Tíminn - 17.06.1955, Page 1

Þættir
rsögu
Louis Zöllner og Jón Vídalín skoða íslenzka sa"iiðalijörð
komna á land í Engla?idi.
í tilefni af þvi að 1. apríl
1955 eru rétt 100 ár liðin frá
því að lögin um verzlunar-
írelsi íslendinga við allar þjóð
ir komu til framkvæmda hefi
ég ritað þessar hugleiðingar.
Það sem gerist i nútíð og
framtíð á sér einhverjar ræt-
ur í fortíðinni. Saga, sem er
að skapast og mun skapast,
hlýtur einatt að mótast af at-
burðarás fyrri tíma. Öllum er
því nauðsynlegt að þekkja al-
menna sögu, og þó hvað helzt
sögu sinnar eigin þjóðar sem
allra bezt. Við íslendingar
stöndum betur að vígi í þess-
um efnum en flestir aðrir. Við
vitum deili á mönnum er mest
koma við sögu, og á þeim at-
burðum sem örlögin hafa ráð
ið í sögu þj óðar vorrar frá því
fyrstu landnámsmenn bar að
garði.
íslenzk verzlunarsaga hefir
ekki verið tekin saman sem
heild, og liggja þó fyrir mikl-
ar og góðar heimildir. Aftur
á móti höfum við ágætar bæk
ur og ritgerðir um einstök
tímabil, eins og t. d. Einokun-
arverzlun Dana á íslandi frá
1602—1787, eftir prófessor
Jón A. Aðils og fjölda greina
í gömlum og nýjum tímarit-
um og víðar.
Samfellda verzlunarsögu
frá landnámstíð þyrfti því að
rita.
Frá því verzlunin var gefin
frjáls við alla þegna Dana-
konungs 1787, hafði hún batn
að nokkuð, en þó minna en
margir gerðu sér vonir um.
Kaupmenn þeir ,sem yfir-
tóku eignir og aðstöðu emok-
unarinnar reyndu eftir mætti
að forðast alla nýbreytni
og stóðu í vegi fyrir að nýjir
aðilar gæftu náð áhrifum á
Verzlunina. Það sem hafði á-
unnist var einkum að þakka
nokkrum lausakaupmönnum
og verzlunarfélögum. Þessi
verzlunarfélög rákia þó ekki
eiginlega verzlun, heldur var
um að ræða samtök fleiri eða
færri manna, sem í félagi
buðu þeim kaupmanni við-
skipti, er bezt bauð í gjald-
eyrisvörur og erlendar nauð-
synjavörur með lægstu verði.
Á fyrri hluta 19. aldar stóðu
íslendingar langt að baki ná-
grannaþjóðum um búskapar-
hætti, siglingar og verklega
menningu yfirleitt, sem að
líkum lætur eftir alda kúgun
og arðrán erlendrar þjóðar.
Landið var og er snauttíaf
þeim hráefnum, sem öðrum
fremur voru nauðsynleg til
skipabygginga. En eyþjóð í
mikilli fjarlægð frá öðrum
löndum, er nauðsynlegt að
hafa skip til umráða eigi hún
sjálf að geta annast verzlun
og siglingar. Er það grund-
völlurinn fyrir sjálfstæðu lífi
hennar.
Þessi hráefnaskortur hefir
þvi verið mj ög örlagaríkur fyr
ir þjóðina.
Á seinni hluta 18. aldar og
fyrri hluta 19. aldar, má segja
að íslendngar hafi fjarlægst
aðrar menningarþjóðir meira
en nokkurn tíma áður í sögu
þjóðarinnar. Fjarlægðin var
að vísu sú sama í míium, en
á verklegu sviði var biiið að
breikka.
Um löndin suður í. álfunni
fóru nýir menningarstraumar
eins og eldur í sinu. EinVeldi
féllu eða riðuöu til falls, og
aðallinn fór smátt og smátt
áð missa sín forréttindi. Þjóð
ernishreyfingnar urðu sterk-
ari og sterkari. ■ Verklegar
framfarir urðu geysimiklar.
Gufuaflið kom til sögunnar:
svo vélaiðnaður óx hröðum
skrefum. Gufuskip og járn-
brautir, ritsími og talsími gjör
breyttu verzlunarháttum og1
samgönguhraði margfaldað-
ist.
