Tíminn - 16.02.1963, Blaðsíða 14

ÞRIÐJA RÍKID
WILLIAM L. SHIRER
22
Eckart, Göring og Hanfstaengl,
hafa „lánað“ honum peninga til
þess að borga húsaleiguna, kaupa
fatnað og fá sér að borða. Þarfir
hans voru vissulega ekki miklar.
Þar til árið 1929 bjó hann í
tveggja herbergja íbúð í íbúðar-
hverfi, þar sem eingöngu bjó fólk
úr lægri millistéttunum, þ.e.a.s.
við Thierschstrasse í nánd við
Isar-ána. Á vetrum gekk hann í
gömlum frakka — flestir Þjóðverj
ar voru farnir að þekkja hann
síðar af myndum. Að sumarlagi
mátti oft sjá hann í stuttbuxum,
Lederhosen (skinnbuxum), sem
Bayernbúar klæðast mikið í góðu
veðri. Árið 1923 rákust þeir Eck-
art og Esser af tilviljun á Platt-
erhof, krá nálægt Berchtesgaden,
og var hún gerð að sumardvalar-
■Stað Hitlers og vina hans. Hitler
varð snortinn af fegurð fjall-
anna, og hér var það, sem hann
seinna meir lét byggja hina rúm-
góðu villu, Berghof, sem átti eftir
að verða heimili hans, þar sem
hann eyddi mestum hluta tíma
síns, þar til stríðið skall á
En samt sem áður var lítill tími
til hvíldar og upplyftingar hin
stormasömu ár frá 1921 til 1923.
Byggja þurfti upp flokkinn og
fylgjast með athöfnum keppi-
nautanna, sem eins og Hitler
sjálfur, létu sér ekki allt fyrir
brjósti brenna. NSDAP var að-
eins einn af mörgum hægrisinn-
uðum flokkum í Bayern,. sem
barðist um stuðning almennings
og athygli, og auk þess voru enn
fleiri annars staðar í Þýzkalandi.
Stjórnmálamaðurinn þurfti að
fylgjast vel með hinni ógnar-
hröðu atburðarás, og hvernig á-
standið var stöðugt að breytast,
hann varð að meta og notfæra sér
allt sem fram fór. í apríl 1921
höfðu Bandamenn lagt fram
skaðabó'akröfur sínar á hendur
Þjóðverjum, að upphæð hvorki
meira né minna en 132 billjónir
gullmarka, eða 33 billjónir doll-
ara, og Þjóðverjar kvörtuðu und-
an því, að þeir gætu ekki með
nokkru einasta móti greitt þessa
upphæð. Markið, sem venjulega
jafngilti einum fjórða úr dollar,
byrjaði að falla, og um sumarið
1921 þurfti 75 mörk fyrir hvern
dollar, ári síðar 400. Erzberger
hafði verið myrtur í ágúst 1921.
í júní 1922 var gerð tilraun til
þess að ráða af dögum Philipp
Schejdemann, sósíalistann, sem
lýst hafði yfir stofnun lýðveldis-
ins. Sama mánuð var Rathenau
utanríkisráðherra skotinn til bana
úti á götu. í öll skiptin höfðu
morðingjarnir verið menn úr
flokkunum lengst til hægri. Hin
valta stjórn í Berlín svaraði að
lokum með því að setja lög til
verndar lýðveldinu, og kváðu þau
á um harða refsingu vegna póli-
lískra ofbeldisverka. Berlínar-
stjórnin krafðist þess, að leystir
yrðu upp fjölmargir vopnaðir
flokkar og endir yrði bundinn á
glæþaverkin. Bayenvstjórnin átti
erfitt með að fara að vilja stjórn-
arinnar í Berlín, jafnvel undir
stjórn hins hægfarasinnaða Ler-
chenfeld greifa, sem tekið hafði
við af öfgasinnanum Kahr í Bay-
ern árið 1921. Þegar stjórnin
reyndi að framfylgja lögunum um
ofbeldisverk, bundust hægrisinn-
arnir í Bayern samtökum og
gerðu samsæri til þess að steypa
Lerchenfeld og halda síðan til
Berlínar til þess að kollvarpa þar
lýðveldinu. Hitler var nú orðinn
viðurkenndur sem einn af aðal-
foringjum þessara hægrisinna.
Hið lýðræðislega Weimar-lýð-
veldi átti við mikla erfiðleika að
etja. Því var ekki aðeins ógnað
af öfgafullum hægrisinnum, held-
ur einnig af mönnum, sem stóðu
lengst til vinstri.
