Tíminn - 04.10.1958, Qupperneq 5

TÍMINN, laugardaginn 4. októher 1958.
*
í dag er merkisdagur í
sögu íslenzkrar lagakennslu.
í dag eru rétt fimmtíu ár
liðin frá því lagaskólinn tók
til starfa og eiginleg lög-
fræðikennsla hófst hér á
landi. Þykir mér viðeigandi
við þetta tækifæri að minn-
ast þessa atburðar með
nokkrum orðum.
Stofnun lagaskólains' átti sér
langan aðdraganda. Alþingi gerði
margar ályktanir um það mál,
fyrst bænarskrár og síðar laga-
frumvörp, en fékk lengi vel enga
áheyrn hjá konungsvaldinu, og
engum frumvörpum synjaði kon-
ungur oftar staðfestingar heldur
en einmitt frumvörpum um laga-
kennslu á íslandi. Má segja, að
lagakennslumálið vælri um nær
hálfrar aldar skeið eitt af mestu
og varanlegustu ágreinings'efnum
Alþingis og dönsku stjórnarinnar.
Þegar á fyrsta ráðgjafarþinginu,
árið 1845, var borin fram bænar-
skrá um stofnun þjóðskóla á ís-
Iandi. Bar Jón Sigurðsson fram
tillögu þessa á Alþingi eftir á-
skorun frá 24 menntamönnum í
Kaupmannahöfn, er undirritað
höfðu bænarskrána. í bænars'krár
tillögu þessari var gert ráð fyrir
menntunarskóla handa lögfræð-
ignum. TJ|llagan um lagakennsl-
una hlaut ekki byr á því þingi.
í þeirri tillögu, sem Alþingi af-
greiddi í þessu máli, var ekki far-
ið fram á, að efnt yrði til laga-
kennslu hér á landi.
Tíu árum síðar, árið 1855, sam
þykkti Alþingi í fyrsta skipti bæn
arskrá um lagaskóla á fslandi.
Var sú bænarskrá lögð fram af
Pétri Péturssyni, síðar biskup.i,
en borizt hafði hún honum frá
Jóni Sigurðssyni sem sótti ekki
iþing það ár, og undirrituð var
hún af sautján íslenzkum stúdent
um í Kaumannahöfn.
Synjað formálalaust
Bænarskrá þess'i var m. a. studd
þeim rökum, að próf í dönskum
lögum væri ónógur undirbúning-
ur undir dómarastöðu á íslandi,
en ekki mundu fást nógu margir
með fullkomnu prófi í lögfræði
frá háskólanum í Kaupmannahöfn
til hverrar sýslu hér. Réttarvenj-
ur og löggjöf væru í ýmsum grein
um á annan veg en í Danmörku.
íslenzk löggjöf ætti sér sína sögu,
er fyllilega verðskuldaði rann-
sókn. Landsháttum og hugarfari
manna væri öðruvísi háttað hér
á landi en 1 Danmörku. Kostnað-
ur við að.sækja allai lögfræði-
menntun til annarra landa væri
lítt viðráðanlegur, en hins vegar
gengi það fé ekki út úr landinu,
sem varið væri til náms hér
heima. Á það var og bent, að
áslenzkri lögfræði myndi fengur
i innlendri lagakennslu, almenn-
ingur myndi fá réttari hugmynd-
ir um réttindi og skyldur, margir
efnabændur myndu láta sonu sína
nema lög, þótt þeir hygðu eigi
á embætti síðar, og mundi þetta
hafa heillarík áhrif í Alþingi og
þar með á löggjöfina. Bænarskrá
þessari var synjað formálalaust.
Er þar skemmst af að segja, að
á hverju ráðgjafarþingi þar á eft
ir var samþykkt bænarskrá um
stofnun lagaskóla, síðast 1873.
Slíkar bænarskrár voru þannig
samþykktar á 10 þingum alls, en
hlutu enga áheyrn hjá stjórninni.
Svo sem vænta mátti lét Al-
þingi mál þetta fljótlega til sín
taka, eftir að það hafði fengið
löggjafarvald með stjórnarskránni
1874. Frumvarp um stofnun laga
skóla var strax borið fram á Al-
þingi 1875. Var það samþykkt í
neðri deild, en fellt í efri deild.
Var það frumvarp borið fram af
Benedikt Sveinssyni, sýslumanni,
er alla tíð síðan fylgdi rnáli þessu
allra manna fastas't fram.
