Vísir - 20.12.1939, Blaðsíða 2

2
.VlSIR

MENNINGARL
Skólamir stórhýsi,
en kirkjurnar hrynjandi.
TtSIR
Kongur vill sigla
- - en byr hlýtur
að ráða.
EGAR ófriðurinn skall á,
vorum við Islendingar að
ýmsu leyti illa undir það bún-
ir, en þó var það gæfa í ógæf-
unni, að Sjálfstæðisflokkurinn
hafði öðlast allveruleg völd
innan ríkisstjórnarinnar og
fengið aðstöðu til að marka
þau spor, sem stigin voru, að
verulegu leyti. Má fullyrða, að
í þeirri stjórnarsamvinnu, sem
liafin var fyrri hluta þessa árs,
hafi mörg mál og mikilsverð
fengið betri og heillavænlegri
afgreiðslu, en ella hefði mátt
vænta, og að þjóðin hafi hagn-
ast meira á ráðstöfunum þess-
um, en metið verður til fjár
að svo komnu máli.
Eins og öllum er kunnugt,
liafa aðalatvinnuvegir okkar
verið reknir með tapi undan-
farin ár. Samfara örri fólks-
fjölgun í kaupstöðunum, hefir
atvinna minkað verulega frá
því, sem áður var, og heilar
atvinnugreinar orðið að engu,
vegna hins liáa kaupgjalds,
sem hér hefir verið ríkjandi.
Mætti i því sambandi nefna
þurkun saltfiskjar, sem svo
mjög’ hefir úr dregið, að heita
má að hún sé liðin undir lok
hér sunnanlands. Um atvinnu-
aukningu eða endurnýjun
framleiðslutækjanna hefir ekki
verið að ræða, enda hefir öll
starfsemi þings og stjórnar
miðað að þvi síðustu 12 árin
að rífa það niður, sem upp
hafði verið bygt. Vinstri flokk-
arnir hafa ótrauðir hvatt all-
an almenning til óhófs eyðslu,
og til hins, að gera sífelt aukn-
ar kröfur um opinbera styrki,
og má svo heita, að flestir
landsmanna hafi á einhverju
skeiði þessa tímabils lifað á
nokkurs konar fátækrafram-
færi, beint eða óbeint. Þegar
séð var, að atvinnuvegirnir gátu
ekki staðist það ófremdar-
ástand, sem skapast hafði, víl-
uðu þingmenn ekki fyrir sér
að Iöghelga ahnenna sviksemi,
með setningu kreppulánalög-
gjafarinnar, sem réð þó að
engu leyti bót á því ástandi,
sem skapast hafði. Hjólið var
látið snúast, en þó látið skeika
að sköpuðu um árangurinn.
Sjálfstæðisflokkurinn hefir
frá upphafi barist gegn þessari
niðurrifsstefnu, og þótt hann
hafi verið í minnililuta innan
þings, hefir honum tekist með
baráttu sinni að koma í veg
fyrir ýms vandræði, sem til var
stofnað af hinum rauðu flokk-
um. En svo var ofsi þeirra
mikill, að i þrjú ár sátu þeir
að völdum, vitandi það, að alt
var i kaldakoli og eina leiðin
til úrlausnar var sú, að breytt
yrði um stefnu og nýir búskap-
arhættir upp teknir. Það mátti
vera öllum mönnum ljóst, að
hin óhyggilega afstaða þessara
flokka til atvinnulífsins, hlaut
að vera öllum stéttum þjóðfé-
lagsins til bölvunar. En þessir
þrásetumenn munu hafa hugs-
að sem svo, að syndaflóðið
skylli á eftir þeirra stjórnar-
setu, og því væri óhætt að tefla
djarflega.