III.
Versalir, Weimar og Bjór-
kjaliara<samsæri9
Flestum ibúum hinna sigur-
sælu landa Bandamanna, hafði
virzt yfirlýsingin um lýðveldis-
stofnunina í Berlín, 9. nóvember
1918, marka ný tímamót í sögu
þýzku þjóðarinnar. Woodrow Wil-
son forseti hafði eindregið lagt til
í orðsendingum í sambandi við
vopnahléssamningana, að Hohen-
zoilern-einræðið yrði afnumið, og
að því er virtist, höfðu Þjóðverj-
ar farið að vilja hans, þó tregir
væru. Keisarinn hafði verið neydd
ur til þess að segja af sér og
flýja, einveldið leystist upp, og
þjóðin losaði sig í skyndi við kon-
ungsættirnar, og að lokum var
lýst yfir s'ofnun lýðveldis.
En yfirlýsingin var byggð á
mistökum. Síðdegis 9. nóvember,
komu hinir svokölluðu Meirihluta-
sósíal-demókratar saman í þing-
inu í Berlín undir stjórn Fried-
inu í Berlín undir stjórn Friedr.
Ebert og Philipp Scheidemann,
eftir að kanslarinn, Max prins af
Baden, hafði sagt af sér. Þeir voru
í standandi vandræðum varðandi
það, hvað þeir ættu nú til bragðs
að laka. Max prins hafði verið að
enda við að lýsa því yfir, að keis-
arinn hefði afsalað sér völdum.
iSöðla.i niðurinn Ebert, hélt, að
einhver sona Vilhjálms, þó að
undanskildum hinum ósiðsama
krónprinsi, kynni að taka við af
honum, enda var hann eindreg-
inn stuðningsmaður þing'bund-
innar konungstjórnar, að enskri
fyrirmynd. Enda þótt Ebert væri
foringi sósíalista, hafði hann við-
bjóð á sósíalistískum byltingum.
„Ég hata þær eins og syndina“,
hafði hann eitt sinn sagt.
En byltingin lá í loftinu í Ber-
lín. Höfuðborgin var lömuð vegna
allsherjarverkfalls. Aðeins fáum
húslengdum frá þinginu, neðar
við Unter den Lindén, voru
Spartakistarnir, undir forustu
vinstrisinnuðu sósíalistanna Rosa
Luxemburg og Karl Liebknecht,
að vígbúast í keisarahöllinni, til
þess að gela lýst yfir stofnun sov-
ét-lýðveldis. Þegar sósíalistunum
í þingjnu bárust orð um þetta,
urðu þeir skelfingu lostnir. Eitt-
hvað varð að gera, og það á auga-
bragði, til þess að koma í veg fyr-
ir, að Spartakistunurp tækist að
I framkvæma ætlunarverk sitt.
Scheidemann datt dálítið í hug,
og án þess að ráðfæra sig við fé-
laga sína, þaut hann út að glugg-
: anum, sem sneri út að KönigS-
J platz, en þar hafði safnazt saman
mikill mannfjöldi. Hann stakk
í höfðinu út um gluggann, og lýsti
yfir stofnun lýðveldisins, eins og
1 hugmyndinni hefði allt í einu
skolið upp í kollinum á honum.
Ebert söðlasmiður var ofsareiður.
Hann hafði vonazt eftir því, að
á einhvern hátt myndi honum tak-
ast að bjarga einveldisstjórninni.
Þannig kom þýzka lýðveldið í
heiminn, eins og af einhverri til-
viljun. Væru Sósíalistarnir sjálfir
ekki öflugir lýðveldissinnar, var
varla við því að búast, að íhalds-
mennirnir væru það, en hinir
síðarnefndu höfðu afsagt sig allri
ábyrgð. Þeir, og foringjar hersins,
Ludendorff og Hindenburg, höfðu
lagt öll völd í hendur hinna tregu
, Sósíal-demókrata. Með þessu tókst
þeim einnig að leggja alla ábyrgð-
ina á undirritun uppgjafarsamn-
ingsins, og síðar friðarsamnings-
ins, á herðar þessara foringja
. hinna lýðræðislega sinnuðu verka-
lýðsstétta. Og um leið skelltu
þeir á þá skuldinni út af uppgjöf
Þýzkalands og þeim þjáningum,
1 sem tapað stríð og nauðungar-
friður kunnu að hafa í för með
sér fyrir þýzku þjóðina. Þetta
var óþverra bragð, bragð, sem
hvaða barn hefði átt að sjá við,
en það nægði í Þýzkalandi, og
lýðveldið var dauðadæmt frá upp-
hafi.