Engar af þessum tæknilegu
framförum náðu til íslands.
En frelsishugsjónir og bók-
menntaáhugi fylltu hugi ís-
lenzkra námsmanna erlendis
andlegu segulmagni, og frá
þeim stafaði geislum til þjóð-
arinnar, eins og frá sóiinni,
þegar hún brýst fram úr
skýjaþykkni.
Baldvin Einarsson vill fá
Alþingi endurreist á ÞingvelM.
Fjölnismenn verða vakningar
menn um aukið frelsi og fram
farir á andlegum og verkleg-
um vettvangi og Jón Sigurðs-
son byrjar sókn sína fyrir
stjórnmála- og verzlunarfrelsi
íslendinga. Áður hafði hann
kynnt sér sögu þjóðarinnar
frá fyrstu tíð, einkum stjórn-
mála- og verzlunarrögu, bet-
ur en nokkur annar. Hann
gekk því vel brynjaður til
bárdaga .
Dönsku kaupmennirnir
unnu eftir mætti á móti því:
að lögin um verzlunarfrelsið
yrðu samþykkt. Að lögin voru
sett, var engum einum manni
meira að þakka en Jóni Sig-
uTðssyni. Naut hann og að-
stoðar nokkurra frjálslyndra
danskra þingmanna er viður-
kenndu rök hans.
Margtir íslenzkir áhrifa-
menn, þar á meðal nokkrir
embættismenn, báru kvíðboga
fyrir því, að lögin mwndu
verka öfugt við tilganginn.
Því þegar frjálst væri orðið
að verzla við allar þjóðir,
mundu dönsku kaupmennirn
ir ekki lengur telja fér skylt
að sjá landsmönnum fyrir
nauðsynjavörum, en íslend-
ingum á hinn bóginn ofviða
að taka við því hlutverki. Aðr
Ir ben.tu á að tæplcga gæti á-
standiö vergnað, því venju-
lega heíði vario skortur á mat
vörum, eða alger þurrð fleiri
kvartanir Islendinga yfir
skorti á kornvörum í kaup-
stöðum:
„Það hexir oft borið við
einkum á seinni tímum, að
yfirvöldin á íslandi og lands-
menn hafa leitað til stjórn-
arinnar, þegar það einhverra
hluta vegna hefir þótt, að
hætt væri við að landið væri
ekki nógu byrgt af nauðsynja
vörum, einkum kornvörum, og
beðið hana að hlutast svo til
að ráðið yrði úr þe's lconar
skorti, og hefir stjórnin, eins
og stiftamtmaður (amtmað-
urinn) veit, leítast við að
verða váð þessum bænum
beirra, að því leyti sem hún
hefir. getað.
En þegar að nú lögin 15.
apríl f. á. um siglingar og
verzlun á íslandi hafa leyft
útlendum þjóðum að sigla á
allar hafnir á landinu, flýtur
af því, að hvorki stjórnin eða
danskir kaupmenn geta haft
neina sérlega xkyldu til að
annast um vörubirgðir i land-
ínu framvegis, og biður því
stjórnin stiftamtmann (amt-
mann) að láta menn í sínu
umdæmi vita, að þeir verði
sjálfir að hafa fvrirhyggju
fyrir því að birgja sig með
alls konar nauðsynjavörum,
cg þeir megi ekki vænta neinn
ar sérlegrar hjálpar ffá stjórn
inni í bví efni.“
4 júlí sama ár skrifar stift
amtmaður til stjórnarinnar
og vekur athygli hennar á
því, að síðan lög 15. apríl
gengu í gildi, hafi aðeins eitt
skip, spánskt, komið með vör
ur til Knudtsons kaupmanns,
og er því hræddur um, að eng
ar kornvörur Verði til sem
vetrarforði í lok verzlunar-
t'mabfisins.
ar amtmaðurinn í norður og
austuramtinu á sama hátt, og
fær frá stjórninni sams kon-
ar svar.
