Tíminn - 17.09.1942, Blaðsíða 1

Aukablað
TÍMIM, fimmtudaginm 17. sept. 1942
Aukablað
Áróðurs-heríerðin
íyrir notkun aquacíde
krufin til mergjar
Meðan að aflahrotan stóð yfir í sumar, og skipin komu með en þó 'réði það meiru um þá á-
fullfermi að bryggjum Síldarverksmiðjanna aðeins örfáum kvörðun vora, að panta ekki
klukkustundum eftir að þau höfðu látið úr höfn, og mjög erf-
iðlega gekk með móttöku hjá verksmiðjunum, sökum þess hve
mikið barst að, var hafin herferð í flestum blöðum landsins
gegn stjóm og framkvæmdarstjóra Síldarverksmiðja ríkisins
fyrir að nota ekki Aquacide-vökva við vinnslu síldarinnar. —
Þeir, sem fyrir þessum skrif-
um stóðu, munu hafa talið, að
nú væri góður jarðvegur til æs-
ingaskrifa um þetta mál. í öllum
þessum árásargreinum er stuðst
við upplýsingar frá Fiskifélagi
íslands, og er. það að vonum,
því að umboðsmenn þessa
vökva eru starfsmenn hjá félag-
inu. Umboðslaun eru rifleg, 2
cent pr. lhs., eða um 20%.
Almenningur, sem las skrif
blaðanna, taldi að bér væri
fundið hið eina náð til að halda
uppi afköstum verksmiðja á
feitri síld, og annarri síld, sem
erfitt er að bræða. Þetta gekk
jafnvel svo langt, að ráðherrar
og alþingismenn virtust vera
hneykslaðir yfir, að Síldarverk-
smiðjur ríkisins skyldu ekki
liafa birgðir af þessum vökva,
að verðmæti hátt á annað
bundrað þúsund krónur. Geta
má þó þess, að þessi vökvi þolir
ekki frost, og óvist að bægt sé
að geyma hann óskemmdan frá
ári til árs.
Nú vill svo til, að sumar verk-
smiðjur hér á landi hafa i sumar
nolað Aquacide við síldar-
vinnslu, sem sé Hjalteyrarverk-
smiðj an, Dj úpavikurverksmiðj -
an og Rauðka, og fer hér á eftir
samanburður á meðalafköstum
þessara verksmiðja við meðal-
afköst Síldarverksmiðja ríkis-
ins:
Verksmiðjurnar Full afkðst í mólum á sól- arhring, sbr. t. tbl ,Ægis‘ Meðalaf- köst á sól- arhring í Procent af fullum af-
194-2 sumar köstum
Síldarverksmiðjur rikisins, Sigluf. 11400 10045 88,11
Síldarverksm. ríkisins, Raufarhöfn 5000 4040 80,8
IJj al teyrarverksmið j an 7200 5500 76,39
Dj úpavíkurverksmiðjan 4800 4041 84,187
R a u ð k a 1000 775 77,5
Meðalafköst Rauðku eru eitt- smiðja hefðu verið ennþá lægri
hvað lægri en hér greinir, þvi en raun varð á, hefðu þær eltki
að vinnsla við að vinna það sem notað Aquacide.
síðast var eftir í þró, er hér ekki
reiknuð með.
Verður ekki séð af framan-
ritaðri skýrslu, að afköst Hjalt-
eyrarverksmiðjunnar, Djúpa-
víkurverksmiðjunnar og
Rauðku, sem allar notuðu
Aquacide að meira og minna
leyti, hafi verið neitt betri en af-
köst Síldarverksmiðja rildsins.
Afköst allra þessara verk-
smiðja hafa verið hlutfallslega
lægri en afköst Síldarverksmiðja
ríkisins, miðað við full afköst.