Vera má, að svo hefði ekki
þurft að vera. í nóvember 1918
hefðu Sósíal-demókratarnir, sem
fóru með öll völd, getað í skynd-
ingu lagt grundvöllinn að varan-
legu lýðræðislegu lýðveldi. En til
þess að gera það, hefðu þeir þurft
33
4. ICAFLI
Eg var úti við og var að reyna
að laga girðingu, daginn sem Guy
kom. Eg kom ekki heim fyrr en
hann var farinn. Gertrude var í
góðu skapi. Hún sagði mér glað-
lega, að ég hefði misst af að hitta
virkilega geðþekkan mann.
— Guy hafði með sér vin sinn,
sem er kominn hingað frá Eng-
landi vegna heilsunnar. Hann ætl-
ar að kaupa land hér og Guy hélt
ef til vill, að ég vildi selja spildu.
Eg dreypti á sérríinu. Eg hafði
viljandi verið lengur úti en ég
þurfti, vegna þess að ég hafði not
ið þeirrar frelsistilfinningar sem
gagntók mig. Eg hafði riðið hest-
inum mínum, Sparta og Solak
hafði verið með. Miriam hafði nú
kveikt á lömpunum í stofunni. En
hvað stofan var tómleg. Það var á
þessum tíma dagsins, sem ég sakn-
aði Sylvesters sárast.
— Og hvað heitir þessi maður,
sagði ég, frekar til að gleðja Ger-
trude, en ég hefði nokkurn áhuga
á málinu.
— Nicholas Nichol. Afar glæsi-
legur maður. Töfrandi persónu-
leiki. Ekki mjög ungur . senni-
lega kominn að fertugu, býst ég
við. Hann er hár og grannur. Hár-
ið farið að grána í vöngum. Það
klæðir hann raunar mjög vel.
Sannkallaður heimsmaður á allan
hátt og mjög geðfelldur.
— Hann virð.ist mjö^ riðkunn-
anlegur, tautaði ég og hugsaði
með mér að hann hlyti að vera ó-
þolandi. Jæja, ég myndi ugglaust
ekki hitta hann, svo að mér mátti
á 'Sama standa, en ég var fegin að
hann hafði komið Gertrude í
svona gott skap. Hún talaði ekki
um annað en hann allt kvöldið.
Viku síðar hringdi Monica og
bauð mér í veizlu.
— Það get ég ekki þegið, sagði
ég stuttaralega.
14
— Vitleysa. Allir vita, að þú ert
1 alltof ung til að sitja þarna úti í
'auðninni og syrgja þar sem eftir
I er ævinnar.
Eg lokaði augunum Monica
taldi hollt að tala opinskátt um
! hlutina!
— En ég get ekki farið frá Ger-
trude, sagði ég ákveðin.
— Vitleysa, Þar með lagði hún
tólið á.
Eg gleymdi síðan öllu, en dag-
inn sem boðið var, kom hún ak-
andi með brosandi frú Keet. Þær
sigldu inn í húsið, létu mótmæli
mín sem vind um eyru þjóta, og
fengu Gertrude til að viðurkenna,
að ég hefði gott af því að hitta
ifólk aftur. Og áður en ég vissi af,
sat ég við hlið Monicu í bilnum og
hafði litla tösku með fötum við
hlið mér.
— Slappaðu bara af, sagði hún
glaðlega. — Frú Keet og Ger-
trude skemmta sér ljómandi sam-
an. Ertu ekki hundleið að búa
hérna úti?
— Jú, svaraði ég hreinskilnis-
lega. — Þú mátt ekki segja það
neinum, Monica, en þegar að því
kemur, að Gertrude þarfnast mín
ekki lengur, ætla ég að fara héð-
an, og fara langt í burt.
— Til Englands? Hún leit hissa
á mig.
— Kannski til Ameríku.
— Þekkirðu nokkurn þar?
— Ekki enn. En ég eignast
sjálfsagt vini Svo velti ég fyrir
mér, hvort það yrði eins auðvelt
og ég hélt. Þegar ég hugsaði mig
vel um, átti ég mjög fáa vini. Bara
Frances.
— Er það satt, að þú hafir borg
að allar skuldir Gertrudes?
Eg roðnaði af reiði.
— Eg vildi óska að fólk léti
sér nægja að hugsa um sitt eigið.
