Tíminn - 21.03.1918, Blaðsíða 3

T í M I N N
55
Oflátungar þjóðfélagsins
eftir Guðmund Friðjónsson.
II.
Þó að eg sé núfarinn að reskjast
að aidri, gleðst eg jafnan og kemsl
allur á loft, þegar nýjar stjörnur
koma upp fyrir sjóndeildarhring-
inn, til þess að ljóma og lýsa á
himni bókmenta vorra. Þessi gleði
mín fellur á báða bóga, bæði til
þeirra, sem frumsemja eitthvað vel
og einnig í áttina til þeirra, sem
rita um það, sem samið er — þ.
e. a. s. ef vel er ritað.
Eg man þá tíðina, að naumast
Tar ritað um bækur, eða á þær
minst opinberlega, nema það sem
Einar Hjörleifsson rauf þögnina í
Lögbergi vestan hafs og Gestur
Páls^on í Reykjavík. Peir rnenn
Toru jafnan glöggsæir í dómum
sínum, og báru langt af bekkju-
nautum sínum, hinum blaðamönn-
unum. Nú á síðari árum hafa ris-
ið upp góðir ritdómarar í ýmsum
áttum og nefni eg þar til ritstjóra
tímarita vorra fyrst og frenist og
dr. Alexander Jóhannesson, Síra
Jónas Jónasson, Sigurður Guð-
mundsson og fl. mætti nefna. En
það kalla eg góða ritdómara, sem
rejma til þess að vera sanngjarnir
og vilja rita um bækur og höfunda
á þann hátt, að lesendum sé ti)
skilningsauka og leiðarvisis, það
sem þeir segja, en höfundunum til
bóta og þroska.
En illgresi er jafnan í hverjum
akri. Og svo er um akurlendi eða
hagtún bókmentanna.
Hér í landi rísa upp öðru hverju
ritdómarar, sem þykjast viðlíka
sem Sölvi lieitinn Helgason af speki
sinni og þekkingu, en eru ekki
nema oflátungar, sem gera spott
að fögrum hugsunum og öfugugg-
ar, sem snúa út úr og rangfæra
það, sem er ofan við skilning
þeirra eða manngildi.
Vér sem afskeklir erum og fjarri
sitjum blaðaútgáfu og símastöðv-
um, hlökkum jafnan til póstanna,
koinu þeirra, og blaðanna sein
þeir bera út um sveitirnar. Par er
jafnan frétlavon og nýjunga. Og
þó að reynslan hafi gengið í þá
áttina, að eigi væri æfinlega feiían
gölt að ílá, þar sem sum blöðin
eru, þá er þó jafnan vonast eftir
viti úr þeirri ált —- svo hvektir
sein lesendurnir ættu að vera, og
margbrendir á vitlej^su og lýgi
sumra blaða.
í fyrravetur eða hausl, reis upp
nýtt blað í Siglufirði. Svo má að
orði kveða, að það byrjaði göngu
sína með ritdómi um Skírni —
það hefti hans, sem þá var nýjast
af nálinni. Dómarinn var Guðm.
Davíðsson bóndi á Hraunum í
Fljótum. f þessu hefti Skírnis var
kvæði eftir undirritaðan, Tungls-
skinsnótt. Um það kvæði sagði
forseti Bókmentafélagsins, hinn há-
lærði og skarpvitri doktor Björn
M. Ólsen, »að það prýddi heftið«
— eftir því sem merkur maður í
Rvík skrifaði mér. Eins og allir
vita sem lesandi eru á íslenzka
tungu, er dr. B. M. Ó. hálærður
maður í forn-norrænum bókment-
um, sögu og rúnum og málfræði og
skáldskap; var og sjálfur skáld
gott á yngri árum. Peim 'mönnum
sem lagt hafa lag sitt við forn-
bókmentir vorar, hefir víst aldrei
verið hætt við oflofi um nútíðar
skáld eða sagnamenn. Peir liafa
flestir fussað við ölfu nýmeti. Ekki
gat þetta verið af hlutdrægni sprott-
ið, því að eg heíi ekki séð dr.
Björn Ólsen né um hann talað
nokkurt lofsyrði upphált, þó að eg
hafi að vísu dáðst að honum í
einrúmi og harmað þá meðferð
sem hann sætti í rektorsstöðunni.
— En sleppuin því og drepum á
dyr hjá Guðmundi á Hraunum.