Klemens Jónsson segir í
sögu Reykjavíkur:
„Þeir voru ekki allfáir ís-
lendingarnir, sem hófu verzl-
un fljótlega eftir að verzlun-
in var gefin frjáls, en þeir
voru ekki að hví skapi öflug-
ir. Langflestir þeirra höfðu
aðeins rmáverziun, aðallega
með tébak og brennivín. Búð
ir þeirra voru eiginlega ekk-
ert annað en veitingakrár.,1
Flestir íslenzku kaupmann-
anna voru í Reykjavík.
mánuði ársíns..Áð báðir hafi Stjórnin svaraði og skír-
Nú er. öliá fe slátmð í landhiu í nýtízku sláturhúsum.
haft nokkuð til síns máls,
sanna nokkur dærni.
29. jan. 1855 aencfir innan-
ríkicstjórnin umburðarbréf til
stiftamtmanaas og amtmanna
á íslandi. Þar segir svo um
skotaði til fyrra bréfs og bið-
ur stiftamtmann að snúa sér
til kaupmanna.
Sams konar bréf fóru á
milli næstu árin. að minnsta
kosti til 1866. Því það ár skrif
Verzlunin var því, eins og;
áður að langmestu leyti í hönc1.
um útlendinga. íslendinga,
skorti fjármagn og verzlunar-
þekkingu, aulc þess sem þjóð-
ina eftir margra alda kúgun,
skorti bæði kjark og trú á
sjálfa sig til þess að leggja,
út á nýjar brautir. Jón Sig-
urðsson var óþreytandi í að'
styðja landa sína til framtafe.
og hvetia til dáða. íslenzkum.
vörum þurfti að koma beint
til þeirra landa þar sem mark:
aður var fyrir þær, og eirfc:
þurfti að kaupa sem mest af
erlendum vörurn frá þeiflv.
löndum sem framleiddu þær,
en svo að segja allir vöru-
flutningar til og frá landinu
fóru gegnum Danmörku.
Nokkrir ungir menn fóru nú
utan til verzlunarnáms, þar
á meðal tveir handgengnir
Jóni Sigurðssyni. Þeir vorc.
Þorlákur Ólafsson (Johnson)
frændi Jóns og systursonur
konu hans og Pétur Eggerz,
dvöldu þeir báðir í Englandi
um árabil og koma mikið vfð’
sögu verziunar seinni hluta 19.
aidar.. Þá var einnig. búsettur
í Engiandi Eiríkur Magnús-
son bókavörður frá Heydöl-
úm.
Engiendin'gar vildu gj arnajvi
fá keypt hross frá íslandi og
höfðu gert nokkrar tilraunfr
í þá átt. T. d. hafoi P. G. Ban'g
innanrikisráðgjafi leyft Eng|-
lendingum að kaupa hross á
Ísíandi 1851, en kaupmenn.
urðu æfir yfir cg kærðu bað
sem brot á verziunarlögun-
um. En 1862 hófst útflutning-
ur á hrossum og hélst úr þvi
meira eða minna lengi vel.
Jóni Sigurðssyni og vinum
hans, var hið mesta áhuga-
mál að auka útflutning ís-
lenzkra afurða. bæði að magní
og fjölbreytni. í Englandi vore
þeir báðir Þorlákur og Magn-
ús, sem áður er getið, ásamt
fleiri íslendingum. Þeir hug-
leiddu hversu mikils virði það'
gæti orðiö íslendingum, éf
hægt væri að koma kinda-
kjöti á markað í Englandi.
Saltkjöt þýddi ekki að bjóða
Englendingum og engin tök:
á að flytja það ísvarið eins
og þá hagaði til. Datt þeim
þá í hug að eins og hægt væri
að flytja hrossin^ mætti eins
flytja féð lifandi til Englands
og slátra því bar. Fóru þeír
þegar að reyna að koma þess-
ari hugmynd í framkvæmd..
Þorlákur og Eirikur komust
í samband við brezka auðuga.
kaupsýslumenn og fengu þá
til að gera tilraun. Undir-
bjuggu þeir fjárkaup hj-á
bændum 1866, og fóru á sírat
fkipinu hver að sækja féð.
Skip ÞorlAks strandaði norð-
an við Skotland á uppleið og
gat ekki orðið meira úr fram
kvæmdum að sinni af hans
hendi. En skip Eiríks tók fjár
farm á Austfjörðum og greiddi
með gulli samstundis. Tii
Húnvetninga og Skagfirðinga
komst skipið ekki svo bænd-
(Framhald á 3. siðu.)