FrumVarp sitt flutti Benedikt
sVö aftur óbreytt 1877, en þá
dagaði það uppi. Enn flutti Bene-
dikt frumvarp um stofnun laga-
■ skóla á þinginu 1879. Var frum-
tvarp það samþykkt af Alþingi
með miklum atkvæðamun, en var
synjað staðfestingar af konungi.
í synjunarástæðum benti ráð-
gjafinn m.a, á, áð eftir frumvarp
inu eigi nú lögfræðingar frá þess
uiii- skóla að hafa aðgang að öll-
Lagakennsla á íslandi í 50 ár
um lagaembættum á íslandi til
jafns' við lögfræðinga frá háskól-
anum, en eftir fyrri tillögum hafi
hin æðri yfirvalda- og dómara-
embætti verið áskilin hinum sið-
arnefndu. Stjórnin hafi því síður
getað failizt á þessa nýju ákvörð-
un Alþingis sem það sé fyrirsjá-
anlegt, að af henni mundi leiða,
að laganemendur hættu framveg-
is að sækja háskólann og verða i
vísindalegu tilliti ekki einungis
skaðsamlega afskiptir danskri lög-
vísi, heldur og almennum áhrif-
um Norðurálfunnar í lögfræðileg
um og stjórnfræðilegum efnum.
Áður fyrr hafi það verið talin
meginástæða tjl stofnunar laga-
skóla á íslandi, að aðsókn lög-
fræðinema til háskólans væri svo
lítil, að vanta mundi menn í laga-
embættin. Þess'ari ástæðu yrði nú
ekki framar borið við, því að nú
stunduðu lt)—15 íslendingar laga
nám við háskólann í Kaupmanna-
höfn. Mætti af þ\d ráða, að eftir
nokkur ár yrði tala kandídata
orðin meiri 'en svo, að embætti
yrðu handa þeim öllum á íslandi
fyrst um sinn. Auk þess væri land
inu bakaður ónauðsynlegur kostn
aður. Meginástæðuna fyrir því, að
synja bæri frumvarpinu staðfes't-
ingar taldi þó ráðgjafinn þá, að
fyrst um sinn væri ógerningur að
útvega þá kennslukrafta, sem
nauðsynlegir væru til þess, að
stofnunin gæti fullnægt þeim
kröfum, sem með réttu ætti að
gera til hennar.
Undi ilta málalokum
Alþingi undi illa þessum mála-
lokum, sem vonlegt var. En Bene
dikt Sveinsson lét síður en. svo
hugfallast, heldur gekk hann nú
feti framar en fvrr og flutti á
þinginu 1881 frumvarp um síofn-
un háskóla á íslandi. Flutti Bene-
dikt mál sitt af frábærri stiilid.
Leiddi hann rök að því, að
kennsla í íslenzkri lögfræði við
Hafnarháskóla væri aillsendis ó-
fullnægjandi. .Síðan segir hann
m.a.: „Nú getum vér eftir allt
þetta séð svart á hvítu, hvílíka
lögfræðimenntun vér höfum feng-
ið við háskólann og i annan stað,
hvers vér megum vænta í þeim
efnum framvegis. Vér villumst
frá réttarsögu vorri, hinu fagra
lagamáli voru, sterkustu og brýn-
ustu kröfu staðhátta vorra og þjóð
ernis, en í sþað þess innrætist
oss dönsk réttarsaga, dönsk rétt-
armeðvitund, danskir mannfélags
hættir og skipan í hverja átt sem
litið er. Þetta getur verið gott í
sjálfu sér, en því er sannarlega
ekki skiptandi við þau helgu, dýr-
mætu bönd, sem binda oss yið
ættjörðu vora eða hvað segir hið
löggefandi alþingi um þetta, al-
þingi sem staðfestir ár eftir ár
og dag eftir dag grúa af sérstök-
um íslenzkum lögum? Er til þess
kostandi of fjár, velmegun og vel
ferð fjölda margra íslendinga?
Og getur hið löggefandi alþingi
vænzt þess, að það uppfylli skyldu
sína við þjóðina, sem raunveru-
legt, þjóðlegt löggjafarvald, með
þessu fyrirkomulagi, þes'su and-
lega, lagalega og stjórnarfarslega
öfugstreymi .... Og hver maður í
víðri veröld myndi kaila það vís-
indalega afturför, þó ungir ís-
lendingar legðu niður danska lög-
vísi og fengju þjóðlega íslenzka
lögvísi í staðinn?.... Og enn
segir Benedikt: En nú er þó ó-
mögulegt að skiljast svo við þetta
mál, að ég ekki háttvirtu löggef-
andi fulltriiar íslands, ávarpi yður
enn með einu orði. Gætið þess,
að hér ræðir um lifsspursmál
hins íslenzka þjóðernis, um þjóð-
ernisins eigið Ég. Gætið þess', að
lög og réttur er hið sterkasta ein-
kenni þjóðernisins, sem hún lifir
og deyr með, og það fremur en
með sjálfu móðurmálinu.*
Háskólafrumvarpið 1881 var
samþykkt óbreytt í neðri deild en
sofnaði í efri deild.