Hvernig litur hann á kvæðið sem
dr. Björn Iofaði? Guðmundur skildi
þannig við það, að af 20 erind-
um, var hálft annað boðlegt. Eg
glataði blaðinu, af skiljanlegum
orsökum! — Og eg setti ekki á
mig nema þrjár aðfinslur. Sú fyrsta
var út af upphaíi kvæðisins:
»Nú fjarar daginn út í vestur-
vídd«. Eg man ekki orðrétta að-
finsluna, en hún var á þessa leið:
Eflir þessu er dagurinn efnislíkur
sjónum, þ. e. lagarkendur, fyrst
flóð og fjara er í þeirri átt o. s.
frv. Hann gerði mikið spott að
þessu og brosti svo ánægjulega
yfir vitsmunum sjálfs síns, að ský-
in brugðu lit á norð-vesturloftinu
og hákarla hjarlarnir á Siglu,nesi
loguðu allir í maureldum. — Mér
datt í hug að skrifa dómaranum
og benda honum á frumþýðinguna
í orðinu, sögninni að fjara. Hún er
auðvitað sú, að fjarlœgjast; það og
ekki annað. En eg nenti ekki að
hefja bréfaskifti við hann á þess-
um grundvelli. Um það má að
vísu þrátta, hvort það sé fagur-
fræðilega eða skáldlega mælt, að
segja um daginn að hann fjari út.
Deila má um öll hugtök. En heyrt
hefi eg svo að orði kveðið, að
lífið og lífsþrótiinn fjari út. Og í
Sálarfræði dr. Ágústs, sem er ágæt-
lega samin, er komist að orði á
þessa leið: »Pað er eins og tilfinn-
ingin flói«. »Og það er eins og
tilfinningin flæði yfir«. Þetta er
auðvitað líkingamál. En ef þessi
líking á heima í sálarfræðinni, þá
á þvílík líking heima í skáldskap.
Og ef tilfinningar geta flætt og
fjarað og flóað, þá getur birlan
gert það. Nú er dr. Ágúst einn
hinn orðfærasti maður og ekki
bendlaður við smekkleysur. Eg
ætlast þess vegna til þess, að
þau hin sömu orðatiltæki sómi
sér í mínum munni og máli, sem
fara vel í ritum dr. Ágústs.
Pá sagði Guðmundur Daviðsson,
að tvær dönskuslettur væru í kvæð-
inu — orðin bólstur og snjós.
(Hið litla harn að köfdum bólstri knýtt,
í kjól er hefir lit hins nýja snjós).
Mér komu í hug orð Þórhalla
Ásgrímssonar: »Nú hefir spekingin-
um Eyjólfi yfirsést«. Snjór hneigist
eins og sjór. En í Grettissögu er
nefnd »vika sjós« þar sem getið
er um flutning Grettis til Drang-
eyjar af Reykjaströnd. En í annað
sinn er nefnd vika sjávar, þar sem
hann sjmti. — Hannes Hafstein
nolar til sjós í kvæði, og gerir
Guðm. Dav. vel, ef hann nær tám
sínum þangað, sem Hannes hefir
hælana. Bólstur (þ. e. koddi, hæg-
indi), kemur fyrir í Guðrúnar
kviðu Gjúkadóttur:
Hné pá Guðrún
höll við bólstri.
Og þetta kallar dómarinn á
Hraunum dönskuslettur!
Eg hefi ekki á móti þvi, að
gerðar séu harðar kröfur til mín
um skáldskap. Peir sem yrkja eiga
að vanda sig. En þegar gerðar eru
harðari kröfur til mín um orða-
val, heldur en þeirra manna, sem
bezt hafa kunnað að fara með
lunguna, að fornu og nýju, þá tek
eg það ekki til greina. Höfundur
Grettissögu er ódauðlegur snilling-
ur í orðfæri sínu. Og Hannes Haf-
stein er ómótmælanlega einn hinn
allra málslyngasti maður meðal
ljóðskálda vorra. Pað orðalag, sem
þeir nota, ætti að vera mér skamm-
laust. En þeir menn, sem gera sig
bera að svona mikilli fáfræði,
drýgindum og heimsku, ættu ekki
að hætta sér út á þann hála ís,
sem þeir verða gliðsa á, ef komið
er við þá með pennastöng. Eg ætl-
aði mér ekki að skifta mér af
Guðmundi á Hraunum, því að það
mætti æra annríkismann, að elta
Endurminningar um f\ Erlingsson.
Mér var orðfall og hálf iðraði
að hafa fært þetta í tal, fanst eg
hafa komið við opið sár. Eg hafði
litlu áður komið til Þorst. að
morgni. Var hann þá eigi klæddur,
en gerði mér orð að koma upp í
herbergið sitt meðan hann klæddi
sig, og þá fékk eg ljósa hugmynd
um heilsufar hans. Hann fékk
hverja hóstakviðuna eflir aðra og
með hverri hóstakviðu komu upp
úr honum stórar blóðlifrar. En alt-
uf var hann kátur og hlæjandi
milli hóstakviðanna.