Þó skal ekkert um það sagt hér,
nema að afköst þessara verk-
Að meðalafköst verksmiðj-
unnar á Raufarhöfn eru aðeins
4040 mál, eða þau sömu og
D j úpavikurverksmið j unnar,
stafar af því að verksmiðjan
hafði að miklu leyti alveg óvönu
starfsfólki á að skipa, og sést
þetta bezt á þvi, hvernig afköst
verksmiðjunnar aukast, þegar
á líður sumarið, þrátt fyrir að
þá var síldin orðin feitari og erf-
iðari til vinnslu.
Meðal vikuafköst Raufar-
hafnarverksmiðjunnar voru
þessi:
Vikan
13/7
20/7
27/7
3/8
til 19/7 meðalafköst 3280 mál
26/7’
2/8
9/8
3850
4500
4770
Tel eg vafasamt að síarfsfólk
Rauf arhaf narverksmið j unnar
liefði lært störf sín nokkuð
hraðar en raun varð á, þó notað
liefði verið Aquacide við síldar-
vinnsluna. Að afköst verksmiðj-
anna á Siglufirði voru ekki
nema 88,11% stafar að verulegu
leyti af því, að í S. R. P.-verk-
smiðjunni var mikill skortur á
æfðu starfsfólki.
Eg undirritaður átti frum-
kvæðið að þvi, árið 1939, í sam-
vinnu við Dr. Þórð Þorbjarnar-
son, að tilraun var gerð til að
nota Formaldehyde við síldar-
vinnslu, en það er aðalefnið i
Aquacide. Tilraun þessi bar ekki
árangur. Verksmiðjurnar
keyptu, árið 1940, tvo smákúta
af Aquacide frá Ameríku fyrir
milligöngu hr. Inga Bjarnason-
ar, og var gerð tilraun með þetta
efni hér um sumarið 1940, og
tókst sú tilraun vel.
Var ætlun verksmiðjanna að
kaupa til frelcari tilrauna eitt-
hvað af þessum vökva frá Eng-
landi, fyrri hluta ársins 1941, en
hann reyndist ófáanlegur það-
an, enda var engin þörf á þessu
efni við síldarvinnslu árið 1941,
eins og mönnum er kunnugt.
Nokkrar verksmiðjur notuðu
þó lítilsháttar Aquacide árið
1941, og þar á meðal verksmiðj-
an á Dagverðareyri. Verk-
smiðjustjórinn, hr. J. Indbjör,
sem mun vera sá maður, sem
mesta reynslu hefr í síldariðn-
aði hér á landi, gaf mér eftirfar-
andi upplýsingar um reynslu
sína í notkun Aquacide árið
1941, og sem staðfest var til min
í sumar í eftirfarandi sím-
skeyti:
„Að gefnu tilefni vil eg hér
með láta þig vita um reynslu
mína í ár og síðastliðið ár á
nolkun Aquacide vökva slop
notkun vökvans bar engan
sýnilegan árangur eða aukin
afköst stop þegar vökvinn
var notaður í Californiu
pressu þéttust götin á pressu-
síunni með efni líku gipsi
sem að mínu áliti stafaði af
notkun vökvans.“
Meðal annars vegna þessar-
ar reynslu verksmiðjustjórans á
Dagverðareyri, pöntuðum vér
ekki aquacide fyrir árið 1942.
aquacide fyrir árið 1942,
að vér höfum kynnst, árið 1941,
fullkomnari tælcni á sviði síld-
arvinnslu, hedlu ren áður hefir
þekkst hér á landi, og þar á
meðal síldarpressun, sem pressa
betur íslenzka síld en áður hefir
þekkst. Töldum vér því, að hér
væri fundin mikið liagkvæmari
lausn til þess að hadla uppi af-
köstum í síldarverksmiðjum, en
með því að nota hinn rándýra
vökva, Aquacide, til að halda
uppi afköstunum.
í miklum veiðihrotum, eins
og í sumar, er hægt með ýmsu
móti að halda uppi afköstum
síldarverksmiðja. Það er hægt
að stuðla að þvi með veiðibönn-
um, eins og gert var hjá Síldar-
verksmiðjum ríkisins i sumar,
að verksmiðjurnar hafi alltaf
nýja eða nýlega sild til vinnslu.