Er.nú skjótt af að kegja, að á
nær öllum alþingum til aidamóta,
var ílutt frúmvarp um lagaskóla
eða þá frumvarp um háskóla eða
landsskóla í þrem deildum íyrir
embættismannaéfni þjóðarinnar.
iÉrumvörp þessi urðu stundum
' r
Avarp forseta lagadeildar, Oíafs Jóhannes-
sonar próf., flutt í lagadeiíd 1. okt. 1958
Próf. ÓLAFUR JÓHANNESSON
forseti lagadeildar
ekki útrædd, en langoftast voru
þau þó samþykkt- af Aiþingi, en
var stöðugt synjað staðfestingar
af konungi, eða samtals 7 sinn-
um, [þ. e. lögum um stofnun laga
skóla frá 1879, 1885, 1887, 1895
og 1897. Og lögum um stofnun
landsskóla frá 1883 og lögum um
stofnun háskóla í Reykjavík frá
1893.]
Næst var svo frumvarp um laga
skóla flutt á Alþingi 1903. Var
það þá flutt af Jóni Magnússyni,
síðar forsætisráðherra. Var það
frumvarp að mestu samhljóða
frunivarpinu frá 1897. Frumvarpið
var samþykkt af Alþingi með
nokkrum breytingum og hlaut síð
an staðfestingu konungs sem lög
nr. 3 frá 4. marz 1904 og voru
þau önnur lögin í röðinni, er und-
irrituð voru af hinum nýskipaða
íslandsráðherra, Hannesi Haf-
stein.
Samkvæmt lögum þessum skyldi
lagaskólinn ekki taka til starfa,
fyrr en fé væri veitt til hans á fjár-
lögum. Varð því nokkur dráttur á,
að Jögin kæmu til framkvæmda.
A Alþingi 1907 var gerð nokkur
breyting á lögunum um lagaskól-
ann ,og voru þau síðan, svo breytt,
gefin út að nýju sem 1. 38 frá 16.
nóv. 1907. Jafnframt var á fjárlög-
um fyrir árin 1908 og 9, sem af-
greidd voru á Alþingi 1907, veitt
fé til skólans.
Skólinn settur
] Það var þó ekki fyrr en á miðju
ári 1908, að sett var reglugerð um
I skólann nr. 107 frá 27. ágúst 1908,
er kom í gildi 1. október sama ár,
j og þann dag var svo skólinn settur
og lagakennsla hófst.
Áður en lagaskólinn tæki til
starfa, hafði Alþingi þannig á lið-
lega hálfri öld samþykkl tíu snin-
unt bænarskrá, einu sinni þings-
ályktun og níu sinnum lög um laga-
k'ennslu á íslandi. Synjunarástæð-
ur þær, sem fram voru færðar af
hálfu dönsku stjórnarinnar voru í
aðalatriðum alltaf þær sömu, og
var einkum lögð áherzla á þær
tvær; að landið hefði ekki ráð á
að greíða kostnað við slíkt skóla-
hald, og að ógerlegt mundi reynast
að fá að honum hæfa kennara.
Það hefði mátt ætla, að lagaskól-
anum hefði verið fagnað sem lang-
þráðu óskabarni, er hann nú loks-
ins tók til starfa, og sigur var unn-
inn í þessu gamla baráttumáli. En
ekki verður sagt, að mikill fögnuð-
ur hafi verið látinn í ljós opinber-
lega við þetta tækifæri. Einn
þeirra nemenda, sem innritaðist í
skólann þetta haust, prófessor Ól-
afur Lárusson, hefur í erindi á
þessum stað lýst því nokkuð,
hverjar móttökur lagaskólinn fékk
ftjá stærstu blöðúm landsins. Er
það erindi prentað í Úlfljóti 4.