í annað skifti áttum við tal um
kvæðið hans: »Örbyrgð og auður«.
Eg lét það i ljósi við hann, að
mér fyndist hann nú hafa verið
helzt til æstur í orðum í því kvæði.
»Já, þetta er nú ef til vill rétt
bjá þér«, sagði Porsteinn. »En eg
ætla nú að segja þér frá atriðum
þeim er gerðust þegar kvæði þetta
skapaðist í huga mínum. Eg held
þú skiljir þá hvað kvæðið er bit-
urt. Það var einu sinni í Kaup-
mannahöfn á jólanóttina, að eg var
á gangi i auðmannagötunni, þar
sem skrauthallir auðkýfinganna
standa hver við aðra. Ljósadýrðina
og ilminn af réttunum lagði út á
götuna. Eg var bæði kaldur og
svangur og gat úr hvorugu bætt.
— Eg veit þú skilur hvaða hugsun
þetta vakti hjá mér, og þá skapað-
ist þetta kvæði, þótt það ef til vill
hafi ekki alt fallið í stuðla þá.
Skoðun mín um þetta efni var
reyndar rótföst áður. En líklega
hefði eg ekki sett hana í Ijóð með
svona mikilli beyskju, hefði þetta
atriði ekki lcomið fyrir«. Samtalið
um þetta efni féll niður, en mynd-
in sem Porst. dró upp með þessum
látlausu orðum sínum, er enn skýr
í huga mínum.
Eg hefi oft heyrt að ýmsir hafa
álitið að Porst. hafi aldrei talað
um »eilífðar málin«, nema með
hrottaskap og samúðarleysi. Eitt
sinn átli hann tal við mig um
passíusálmana og höfund þeirra
Hallgrím Pétursson. Eg tók eftir
því að í svefnherbergi hans lágu
passíusálmarnir á litlu borði við
höfðalagið hans, voru þeir tvennir,
aðrir á íslenzku en hinir í latínskri
þýðingu. Eg sagði við hann í gletni:
»Nei hefurðu þá passíusálmana við
höfðalagið þitt?« »Já,« sagði Þor-
steinn, »eg hef þá þar altaf. Eg
dáist að Hallgrími, og ber lotning
fyrir honum. Hann hefir þessa leik-
andi Ijóðlist og þessa innilegu
sterku trú«, og svo tók hann bók-
ina og las versið í 48. sálminum.
wGegnum Jesú helgast hjarta
í himininn upp eg líta má.
Guðs míns ástar birtu bjarta
bæði fæ’ eg að reyna og sjá.
Hrygðar myrkrið sorgar svarta
sálu minni hverfur þá«.
»Hefurðu heyrt nokkuð innilegra
en þetta?« sagði hann og hann las
versið með klökkum rómi. Aldrei
varð eg þess var að Þorsteinn
reyndi að telja einstaklinga af trú
sinni, né hafa gálauslega guðlast-
andi orð um hönd. En sina trú
eða trúleysi, sem hann kallaði,
sagði hann hispurslaust og að
kirkju fyrirkomulaginu og klerka-
hræsni, sem hann kallaði, skaut
hann oft sárbeittum örfum. En oft-
ar var það samt í góðlegri fyndni.
Um Krist talaði hann ætíð með
innilegri lotning. Eg sá Porst. að-
eins einu sinni nokkuð drukkinn,
var hann þá talsvert örari og beysk-
ari í orði enn venjulega. Bárust þá
trúmál í tal og var þar lagt mis-
jafnt til, því það var í fjölmennum
hóp. Man eg þá að Porst. sagði
þessi orð, er honum þótti einn gest-
anna tala af lítilli lotningu um
Krist: »Aldrei skal eg lá Hrólfi það,
þótt honum gengi illa að beygja sig
til að kyssa á fótinn á Karli
heimska. Fyrir klerkum og kon-
ungum ætti eg erfitt með að falla
á kné. En það er einn konungur,
sem eg gæti falíið í duftið fyrir.*
Pað er Kristur konungur sannleik-
ans«. — En þótt Þorsteinn væri
andvígur kirkju og kristindómi
kirkjunnar og væri stundum sár-
beittur við klerka, kom það aldrei
fram þannig að hann legði presta
í einelti, eða reyndi að finna þeim
alt til foráttu. Hann virti þá marga
mjög mikils og var vinur margra
þeirra, er þvi gátu tekið, og lók
oft svari þeirra er þeir voru elcki
við. Pað lá í eðli hans djúp fyrir-
litning á aðferð þeirra, sem reyna
við öll tækifæri að linekkja áliti