Yeiðibönnin eru framkvæmd
þannig, að skipunum er ekki
leyft, á hverjum tíma, að afla
meira en þáð, að afli þeirra sé
i sem nánustu sailiræmi við af-
kastagetu verksmiðjanna. Með
því móti bíða skipin aldrei lengi
fullhlaðin eftir losun við bryggj-
ur verksmiðjanna. Verksmiðj-
urnar hafa með þessari aðferð
ætíð gott hráefni til vinnslu, og
framleiða þar af leiðandi góða
vöru úr óskemmdri síld. Síldar-
verksmiðjur ríkisins áttu frum-
kvæðið að því árið 1940, að sett
voru veiðibönn hjá samnings-
bundnum skipum verksmiðj-
anna. Þessi ráðstöfun var óvin-
sæl í fyrstu, en er nú af öllum
aðiljum, sjómönnum, útgerðar-
mönnum og þeim, sem í landi
starfa, talin sjálfsögð ráðstöfun.
Enginn sér lengur neitt vit í þvi,
eins og það geltk fram til ársins
1940, að skip voru stöðugt látin
bíða allt upp í 6 sólarhringa við
bryggjur verksmiðjanna, og
þegar kom að losunarröð þeirra,
að losa þá úr þeim hálfónýta
síld, sem lækkaði afköst verk
smiðjanna, og gaf lélega fram-
leiðsluv. Er slæmt að það skuli
vera nauðsynlegt að banna skip-
um að veiða sild, oft á beztu
góðviðrisdögum sumarsins, en
annars er ekki kostur í miklum
veiðiárum, á meðan afköst
verksmiðjanna eru ekki meiri
en þau eru nú.
önnur leið, til að halda uppi
afköstum verksmiðjanna
miklum veiðiárum, er að nota
ekki veiðibönn, lieldur lofa síld-
inni að verða leginni i skipun
um, áður en hún er losuð, og
nota síðan Aquacide eða svipuð
efni við vinnslu á síldinni. Þó
takast megi með ontkun Aqua-
cide að halda uppi mildum af-
köstum, þá verða afurðirnar
minni og lakari að gæðum,
heldur en ef unnið er úr nýlegu
hráefni.
Þriðja leiðin, til að halda uppi
afköstum síldarverksmiðja
miklum veiðihrotum, er að hafa
varavélar i verksmiðjunum, og
á eg þar við varapressur, sem
teknar eru i notkun, þegar af-
köst verksmiðjanna byrja að
lækka. Allar vélar í síldarverlc-
smiðjum, að pressunum undan
teknum, geta haldið næstum
sömu afköstum, hvort sem síld-
in er slæm eða góð til vinnslu.
Virðist það því vera eðlileg og
sjálfsögð ráðstöfun að hafa
varapressur í öllum verksmiðj-
um, svo að pressurnar þurfi
elcki að takmarka vinnslu allra
véla verksmiðjanna, þó hráefnið
sé slæmt.
Það geta oft komið sumur
eins og í sumar, þegar erfitt er
að halda uppi afköstum verk-
smiðja vegna þess að síldin er
óvenju feit, og er þá nauðsynlegt
að liafa varapressur, sem hægt
er að grípa til, þegar afköstin
byrja að lækka, og það er þetta,
sem hefir verið unnið að hjá
Síldarverksmiðjum ríkisins, eft-
ir þvi sem ástæður hafa leyft.
T. d. voru s. 1. ár pantaðar sér-
stakar pressur í allar verk-
smiðjurnar til að pressa mauk-
ið, sem kemur frá slamsiunum,
en af því að skipið, sem átti að
flytja þær til landsins, varð að
snúa aftur til Ameríku, þegar
það var komið á leið hingað og
umhlaða varð vörunum úr þvi,
annað skip, komu pressurnar
ekki til Siglufjarðar fyrr en um
miðjan ágúst, og komu þvi ekki
að notum í ár. En með því að
nota þessar pressur, losna aðal-
pressur verksmiðjanna við
slamsíumaukið, og afköst þeirra
aukast.