tölublaði V. árgangs. Prófessor
Ólafur Lárusson segir þar: „Það
sýnir nokkuð andrúmsloftíð. bér á
þessum tímum, hversu ■ sum blað-
anna skýxðu frá setningU'Laga-
skólans. Stærsta blað landsins, ísa-
fold, gat hennar með þessum orð-
um: „Lagaskólinn hafði verið sett-
ur 1. okt., þessi sem landsjóður
hafði verið látinn launa kennurum
við i þrjá mánuði, áður en hann
tók til starfa. Það eru þeir Lárus
Bjarnason og Einar Arnórsson.“
Hér var svo sem ekki verið að
fagna því, að þetta langvinna bar-
áttumál loks var komið í höfn. Nei,
hið eina, sem þessi frétt þótti gefa
tilefni til, voru ávítur til stjórnar-
innar fyrir þá óspilunarsemi, að
ætla hinum væntanlegu kennurum
skólans þriggja mánaða tíma með
launum, til þess að búa sig undir
starfið. Annað stærsta blaðið, Þjóð
ólfur, hafði ekki svo mikið við
skólann, að hann minntist einu
orði á setningu hans. Skólinn naut
augljóslega forstöðumannsins hjá
báðum þessum blöðum.“ Þessi
voru orð prófessors Ólafs Lárus-
sonar. Til skýringar má geta þess,
að forstöðumaður lagaskólans Lár-
us H. Bjarna'son var einn af að-
sópsmestu stjórnmálamönnum á
þeirri tíð og einhver skeleggasti
baráttu-maður Heimastjórnarflokks
ins, en þremur vikurii áður höfðu
fram fa-rið einhverjar sögulegustu
og hörðustu alþingiskosningar hér
á landi.
Brautskráði aldrei
nemanda
Lagaskólinn starfaði aðeins 3
ár, 1908—1911 og brautskráði
aldrei neinn nemanda. Fyrsta árið
voru kennarar skólans tveir, síðan
þrír. Er skólinn tók til starfa,
voru innritaðir í hann 6 nemend-
ur, en samtals innriluðust í skól-
ann á þessum þremur starfsárum
15 nemendur. Lagaskólinn var lil
húsa í Þingholtsstræti nr. 28, en
hús það brann s.l. vetur, svo sem
kunnugt er. Nemendur lagaskól-
ans gengu inn í lagadeild Háskóla
íslands, er hann var stofnaður árið
1911. Lagadeild Háskólans var
beint framhald af lagaskólanum.
Kennarar lagaskólans urðu próf-
essorar við lagadeildina og fyrstu
nemendur lagaskólans luku em-
bættisprófi í iögum frá Háskóla
íslands vorið 1912, og fór það próf
raunar fram eftir reglugerð laga-
skólans.
Akademisk lagakennsla hefur
nú farið fram hér á landi í 50 ár,
fyrst 3 ár í lagaskólanum og síðan
47 ár í lagadeild Háskólans. Á
því .50 ára tímabili hafa 13 menn
gegnt prófessorsembsatti í lög-
fræði um lengri eða skemmri tíma.
Auk þess 'hafa nokkrir menn haft
á hendi aukakennslu eða kennt um
stundarsakir við lagadeildina. Auk
okkar fjögurra sem nú gegnum
prófessorsemibætti við lagadeild-
ina, hafa þessir menn verig laga-
prófessorar: Lárus H. Bjarnason,
sem var forstöðumaður lagaskól-
ans og gegndi prófessorsembætti
til 1920, er hann var skipaður
hæstaréttardómari. Einar Arnórs-
son kom að lagaskólanum 1908
og annaðist kennslu við lagadeild-
ina þangað til 1932, er hanri var
skipaður hæslaréttardómari, að
því tímabili þó undanskildu, sem
hann gegndi ráðherraembætti frá
1915 til 1. febrúar 1917;, Jón
Kristjánsson kom að lagaskólanum
1909 og gegndi prófessorsembætti
þangag til hann andaðist seint á
árinu 1918. Ólafur Lárusson var
settur prófessor á méðan Einar
Arnðrsson gegndi ráðherraem-
bætti, en var skipaður prófessor
í ársbyrjun 1919 eftir fráfall Jóns
Kristjánssonar og gegndi prófess-
orsembætli til 1955, er 'hann lét
af því fyrir aldurssakir. Hefur
prófessor Ólafur Lárussop gpgnl
prófessorsembætti við iagadeild-
ina lengur og hefúri.ltómið roeir
við sögu lagakennsþt hér á landi
eh nokkúr annár máður. HaiiriÁ’ar
meðal fyrstu ne;nrnda;lagaskölans,
innHtaðist haustið 1908, er-skól-
inn tók til starfa. Prófi lauk bann
á fyrsta starfsári Háskóíans voríð
1912, og var í hópi hinna fyrstu
laganema, er gengu undir lögfræði
próf hér á landi. Er mikil ánægja
að sjá hann meðal okkar hér í dag.
