Vísir


Vísir - 13.05.1935, Qupperneq 2

Vísir - 13.05.1935, Qupperneq 2
VlSIR Pilsodski látinn. Pilsudski marskálkur, áhrifamesti stjórn- máíamaður og kunnasti herforingi Póílands, lést í gærkveldi. Varsjá, 13. maí. FB. Pilsudski marskálkur lést í gærkveldi. 1 opinberri tilkynn- ingu segir, að Pilsudski hafi átt við veikindi að stríða um margra mánaða skeið, en hon- um versnaði skyndilega og á laugardag sáu íæknar, að hann mundi eiga skamt eftir, því að hjarta hans var að bila og varð hjartabilun og krabbamein í lifrinni dauðaorsökin. Ríkis- stjórnin hefir fyrirskipað þjóð- arsorg og að öllum skemtistöð- um skuli lokað ófyrirsjáanlega langan tíma. — (Joseph Pil- sudski var einn af kunnustu stjórnmálamönnum og herfor- ingjum á yfirstandandi öld. Hann var fæddur í Lithauga- landi í nóvembermánuði 1867. Hann átti í brösum við stjórn- . arvöldin rússnesku þegar á stúdentsárum sínum og var gerður útlægur fyrir pólitískar skoðanir sínar og undirróður gegn stjórninni. Var hann dæmdur til 4 ára Sibiríuvistar. Síðar var hann í fangelsi í St. Pétursborg, en tókst að flýja þaðan. Hann komst úr landi og ferðaðist til Bretlands og Aust- urlanda. Saga hans öll þessi ár var viðburðarík, en hann kemur þó fyst verulega við sögu í heimsstyrjöldinni, er hann gerð- ist herforingi og óð inn í Rúss- land með pólskan her. Hann var kosinn forseti pólska lýð- veldisins 1919 og gerður mar- skálkur 1920. Og alt fx*á því heimsstyrjöldinni lauk, hefir hann í raun og veru verið ein- ræðisherra í PóIIandi. Hann hefir alt af barist heilhuga fyr- ir sjálfslæði Póllands, en þótt harður í horn að taka, einráður og óvæginn. (United Press). — ÞjóðaratkvæM á Filipseyjnm fer fram í dag um stjórnar- skrá hins fyrirhugaða Iýð- veldis. Washington, 13. maí. FB. A morgun fer fram þjóðar- atkvæðagreiðsla á Filipseyjum og eru kjósendur spurðir að því, hvort þeir sé samþykkir stjórnarskrá þeirri, sem ætluð er Filipseyjabúum, þegar þeir fá sjálfstæði sitt. Uppkast að stjórnarskránni var lagt fyrir þjóðfulltruasamkundu í Man- ila þ. 9. febr. 1935 og var því næst undirskrifað af Roosevelt, forseta þ. 23. mars, um leið og hann lýsti yfir því, að uppkast- ið væxá í samræmi við lög þau um sjálfstæði Filipseyja (The Philippine Independence Act), sem þjóðþingið samþykti. — Samkvæmt lögunum verða þau atkvæði, sem greidd eru stjórn- arskránni, einnig talin greidd sjálfstæði eyjanna. — I at- kvæðagreiðslunni á morgun geta allir karlar og konur, 21 árs og eldri, sem kunna að lesa og skrifa, tekið þátt. Fyrir tveinx árum samþyktu Filipseyjabúar að veita konunx kosningarrétt og á morgun fá þær tækifærx til þess að nota kosningarrétt sinn í fyrsta sinn. — Atkvæða- greiðslan fer fram samkvæmt þeim skilmálum, sem þjóðþing Bandarikjanna félst á, er lög- in um sjálfstæði eyjanna voru samþykt (Tydings-McDuffie- lögin), en Roosevelt forseti undirskrifaði þau 24. mars 1934 og félst þjóðþing Filips- ej^ja á þau 1. maí sanxa ár. — Stjórnarskráruppkastið, sem greitt er atkvæði um á morg- un, var sanxið af þjóðfidltrúa- sanxkundu, sem kom saman í Manila 4. júlí 1934 og var upp- kastið endanlega samþykt af henni sem fyrr segir 8. febr. þ. á. 1 uppkastinu er gert ráð fyr- ir, að sníða stjórnarfyrirkomu- lagið eftir því sem