Árið 1940 komust Síldarverk-
smiðjur ríkisins að mjög hag-
kvæmum kaupum á lítið notuð-
um pressum vestur á Kyrrahafs-
strönd, en vegna gjaldeyris-
vandræða vaf ekki hægt að
kaupa þá nema eina varapressu
í verksmiðjurnar. Pressan var i
ár tekin i notkun í S. N. R. verk-
smiðjunni, með þeim árangri,
að verksmiðjum hélt næstum
fullum afköstum, þó sildin væri
óvenju feit. Ennfremur var
meðal fitumagn ekki yfir 10%
í mjölframleiðslu verksmiðj-
unnar.
Eilíki liefir verið hægt að
kaupa varapressur i aðrar verk-
smiðjur Sildarverksmiðja rikis-
ins vegna gjaldeyrisvandræða,
fyrr en í ár, og mun ekki standa
á Sildarverksmiðjum ríkisins
að afla sér þessara véla, ef eng-
ar óviðráðanlegar hindranir
trufla að svo megi verða.
Það er á þennan vélræna hátt,
sem eg álít rétt að halda uppi af-
köstum síldarverksmiðja, en
ekki þvi að úða Aquacide eða
öður efnum i síldina, og vil eg
fær fyrir því nokkur rök.
Það er talið, að x/2,%o af Aqua-
cide sé nauðsynlegt til að halda
fullum afköstum á slæmri silc
eða mjög feitri sild, og um leið
sé hægt að lialda fitu mjölsins
niðri a. m. k. undir 10%. Fyrir
verksmiðju, sem vinnur úr 6000
málum sildar á sólarhring, þýð-
ir þetta notkun á 405 kg. af
Aquacide á sólarliring. Aqua-
cide mun kosta kr. 3.00 pr. lcg.
og kostar þessi notkun þess
þessu tilfelli kr. 1.215.00 á sól-
arhring. Vinni verksmiðjan í 50
sólarhringa, • kostar notkun
Aquacide kr. 60.750.00 yfir
vinnslutímabilið. Eg fullyrði, að
ein nýtízku varapressa í sömu
verksmiðju héldi afköstunum
uppi, engu síður en Aquacide,
og mjölinu jafn fitulitlu. Gerum
ráð fyrir, að pressan kostaði, á-
samt uppsetningu og húsrúmi,
kr. 120.000.00. Það væri þvi
hægt á fyrsta ári að greiða hálf-
an kostnað pressunnar með því
fé, sem kostaði að nota Aqua-
cide í eitt ár, og á tveim árum
væri hægt að greiða stofnkostn-
að varapressunnar að fullu. Er
því ekki hægt að sjá, að notkun
Aquacide til sildarvinnslu eigi
nokkurn rétt á sér samanborið
við aukningu á hinni vélrænu
tækni verksmiðjunnar.
Þær pressur, sem hingað til
hafa reynst bezt til að pressa ís-
lenzka síld, hvort sem hún er
feit eða mögur, eru pressur frá
California Press Manufacturing
Company. Síldarverksmiðjur
ríkisins hafa nú tvær slíkar
pressur í notkun, en mjöl úr
leim fer saman við mjöl úr öðr-
um pressum, svo að ekki er til
fullkomið yfirht yfir gæði
mjölsins frá þessum pressum,
en þær hafa haldið mjög mikið
niðri meðalfitu i mjöh, bæði í
S. R. N. og S. R. P. verksmiðj-
unum, þar sem þær eru notaðar.
Verksmiðjan á Dagverðareyri
hefir aftur á móti aðeins eina af
jessum pressum i notkun, og
aðrar pressur eru ekki i verk-
smiðjunni. Telur verksmiðju-
stjórinn á Dagverðareyri, hr. J.
Indbjör, afköst hennar vera
2200—2300 mál á sólarhring,
miðað við sæmhegt hráefni.
I sumar voru meðalafköst
' Jagverðar eyr ar verksmið j unnar
1700 mál síldar á sólarhring.