Monica leit glaðlega á mig. —
í borg eins og Mbabane hefur fólk
ekki annað að gera en tala um ná-
ungann.
— Hvernig liður Frances? flýtti
ég mér að spyrja. Má hún taka á
móti gestum núna?
— Ef Guy gefur leyfi sitt.
— Mig langar að heimsækja
hana.
Monica leit á mig. — Heldurðu
að hún vilji sjá þig?
Eg skildi ekki strax, hvað hún
átti við. — Ó, þú átt við . . vegna
Sylvesters?
— Sylvesters? sagði Monica
spyrjandi. — O, þú heldur að hún
sé hrædd um að þú spyrjir hana
hvers vegna hún hindraði þig í
að fara til Spongeni?
— Já, og hvers vegna hann fór
í staðinn. En ég skil ekki . . .
Eg sneri mér ósjálfrátt að
henni.
Hún leit alvarleg á mig.
— Eg held ekki að hún hafi
búizt við, að Sylvester færi.
— En hvað . . . hvað gerði að
verkum, að hún hringdi til hans.
Hvers vegna mátti ég ekki fara?
— Bara hugboð, held ég, svar-
aði Monica stuttaralega.
Allan daginn reyndi ég að koma
henni í skilning um, að ég gæti
ekki farið með þeim hjónum í
veizluna. En hún hlustaði ekki á
' mig. Hún rak mig í bað og sagðist
; hafa útvegað mér herra.
j Meðan ég lá í baðinu, varð mér
j ljóst, að það myndi vera mér óger-
legt að fara í veizluna. Þá heldur
þola reiði Monicu. Eg fór í kjól-
inn, sem ég hafði komið í og gekk
niður í stofuna. Eg hélt þar væri
enginn. Svo kom ég auga á mann-
inn, sem stóð úti við gluggann
Hapn var hávaxinn og grannur.
og þegar hann kom til mín, hugs-
aði ég með mér að hann hlyti að
vera áhugamaður um íþró'tir.
Hann hafði einkennilega blá
augu. Hann var mjög glaesil.egur,
, en dálítið gamall. Var það hann,
sem átti að vera herrann minn?
Eg hélt að Monica hefði boðið ein-
, hverjum yngri manni.
| — Elisabeth, ekki satt? sagði
hann og brosti.
Eg leit á hann og sá, að hárið
var farið að grána í vöngum.
— Og þér eruð efalaust Nichol-
as Nichol. svaraði ég þurrlega.
— Rétt til getið. Hvernig tókst
yður það?
Hann hafði tekið, um hönd
mína. Eg svaraði: — Tengdamóð-
ir mín malaði um yður heilt
kvöld.
— Eg vissi ekki að ég hefði
haft svona mikil áhrif á hana,
sagði hann og brosti við mér.
Eg brosti á móti. Eg gat ekki
annað. Eg uppgötvaði allt í einu,
að hann hélt enn um hönd mína.
Ekki á saina hátt og margir aðrir
karlmenn vildu gera, heldur létt
j og blíðlega. Eg dró að mér hönd-
! ina og settist.
! — Það gerðuð þér sannarlega.
Hún féll alveg fyrir yður.
Svo tók ég eftir, að hann var
klæddur í hvítan smókingjakka.
— Mér þykir það leitt, en ég
ætla ekki í veizluna. Þykir yður
það mjög miður? Eg Ieit hálf-
smeyk á hann.
Hann settist við hlið mér og
lyfti ögn dökkum brúnum.
— Eruð þér hræddar? .
— Já, . . . hrædd og huglaus,
svaraði ég glaðlega. Það skipti
ekki svo ýkja miklu máli lengur,
hvort ég færi eða ekki.
— Eg áfellist yður ekki. Eg
bjóst ekki við því, skiljið þér,
j hélt hann seinlega áfram.
— Bjuggust við hverju?
Augu hans glömpuðu, en rödd-
; in var alvarleg, þegar hann sagði:
— Að þér væruð svona fögur.
Eg fann, að ég eldroðnaði. —
En . .
— Allir kalla yður Elisabeth
hjartaknúsara. Eg skil það núna.
Hann var ekki ósvífinn. Hann
talaði í samræðutón, eins og ég
væri blóm eða málverk í stof-
unni.
Allt í einu kom Monica í ljós í
gættinni .
i — Þú ert ekki búin að skipta
um föt, sagði hún strengilega.
! — Verð ég að gera það? Það
I var fallega hugsað af þér Monica,
að bjóða mér með, en . . .
T I M I N N, laugardagur 16. febrúar 1963.