er í Banda- ríkjunum. Forseti lýðveldisins verður kosinn til 6 ára og hef- ir víðtækt vald. jÞjóðþingskosn- ingar eiga að fara franx á 3ja ára fi’esti. Þingið verður í einni deild. Þingmenn verða í fyrstu 98, en síðar má fjölga þeim upp í 120. Þegar ríkis- forseti hefir verið kosinn, lx£t- ur ríkissjóri sá, sem skipaður er af Bandaríkjunum, af völd- um, en Bandaríkin hafa eftir það sérstakan fulltrúa (High Commissioner) á eyjunum. Bandaríkin hafa áfram bæki- stöðvar fyrir her og flota á évj- unum, uns eyjaskeggjar hafa fengið fult sjálfstæði, en sam- kvænxt lögunum er ráðgert að það verði eftir 10 ár, þótt hugs- anlegt sé, að eittlivað verði til þess að tefja það. Þangað til verða því eyjarnar raunveru- lega háðar yfirstjórn Banda- ríkjanna. (United Press). Ritfregn. Meistari Hálfdán. Æfi- og aldarlýsing frá 18. öld. — Eftir Jón Helgason, dr. theol., biskup. — E. P. Briem, Reykjavík. Hálfdan Einarsson, skóla- meistari á Hólunx í Hjaltadal, er vafalaust í hópi lxinna nxerkustu nxanna íslenskra, er uppi voru á 18. öld. — En fátt lxefir verið unx hanxx ritað fraixx að þessu, og það litla sexn til var óaðgengilegt öllum alnxenn- ingi, sakir þess að það liefir ekki verið prentað. — Er þar ekki öðru til að dreifa, en ágripi af ævisögu nxeistarans, er ritað hefir síi’a Jón Konráðsson á Mælifelli. Það ævisögubrot er geynxt i Landsbókasafni og tal- ið næsta ófullkomið. Hálfdan Einarsson var fædd- ur 20. januar 1732, líklega að Prestsbakka á Síðu, en þó er nokkur óvissa um fæðingar- stað hans. Voru foreldrar hans Einar prestur Hálfdanarson og kona haris, Guðrún Sigurðar- dóttir, prests Sxxorrasonar að Brjánslæk. — Síra Einar var kynjaður frá Reykjum í Öfusi, sonur Hálfdans Jónssonar, lög- réttumanns og konu hans, Önnu Einarsdóttur, liálfsystur Halldórs sýslumanns Einars- sonar að Einarsstöðunx íReykja- dal. — Þá er síra Einar hafði tekið við Kirkjubæjarklausturs- prestakalli lenti hamx bi’áðlega í deilunx við Eyvind Jónsson, duggusnxið og klausturhaldara. Er fróðlega sagt frá viðureign þeirri allri í ævisögu meistara Hálfdans, þeirri er dr. J. H. hefir nxi saman tekið. — Hafði síra Einar verið merkisprestur og lærður vel, að þeirrar aldar hætti. Hálfdan Einarsson varð stúd- ent úr Skálholts-skóla vorið 1749 með mjög loflegum vitn- isburði. Hann var þá að eins 17 vetra. — Haustið 1750 sigldi hann til háskólanáms i Kaup- mannahöfn og dvaldist þar um finxnx ára skeið. — í apríhxxán- uði 1755 lauk hann embættis- prófi, og hélt samsumars heirti til íslands — i fylgd með Gísla biskupi Magnússyni, nývígðunx til Hólastaðar. — Gerðist H. E. þá þegar skólameistari á Hól- um og hélt því embætti til dán- ardægurs. Hann kvæntist 1766 Kristínu Gísladóttur, biskups Magnússonar, „skörulegri konu og vel gáfaðri“. Þeixxx varð tveggja dætra auðið. Hálfdan Einarssoxx varð ekki gamall maður, að eins 53 ára, og hafði verið heilsubilaður mörg síðustu ár ævinnar. — Hann andaðist að Hóluixx 1. febrúar 1785 og hafði þá verið skólameistari tæp 30 ár og útskrifað 105 stúdenta. — „Hann var grafinn 10. s. m. (þ. e. febrúar) í viðurvist margra göfugra manna. Báru líkið til grafar úr skólanum 6 stúdentar með klæddunx liöfð- um, en undan gengu söngmenn berhöfðaðir og á eftir embættis- mennirnir