N'ann verksmiðjan lengi úr
nokkuð gamalh shd, og var
sumt af síldinni aht að mánað-
argamalt. En þó að verksmiðj-
an notaði ekki Aquacide við
vinnslu síldarinnar, var meðaí-
fita i ahri mjöhramleiðslu verk-
smiðjunnar aðeins 6.6%.
Ef gert er ráð fyrir, að Dag-
verðareyrarverksmiðjan hefði
notað y2%0 af Aquacide við síld-
ar vinnsluna i sumar, og þar
með getað haldið uppi 2300
mála sólarlirings afköstum, sem
ekki skal þó fullyrt neitt um að
hefði verið hægt, þó hefði verk-
smiðjan þurfti til þess um 155
kg. af Aquacide á sólarhring á
kr. 3.00 pr. kg., og ef gert er náð
fyrir, að verksmiðjan hefði
unnið i 50 sólarhringa, þá hefði
notkun Aquacide kostað kr.
23,250 yfir vinnslutímabhið.
Pressa með ca. 700 mála afköst-
um, hefði hún verið af sömu
gerð og pressan, sem nú er á
Dagverðareyri, hefði átt að geta
unnið úr ca. 500 málum á sól-
arhring, ef gert er ráð fyrir, að
afköst hennar hefðu lækkað í
sama hlutfalli og afköst press-
unnar sem þar er nú. Hefði því
verksmiðja með slíkri vara-
pressu getað haldið uppi fullum
afköstum i allt sumar, eða 2300
málum síldar á sólarhring, og
fengið alla mjölframleiðsluna
með 6.6% fitumagni. Eg tel ó-
líklegt, að 700 mála pressa
mundi með núverandi verðlagi
kosta uppkomin meira en ca.
50 þúsund krónur. Myndi því
kostnaður við notlcun Aquacide
í tvö ár vera svipað og allur
stofnlcostnaður við þessa 700
mála varapressu.
Það er þvi engum vafa bund-
ið, liverja leiðina eigi að velja,
til þess að halda uppi afköstum
í slídarverksmiðjum. Framtíð-
arþróunin liggur í því að lialda
uppi afköstum verksmiðjanna
með nýtízku vélum, að fram-
leiða mjöl, sem hefir ca. 6%
fituinnihald og proteininnhiald
frá 73 til 75% ,og þá mun reyn-
ast auðvellt fyrir íslenzka
síldarmjölsframleiðendur að
keppa á erlendum markaði að
striðinu lolcnu við fiskimjöls-
framleiðslu annara landa. Að
þetta sé hægt með góðum
vinnsluvélum sést bezt á því, að
i fyrra sumar þegar Dagverðar-
eyrarverksmiðjan hafði oftast
óskemmt hráefni til vinnslu, þá
var yieðalefnagreining á allri
mjölframleiðslu verksmiðjunn-
ar 5.7% fita og 74% protein, og
mun það vera bezta síldarmölið,
sem nokkurntíma hefir verið
framleitt hér á landi.
Sem dæmi um það, hvaða
þýðingu þessi auknu vörgæði
hafa á sölumöguleika og verð
á íslenzku síldarmjöli á erlend-
um markaði er, að s. 1. ár fékk
Dagverðarevrarverksmiðjan 10
sh. hærra verð á tonnið fyrir
það mjöl, sem hún flutti út ti
Englands, heldur en nokkur
önnur verksmiðja fékk liér á
landi. Nú í ár er sildarmjölið
selt, í fyrsta skipti, með breyti-
legu verði eftir efnagreiningu.
Samkvæmt þeirri sölu þýðir 4%
aukning á proteini, frá 70
upp í 74% að öðru jöfnu,
verðhækkun á mjölinu sem
nemur krónum 27.99 pr. tonn.
Myndi þessi verðhækkun nema
á allri síldarmjölsframleiðslu í
ár ca. kr. 650.000.00. Fyrir utan
þetta, er hagnaðurinn við að ná
lýsinu úr mjölinu niður i ca.