En atvikin skutu þeim ref
fyrir rass, og þessir menn verða
nú að taka afleiðingum verka
sinna, og þeir liafa gert það,
og virðast nú hafa tilhneigingu
til að ganga feti framar en
flestir aðrir í margskyns ráð-
stöfunum, sem nauðungarráð-
stafanir myndu kallast, ef hin-
ir alvarlegu tímar réttlættu þær
ekki sumar hverjar. En þess-
um mönnum verður þó að skilj
ast það, að það eitt og út af
fyrir sig, að beita slíkum ráð-
stöfunum til viðreisnar at-
vinnulífsins, er ekki fullnægj-
andi, ef ekki er um leið unn-
ið að þvi með fullri samvisku-
semi, að létta þeim byrðum af
almenningi, sem óþarfar eru,
en þær eru margar. Lítt hefir
þó á þessari tilhneigingu bor-
ið, það, sem af er þingi, og
þeir menn, sem orð hafa haft
á þessari nauðsyn, hafa verið
svívirtir og liundeltir innan
þings sem utan.
Verslunarmálin eru enn ó-
leyst, og ekki reynt liver liug-
ur vinslri flokkanna er lil
þeirra. En enginn vafi er á þvi,
að þjóðin verður að leggja sér
á lierðar þungar byrðar vegna
skipulagningar þeirra mála,
sem nú er orðin úrelt og cinsk-
isnýt vegna ófriðarástandsins,
þótt eitthvað kunni að hafa
réttlætt hana í upphafi.
Þeir, sem völdin liafa, verða
að varast það, að svo fari, að
lokum, að sagan um Sindbað
og karlinn endurtaki sig, þann-
ig að ríkið kræki fótum um
báls þjóðarinar, og kvelji liana
og píni til að láta alt af hendi
rakna, þótt hún fái ekkert í
staðinn. Almenningur á einn-
ig rétt á sér, og hann sættir
sig ekki við annað, en að eitt
skuli yfir alla ganga. En það
verður best gert með því, að
frelsið sé virt, þótt ríkið þurfi
í einstaka tilfellum að grípa
til óvenjulegra ráðstafana.
Hitt er svo alt annað mál, að
við því getur enginn búist að
á skömmum tíma, — og meðan
styrjöld gej7sar, — verði öllu
kipt í Iag, sem aflaga liefir far-
ið, en góður vilji verður að
vera fyrir liendi. Kóngur vill
sigla, en byr hlýtur að ráða,
stendur þar, og gefi byr og sé
viljinn fyrir hendi, þarf enginn
að örvænta um afkomu þjóðar-
innar, né efna til æsinga, sem
miða að ömurlegri eyðileggingu
en þeirri, sem þegar er fyrir
hendi.
Tveir snillingar.
Mér kom í hug er eg hlustaði
á skáldkonurnar í Útvarpinu í
kvöld, livort menn hefðu veitt
því nægilega eftirtekt, hversu
Ijómandi skáld barnakennarinn
Margrét Jónsdóttir er. Og enn-
fremUr hvílíkt lán það er fyrir
skólabörnin að njóta tilsagnar
bjá slíkum snillingi í meðferð
móðurmálsins,
Góðír barnakennarar eru
mikils lofs maklegir, og er rétt
að eg sæti þessu færi til þess að
minnast á annan kennara sem
eg hefi lengi dáðst að. En það
er Geir Gígja, sem er merkileg-
ur náttúrufræðingur, sjálfment-
aður, og hefir tekið sér fyrir
hendur að rannsalca þátt í dýra-
lífi íslands sem mjög hefir ver-
ið vanræktur áður. Hann er og
vel að sér í grasafræði. Það
er ástæða til að samgleðjast
börnunum yfir kennara, sem vit
hefir haft og ástundun til að
verða vel að sér í vandasömum
fræðum, og framúrskarandi
gott lag mun hafa á að glæða
athugulsemi þeirra gagnvart
náttúnmni.
10. dec.
Helgi Pjeturss.
Kirkjurnar.
Einhverju sinni ferðaðist lil-
lendingur nokkur um Borgar-
fjai'ðarhérað og Snæfellsnes.
Hann hafði augun opin eins og
ferðamanna er siður. Þegar
hann liafði lokið för sinni hafði
hann veitt því athygli, að í Borg-
arfirðinum var hýsing bónda-
bæjanna alment mjög góð og
bar votl um mikla héraðsmenn-
ingu. Hinsvegar hafði 'hann veitt
því athygli og undraðist stór-
lega, að guðshúsin, kirkjurnar,
í Borgarfirðinum voru vfirleitt
óvegleg liús og hrörleg. Auðsætt
var, að hin mikla og' vaxandi
búnaðarmenning Iiéraðsins
slcorti skilning eða smekk eða
trúrækni til þess að láta guðs-
húsin rísa upp í héraðinu með
sambærilegri vegsemd og önnur
hýsing Iiafði til að bera.