tveir og tveir, liald- andi hvor í annars hönd, og sið- an annað fólk; var svo kistan sett í gröfina og þar staðið með- an liún var einasta hulin“. —o— Hálfdan Einarsson hefir ver- ið hinn mesti iðjumaður og lærður vel. Það er í frásöguixx haft, er hann var við háskóla- íxám, „að hann liafi oftar en eitt sinn keypt af þeim, er vakta skyldi bibliotekin, að liann lok- aði sig þar inni um hríð, svo ekkert bæri á“. Hafi hann þá „verið útbúinn með eitthvað i vösum sínum til næringar, samt pappír og skriffæri, til að geta iskrifað upp það, hann ekki treystist til að fá nxeð öðrum hætti“. — Þetta mun nú ekki þj'kja allskostar sennilegt, en þó nxá vera að satt sé. Sagan er höfð eftir síra Jóni Koixráðssyni, en honunx sagði góðkunningi skólanxeistaráns sjálfs. — Hitt er vist, að lærdóms-áhugi H. E. hefir verið óvenjulega mikill, þegar á Hafnarárunum, og stóð isvo til æviloka. — H. E. var skólameistari á Hól- um um 30 ára skeið, senx fyr segir. — Hann tók við enxbætt- inu liaustið 1755 og var aðkonx- an næsta köld. — Dr. Jón Helga- son segir: — „Hafþök af ísi höfðu legið fast að landi síðari hluta vetrar og fram yfir Kross- nxessu, en kuldar miklir fram á heyannir höfðu haft í för með sér tilfinnanlegt grasleysi unx allar sveitir Norðurlands. Vetur lagðist snemixxa að um haustið og upp úr Mikjálsmessu gerði áfreða og hagbömx. -— Eftir ný- ár harðnaði vetur xxxjög og frá miðgóu og fram á hundadaga lá hafís fyrir öllu Norðurlandi. Snjó tók ekki upp fyrr en á krossmessu og vorið var með afbi’igðum kalt ogumlileypinga- samt. Af þessu varð mesti fellir fjár og hrossa. Fjöldi bænda flosnaði upp og jarðir lögðust í eyði (í Fljótaunxboði einu sam- an lögðust í eyði 20 af jörðum Hólastóls). Og hinn næsta vet- ur deyði fólk hundruðunx sam- an norðan lands af bjargar- skorti og liarðrétíi. Höfðu þá gengið sex harðindavetur í röð yfir Norðurland . . . .“ — Húsa- kynni þau, sem skólameistara voru ætluð til íbúðar, mundu nú ekki þykja sæmileg gripa- hús og húsakynni biskups voru lítið betri. — Ári síðar (29. sept. 1756) lýs- ir Gísli biskup húsum skólans og aðbúnaði kennara og pilta á þessa leið (i embættisbréfi): „Skólahúsin-cru þannig, að t. a. m. kenslustofan er bæði þröng og dinxm og rakinxi svo geysi- mikill, að vatnið, sem streymir eftir öllum þiljum og xxiyndast neðan á loftinu, drýpur niður á fólk og bækur, svo að klæði kennara og pilta rotna og skemmast.......Svefnherbergin eru alopin og halda hvorki úti í-egni, snjó eða frosti; vantar i þau þiljar að innan og lolcuð hvílurúm, og eru þau yfirleitt svo, að sæmilegur bóndamaður mundi naumast vilja nota þau fyrir hestliús....“ Ekki var ástandið betra i Skálliolti að þessu leyti. Um það ber vitni bréf frá Páli kon- rektor Jakobssyni til Magnúsar anxtnx. Gíslasonar, dags. 13. júní 1759. — Þar segir svo nx. a.: „Ætið þá frost og kuldar liafa innfallið, hafa skriftau mín frosin staðið dögunx sanx- an, svo að eg hefi ekkert getað þar með gert, þótt eg þau dag- lega brúka þurfi. En þegar vind- ur hefir blásið af norðri, þá hefir vqrla, og ekki stundum, Ijósið á borðinu haldist urn kveldvökur; svell og klaki hafa þá einnig alt jafnt verið yfir minni hvílu og umliverfis í öllu húsinu, sem af snjó og liélu hef- ir verið að Hta