Magnús Jónsson var skipaður próf
essor 1920 og gegndi þvi emhætti
þangað til 1934, að undanskildu þó
einu ári, er hann var ráðherra. —
Bjarni Benediktsson varð prófess-
or 1932, en lét af því starfi 1940,
er hann varð borgarstjóri. Þórður
Eyjólfsson gegndi prófessorsem-
bætti frá 1934—36. ísleifur Árna-
son gegndi prófessorsemhætti um
12 ára skeið frá 1936 til 1948 og
Gunnar Thoroddsen var próféssor
frá 1941 til 1947.
Öllum þessum mönnuni á laga-
kennsla þakkir að gjalda.
405 lögfræðikandidatar
brautskráðir
Á þessu límabili hafa braut-
skráðst samlals 405 lögfræðikandí-
datar hér á landi.
Tilhögun laganáms og próffyrir-
komulag hafa tekið nokkrum toreyt
ingum á þessu 50 ára tírriatoili. Yrði
of langt mál að ræða það íhér. En
í lestrar og kennsluáætlun fyrir
lagadeild, sem sarnin var á fyrsta
starfsári Háskólans og birt er í Ár-
bók Háskólg íslands fyrir ‘háskóla-
árið 1912—13 segir svo um tilgang
kennslunnar: „Tilgangur kennsl-
unnar í lagadeild Háskóla ísl., er
að fræða stúdenta, sem hana sækja
svo að þeir geti gegnt embættum
og öðrum störfum, sem lagakunn-
átta útheimtist til. Aðalatriði laga
námsins er þó ekki að læra utanað
öll gildandi lög landsins. Slíkur
lærdómur mundi ofreyna stúdent-
ana og kennslan þó ekki ná tií-
gangi sínum. Lögin breytast, göm-
ul lög eru numin úr gildi og ný
lög sett, enda mjög mikilsvarð-
andi atriði alveg lögákveðin. Lög-
fræðingar verða að geta beitt hin
um nýju lögum, engu síður en
hinum eldri. Þungamiðja laga-
námsins er því ag læra að skilja
meginreglur laganna óg affa hugs-
un stúdenta um lögfræðilég efni
í anda laganna eftir hugsunarréttu
samhengi réttarákvæðanna og sam
hengi iþeirra við lífið. Jafnframt
er auðvitað nauðsynlegt að læra
aðalatriði gildandi laga, enda er
sá lærdómur undirstaða hinnar
eiginlegu lögfræðismenntunar,“
En hvert er þá orðið okkar
starf? Hversu hefir til tekizt um
lagakennsluna á þessum fimmtíu
ára tímabili?
Blómaskeið í ísl. lögvísi
Si hálfa öld sem liðin er frá
því innlend lagakennsla toófst, er
óefað mesta blómaskeið í íslenzkri
lögvísi. Lögfræði toefur dafnað
með margvíslegum toætti. Fleiri og
merkari rit um lögfræði hafa verið
skráð á íslenzka tungu á þessu
tímabili toeldur en nokkru sinni
fyrr. Nýir og merkir lagabálkar
hafa verig settir á flestum sviðum
réttarins, og hafa lögfræðingar
eðlilega átt drjúgan tolut, 4 samn-
ingu þeirra. Lagamálið hefur verið,
bætt og fegrað. Og hvað sem er
um okkur, sem nú gegnum kenn-
araembætti við lögfræðideildina,
þá er víst, að fyrirrennarar okkar
á kennarastóli hafa rækilega af-
sannað þá mótbáru, sem lengst af
var hampað gegn innlendri laga-
kennslu —•• ag hér væri ekki völ
hæfra kennara. Þeir hafá 'margir
hiverjir gert garðinn frægan, ef
svo má segja, og hafa át; drjúgan
þátt í því, að afla hinni ungu
menntastofnun vorri, háskólanuMi,
trausts og virðingar, bæði hér á
landi og með öðrum þjóðuro. Og
þeir, sem laganám hafa stundað,
hér á landi, hafa áreiðanlega
reynzt hlutgengir-á við eldri lög-
fræðinga. Þeir 'hafa áreiðanlega
ekki 'hlotið lakara véganesti, én
hinir, sem sækja urðu lagamerint-
un sína til annari’a landa. Log-
fræði tolýtur alltaf öðrum þræði
að vera þjóðleg, Kennslþ ;.,i lög-
fræði við Kaupmannahafnarhá-
skóla. gat því aldrei, hversú góð-
sem hún annars var, komið íslenzk
um lögfræðingum að fuilúm' not-
um. " 1 . í
ÞaðJþót'ti viðeigandi, áð iMitSasR:
þessa merkisafmælis íslérizkrár
(FranihaW‘á 7. síðu)