921, fór for-
setafrúin að verulegu leyti með stjórn ríkis-
ins og kom í veg fyrir að úrskurðað væri um
starfshæfni manns síns. Þetta tókst Edith í
skjóli áhrifamikilla bandamanna og meiri
hlédrægni fjölmiðla en nú tíðkast.
Nú er líka stjórnkerfið sjálft sýkt. William
Casey, fornvinur Reagans, reynist í forstjóra-
tíð sinni hafa leikið leyniþjónustuna CIA
þannig, að fyrirhugaður eftirmaður varð að
draga sig í hlé, ella hefði þingheimur hafnað
honum. Ástæðan er að böndin berast að
Casey og Gates, aðstoðarmanni hans, að þeir
hafi Iátið búa til rök fyrir íransflaninu og
brugðist lögboðnum skyldum við eftirlits-
nefndir þingsins.
Spillingin hefur síast út um stjórnkerfið frá
Hvíta húsinu. Beinserkjahugmyndafræðin
hefur borið skynsemi og þekkingu ofurliði.
Nú er að sjá hvort Howard Baker kemst fyrir
rætur meinsins. Öðrum er ekki betur til þess
treystandi.
MAL OG MENNING
Bölv og ragn (1)
Sextíu ár eru nú liðin, síðan
Guðmundur Finnbogason lands-
bókavörður birti greinina Bölv og
ragn (í Skírni 1927). í næstu þátt-
um mínum, sem munu fjalla um
blótsyrði, mun ég eðlilega styðjast
nokkuð við þessa ritgerð Guð-
mundar, þó að ég af ýmsum sök-
um líti á málíð frá nokkuð öðru
sjónarmiði. Ég veit ekki til, að
nokkur annar Islendingur en Guð-
mundur hafi gefið sér tíma til að
rannsaka þetta efni og skrifa um
það. Það ásamt mörgu fleira sýnir
áhuga hans á íslenzku máli.
Einhvern veginn leggst það í
hömina á mér, að meira hafi verið
bölvað og ragnað á Islandi árið
1927 en nú á dögum. Ekki heyri ég
unglinga bölva og ragna nokkuð í
líkingu við það, sem ég og jafn-
*aldrar mínir gerðu á unglingsár-
jum og raunar fram á fullorðinsár.
Vera má, að Guðmundi Finnboga-
syni hafi verið málið hugstætt,
vegna þess að blótsyrðin hafi ver-
ið veigamikill þáttur í daglegu
málfari og honum þótt það miður.
Áhugi minn á blótsyrðum stafar
sennilega af öðrum sökum en
hans. Blótsyrðin eru að minni
hyggju skemmtilegur og sérstæð-
ur þáttur orðaforðans, sem á ræt-
ur í „menningu" þjóðarinnar,
aðallega í þeim trúarbrögðum eða
hjátrú, sem hún hefir aðhyllzt.
Flestir landnámsmanna voru
ásatrúar eða trúðu á „mátt sinn og
rnegin". í þeirra hugarheimi var
ekki til neinn djöfull né helvíti. Hel
var allt annars eðlis en helvíti.
Heiðnir landnámsmenn þekktu
ekki nöfn á þessum fyrirbærum,
djöfli og helvíti, orðin voru ekki til
í þeirra orðaforða. Þeir kynntust
þeim fyrst með kristinni trú. Þessir
frumbyggjar landsins bölvuðu því
ekki í nútímaskilningi þess orðs.
Þeir höfðu ekki „menningarleg-
ar“ forsendur til þess. Þó eiga sum
blótsyrði rætur í heiðni, eins og
rakið verður í síðari þáttum.
Enda þótt óvinurinn og kvala-
staðurinn væru utan við hug-
myndaheim landnámsmanna,
trúðu þeir þó á illar vættir. Virðast
tröllin vera þar fremst í flokki. í leit
að einhverju, sem líkist blótsyrð-
um, er helzt að vænta þess í orða-
samböndum, sem orðið tröll eða
önnur samræð koma fyrir í.
í Orðabók Menningarsjóðs er til-
greint orðasambandið tröll taki
hann og það þýtt „fari hann til
fjandans". Ég efa, að þetta orða-
samband sé notað í nútímamáli
nema sem einhvers konar tilvitn-
un til fornmáls. Bölbænir af því tæi,
sem orðasambandið í OM felur í
sér, eru alltíðar í fornritum og eiga
vafalaust rætur í heiðni. Trú á tröll
og illar vættir, þeim svipaðar, eru
að vísu ekki hluti ásatrúar, en lifði
samhliða henni og raunar einnig
síðar samhliða kristninni. Það má
vel vera, að enn sé til fólk, sem trú-
ir á tilvist trölla, þó að ég þekki
það ekki.