senx yfirslegið með kalki“. Það var almeixn skoðun ogvið- urkent af öllunx um daga Hálf- daxxar Einarssonar, að lionum færi skólastjórnin hið besta úr liendi og að kensla hans væri frábær. — Hafa og engar brigð- ur verið á það bornar, hvorki fyrr né síðar. — En það er þó ekki skólastjórnin, seixi lialdið Iiefir og lialda mun á loft nafni hans, heldur hókmentaiðjan. En þar hefir hann unnið merki- legt starf, er lengi mun geyma nafn hans í heiðri. — Útgáfa hans af „Konungs-skuggsjá“ var prentuð í Sórey 1768 og' lilaut hún góða dóma lærða nxanna, er létu hennar getið. Árið 1777 konx út í Kaupmanna- höfn bókmentasaga meistara H. E., þ. e. „Ágrip af sögu ís- lenskra , bókmenta“ („Scia- graphia Historiæ Literariæ Islandicæ"). Er það fyrsta til- raunin (senx hirst hefir á prenti) senx gerð hefir verið til þess, að semja íslenska hók- mentasögu. — H. E. er þvi brautryðjandi að þessu leyti og mun æ verða getið lofsamlega. Segir liöf. i formála bókarinnar, að hann hafi unnið að verkinu i 23 ár, eða eins og hann orðar það „fyrir 23 árum fyrst tekið að hugsa um þetta bókriienta- efni og éftir mínum veiku kröf t- um að koma á það einhverri mynd“. — Fornxálimx er „dag- settur 14. ágúst 1775 og ætti eftir þvi höfundurinn að liafa byi’jað að hugsa um þetta verk árið 1752“. Höf. skiftir riti sínu i sex höfuðþætti og eru þeir þessir: I. Unx nxálfræða-iðkun Islendinga og rit þar að lútandi. — II. Um skáldskapar-iðkun ísleiidinga og nxerkustu höf- unda í bundnu máli. — III. Um sagnfræða-iðkun Islendinga. — IV. Um heinxspekileg ritstörf Islendinga og ritstörf þeirra varðandi eðlisfræði, læknis- list, tölvísi, liagfræði og sið- fræði. — V. Um lögfræða-ið- kun íslendinga og rit varðandi lögskýringu. — VI. Um guð- fræða-iðkun íslendinga og x*it guðfræðislegs og uppbyggilegs efnis. — Hverjum höfuðþætti er isvo skift í deildir eftir þörfum og til þægðarauka. — Svo segja þeir, sem gerst mega vita, að rit þetlæ sé hið áreiðanlegasta og beri vitni um lærdónx og ná- kvæmni höfúndarins, Hálfdan Einarsson fylgdi hókmentasögu sinni úr lilaði með skemtilegum og mérkum fornxála og lýsir hann höfund-' inum að nokkuru, vandvirkni hans og sanxviskusemi. Hann isegir m. a.. „Það skal vissulega þrek til að endurnýja hið gamla, fullgilda hið nýja, fága það úr- elta, upplýsa það myrka, gjöra það leiðigjarna ljúffengt, það vafasama áreiðanlegt, gefa hverju einu eiginlegt eðli og laga livað eina eftir sjálfs sín eigin eðli“. Og enn segir hann: — „Það er því næsta ágætt og mikilvægt, að hafa viljann, þó viljanum verði ei fullnægt. Með því eg liefi alloft orðið að spila upp á eigin spýtur, ef ekki hrjóía mér erfiðan ís, óska eg og vona, að sanngjarnir dómar- ar þessa málefnis beri eigi á liræsibrekku, þótt eg hafi of vel trúað einhverjum útgáfunx eða vitixisburðum og vikið frá sannleikanum. Þvi að hver af dauðlegum mönnuxxx er svo rat- vís, að honum jafnvel nxóti vilja sínum kunni aldrei verða skugg'- sýnt fyrir augum sannleikan- um til skaða“. H. E. var meira og minna viðriðinn útgáfu alls þess, sem prentað var á Hólunx um lians daga, en ekki verður sá þáttur rakinn hér. — M. a. mun liann fyrstur allra hafa skrifað ævi- sögu síra Hallgríms Pétursson- ar. —o— Hálfdan skólameistari Ein- arsson hefir