6%, og geta selt sem lýsi en ekki
mjöl rúrnan þriðjung þess lýsis,
sem fram að þessu hefir vana-
lega verið bundinn i siidarmjöl-
inu, sem feiti.
í miklum veiðiárum, þegar
berst á land e. t. v. helmingi
meiri afli en i ár, geta þessi
auknu vörugæði þýtt gróða
fyrir landið um mhljónir króna.
Hér hefir verið sýnt fram á,
að verksmiðjurnar á Siglufirði
héldu uppi 88.1% afköstum,
þó að þær notuðu ekki Aquacide,
svo að meðalafköst þeh’ra voru
hlutfahslega hærri en hjá
nokkrum öðrum verksmiðjum.
Ennfremur hefir verið sýnt
fram á, að það er hægt með ný-
tízku pressum að fá meðalfitu
i sildarmjöli, ekki yfir 6.6%, þó
að Aquacide sé ekki notað, og
orædd sé jafn óvenju feit sild
og var s. 1. sumar. Þar að auki
hefir verið sýnt fram á, að það
borgar sig betur að koma upp
í verksmiðjum varapressum,
heldur en að nota Aquacide til
þess að halda uppi afköstunum.
Ef notað hefði verið V2%o af
Aquacide við vinnslu á allri
síld, sem unnin var hér á landi i
sumar, þá myndi til þess hafa
þurft ca. 70 tonn af Aquacide,
sem hefði kostað rúmar kr.
200.000.00. Ef síldveiðin hefði
lialdið áfram eftir 8. ágúst t. d.
lil 8. september, og notað hefði
verið Aquacide við bræðslu á
öllum aflanum, hefði andvirði
þess numið yfir kr. 400.000.00.
Eg hefi i þessari grein reynt
•að gefa yfirlit yfir þetta mál,
til að forðast, að síldariðnað-
urinn þurfi að eiga það á hættu
að fara inn á skakkar brautir
vegna einhliða meðmæla þeirra,
sem hafa vökvann til sölu og.
vilja koma út sem mestu af hon-
um, eða vegna æsingaskrifa
manna, sem auðsjáanlega skort-
ir þekkingu á, hvað hér er um
að ræða. Gott dæmi um þessi
æsingaskrif er grein eftir rit-
stjóra „Ægis“ í júlíhefti blaðs-
ins, þar sem hann spyr i fyrir-
sögn í forsíðugrein blaðsins:
„Hverjum er um að kenna“, að
Aquacide hefir eklci verið notað
í sumar hjá Sildarverksmiðjum
ríkisins til stórtjóns fyrir sjó-
menn og útgerðarmenn.
„Hverjum er um að kenna“ að
slíkum aðdróttunum er beint að
Síldarverksmiðjum ríkisins af
ritstjóra „Ægis“, þrátt fyrir
það, að afköst Síldarverksmiðja
ríkisins voru hlutfallslega liærri,
miðað við full afköst, en hjá
nokkurum öðrum síldarverk-
smiðjum á landinu? „Hverjum
er um að kenna“, að ekki var
hægt að ná ennþá betri árangri
hvað afköst verksmiðjanna
snertir, vegna þess, að gjaldeyr-
isástand landsins hefir verið
þannig, að það hefir, að dómi
gjaldeyrisnefndar, sem úr-
skurðarvald hefir haft í þessu
máli, ekki verið hægt, fyrr en
e. t. v. í ár, að útvega varaapress-
ur i allar verksmiðjurnar?
„Hverjum er um að kenna“, að
skipið, sem átti að flytja press-
ur þær, sem vér pöntuðum s. 1.
vetur frá Ameriku, þurfti að
snúa við aftur til Ameríku, þeg-
það var lcomið á leið hingað?
„Hverjum er um að kenna“, að
vér gátum ekki s. 1. vor, á með-
an gerðardómslögin voru í
gildi, sem bönnuðu hækkun á
grunnkaupi, fengið æft starfs-
fólk í S. R. P. verksmiðjuna eða
verksmiðjuna á Raufarhöfn?
Grein ritstjóra „Ægis“ er sér-