Nú væri ekki úr vegi að styðja
framan greindar fullyrðingar
dæmum. Við skulum fyrst taka til
athugunar orðið tröll, sem í fornu
máli var troll. Orðsifjafræðingar
eru ekki á eitt sáttir um uppruna
orðsins, og skal því ekki farið út í
þá sálma. En benda má á, að af
orðinu troll er mynduð sögnin
trylla, sem í rauninni merkir
„breyta í tröll". Af þessari sögn er
lýsingarháttur þátíðar í fornu máli
trylldr, en það orð var haft um
menn, sem orðið höfðu fyrir ein-
hvers konar galdrabrögðum, sbr.
Dufþakr var mikill ok mjök
trylldr, svá at hann var eigi ein-
hamr (Flateyjarbók II, Rvk. 1945,
bls. 3). Orðið trylldr er í nútíma-
máli trylltur (lýsingarorð) og
merkir „óður“.
En athugum nú fornar bölbænir.
í upphafi Grettlu segir allnokkuð
frá Önundi tréfæti. Víkingar, sem
hann átti í höggi við hlógu að hon-
um og mæltu: Troll hafi Tréfót all-
an,/trollin steypi þeim öllum. ÍF
VII, 11, þ.e. tröllin hirði Önund tré-
fót og felli hann og alla félaga
hans. Þá minnast sennilega margir
þess, að eftir veizlu á Bergþórs-
hvoli, þegar Bergþóra lítilsvirti
Hallgerði, sagði Hallgerður við
Gunnar: Trollhafiþína vini. ÍF XII,
92, þ.e. tröll hirði vini þína. Nú er
Njála ekki skrifuð fyrr en tæpum
þrjú hundruð árum eftir að kristni
var lögtekin á íslandi. Samt er
þetta „heiðna" orðasamband not-
að. Gæti verið, að Njáluhöfundur
hafi haft tilfinningu fyrir, að heiðið
orðasamband ætti hér við?
í Skírnismálum (30. vísu) stend-
ur: Tramar gneypa þik/skulu
gerstan dag, sem virðist merkja
„óvættirnar skulu kvelja (gneypa)
þig á hinum bitra (gerstan) degi".
Sumir Eddufræðingar hafa viljað
breyta vísunni vegna stuðlasetn-
ingar. Ég er vantrúaður á slíkt.
Ógerningur er að fullyrða, hvort
tramar er fleirtala af trami eða
tramr. En þess ber að geta, að
trami kemur fyrir í síðari alda ís-
lenzku í merkingunni „illur andi,
óvættur". Sama orð eða náskylt
kemur fyrir í Norðurlandamálum,
sbr. færeysku tramin, nmáll. tram,
sæmáll. tráma, eldri dönsku
tremmen. Öll þessi orð tákna djöf-
ulinn.
I óbundnu máli framan við
Grímnismál segir svo: Faröu nú,
þar er smyl hafi þik (Sæm. Edda,
Kria 1867, bls. 75). Orðið smyl
kemur ekki annars staðar fyrir, en
sambandið sýnir, að það táknar
einhvers konar óvættir, t.d. tröll.
Orðið flagd merkti „tröll, óvætt-
ur“ í fornu máli og kemur fyrir í
eins konar formælingu í Austur-
fararvísum Sighvats Þórðarsonar:
flögð baðk... við þau deila. ÍF
XXVII, 137, þ.e. ég bað tröllin um
að berjast við þau.
Loks kemur lýsingarorðið gram-
ur fyrir í bölbænum af fyrr
greindu tæi. í eftirfarandi dæmi
virðist orðið vera í hvorugkyni
fleirtölu: deili gröm við þik (Helga
kviða Hundingsbana I, 44). Hér er
goð undanskilið, þ.e. berjist hin
reiðu goð við þig. Orðið gramur
kemur einnig fyrir í karlkyni fleir-
tölu: Farðu nú þars/þik hafi allan
gramir (Hárbarðsljóð 60. vísa). Hér
gæti orðið œsir verið undanskilið.
38 HELGARPÖSTURINN