verið merkilegur nxaður og ærið þarfur islensk- unx bókmentum. Ævi-dagurinn varð ekki langur og starfstím- inn á Hólunx ekki full 30 ár. Og á þeim tíma lá hann hvað eftir annað langar og'þungar legur, sem töfðu hann frá öllum störf- um. Það er því hin nxesta furða, hversu miklu hann hefir kom- ið í verk, jafnframt því, sem hann rækti embætti sitt með hinni mestu prýði, og varð oft- ar en einu sinni að takast á hendur mestan liluta biskups- stai’fanna og stólsforráðin. Það er því ljóst, að liaixn liefir ekki frestað því til morguns, sem gera mátli i dag. — Fer vel á því, að nxinning ágætra nxanna sé á loft haldið, og her að þakka höfundi, dr. Jóni biskupi Iielga- syni, fyrir verlc lians. — Dr. J. H. er einn þeirra fáu embættis- manna hér, sem vii’ðast „hafa tíma til alls“, þrátt fyrir mikl- ar og mai’gháttaðar enxbættis- annir. — Ritverk lians, nxörg og stór, bera þvi örugt vitni, að liann liefir ekki verið iðjulaus um dagana. — Það getur vel verið, að æsku- lýðnum þyki nokkurt þurra- bragð að ævisögum löngu lið- inna nxanna og kjósi heldur léttari kost, svo sem eldhúsreyf- ara og annað hnossgæti af þeirri tegund. — En til eru þó menn, sem taka ævisögur og aldar- fars-lýsingar fram yfir flest annað bókmentalegs efnis. —- Þeir eru jafnvel til meðal aésku- lýðsins og þess er að vænta, að þeim ffölgi lieldur en hitt. Þeir, senx fróðleik unna, og kynnast vilja ævisögu merki- legs nxanns og þætti úr sögu þjóðai’innar á örðugu tímabili, ætti að lesa „Meistara Hálfdan“. VidpæðuF Lavals og Beeks. Þeir eru sammála um að Frakkar og Pólverjar vinni saman að friðarmálununx. Yarsjá, 13. maí. FB. Áður en Laval lagði af stað lil Moskwa var gefin út opin- ber tilkynning um viðræður hans og Becks, utanrikisnxála- ráðherra Póllands. I orðsend- ingunni er lögð áhersla á, að ráðherrarnir hafi verið sanx- nxála unx, að stefna bæri að því að vai’ðveita friðinn og að Frakkar og Pólverjar ynni saman að þeim málurn. (Uni- ted Press). Sænskur lektor vid Háskóla íslandsT í Svenska Dagbladet hirtist fyrir nokkuru grein, senx nefn- ist „Entusiasm för svenskt islandslektorat“ og er í grein þessari látin í ljós mikil gleði yfir þeirri uppástungu frá rekt- or Háskóla íslands, að fá sænsk- an lektor til liáskólans. Segir i blaðinu, að uppástungan liafi vakið rnikla eftirtekt liáskóla- manna og fengið hinar bestu undirtektir. Birtir blaðið og um- mæli E. Wesséns prófessors, hins kunna sænska málfræð- ings og formanns félagsins Sverige-Island, en Wessén segir m. a. að uppástungan sé ágæt og hann voni, að hún verði framkvæmd innan skams tírha.. Lætur liann sérstaka ánægju i Ijós yfir því, að óskxn um að fá sænskan lektor til Háskóla ís- lands sé frá skólanunx konx- in. Bendir liann og á það, að liversu miklu gagni þetta mætti koma, bæði Islendingum og Svíum. — Blaðið birtir og um- mæli í svipaða átt eftir Bengt Hesselman prófessor í Uppsöl- uni, og fil. lic. Dag Strömbeck, sem hefir haldið fyrirlestra við háskólann hér, en vinnur nú að orðabók Svenslca akademisins í Lundi. I bréfi, sein íslandsvin- urinn Helge Wedin hefir sent i

x

Vísir

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Vísir
https://timarit.is/publication/54

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.