Þessu var á annan veg farið á
Snæfellsnesinu. Þar var hin al-
menna liýsing lirörleg, bæjar-
hús víða niðurnídd og ekki ann-
ar eins menningarblær yfir hýs-
ingu þar vestur á nesinu eins og
í Borgarfirðinum. En um kirkj-
urnar var öðru máli að gegna
þar vestra. Þær voru hinar veg-
legustu og allur hugsanlegur
sómi sýndur.
Utlendingurinn furðaði sig
mjög á þessum andstæðum í
hýsingu þessara tveggja sam-
liggjandi héraða. Og vissulega
geta þær gefið tilefni til ýmsra
hugleiðinga. En þegar á alt er
litið virðist samanburðurinn
Borgfirðingum ekki í vil. Og
síðan þessi útlendingur var á
ferðalagi sínu hefir engin breyt-
ing orðið til bóta um endur-
reisn kirknanna í Borgarfirð-
inum. Og á öðrum eins fyrir-
myndar heimilum eins og
IIvanne\TÍ, þar sem hýsing
staðar og skóla er öll hin glæsi-
legasta, stendur kirkjan hrör-
leg og fúin, rúin allri vegsemd,
og langan tíma árs óhæf til guðs-
þjónustu. Kirkjan á Hvanneyri
er eign rikisins eins og staður-
inn og skólinn, kemur það því
úr hörðustu átt, að ræktarleysi
Borgfirðinga við kirkjur sínar
skuli fá stuðning og öflugan
bakhjall frá ríkinu sjálfu. Því
að vitanlega mundi vegleg
kirkja á Hvanneyri verða öðrum
kírkjueigendum hin mesta
hvatning til þess að endurbæta
kirkjur sínar.
Á einum stað í Borgarfjarð-
arsýslu er þó verið að hefjast
handa um nýja kirkju, og verk-
ið er þegar hafið. Er það Hall-
grímskirkja í Saurbæ á Hval-
fjarðarströnd. Er fögur hugsun
og mikil ræktarsemi á bak við
það að reisa Hallgrími Péturs-
syni minnisvarða. En mjög ork-
ar tvímælis að rétt sé að reisa
kirkju í mjög fámennum söfn-
uði fyrir 100—120 þúsUndir
króna eins og þarna verður. Þvi
að vitað er að kirkjan er alt of
stór handa söfnuðinum, og mun
naumast koma fyrir nema einU
sinni eða tvisvar á ári að hún
verði fullskipuð. Endranær
myndi helmingi minni kirkja
vera nógu stór. Virðist þarna
vera um blindan metnað að
ræða að eyða fé í slíka hýsingu.
Hefði mátt reisa hið veglegasta
guðshús í Saurbæ til minning-
ar um hið ágæta trúarskáld fyr-
ir 30—50 þúsundir króna og var
slík kirkja við hæfi safnaðar-
ins. Mátti þá verja því fé, er
þannig sparaðist, lil einhvers
þess mannúðar og menningar-
starfs er var í anda hins mikla
guðsmanns, og það miklu frem-
ur en steinhús í Saurbæ, sem
hlýtur að sýna mikilleik sinn og
vegsemd á þá lund flesta helgi-
daga ársins að vera of fáum að
notum. Og vitað mun það vera,
að héraðsfundir Borgarfjarðar-
prófastsdæmis hafa aldrei verið
þess hvetjandi að reisa stærri
kirkju i Saurbæ en svo að hún
væri vel við hæfi safnaðarins
sjálfs, en liins vegar lagt á-
herslu á hitt, að kirkjan yrði
fögur og hin glæsilegasta.
Skólarnir.
Mjög mikil aðsókn hefir und-
anfarandi ár verið að báðum
skólum héraðsins: Bændaskól-
anum á Hvanneyri og Alþýðu-
skólanum í Reykholti. Hefir
þrásækilega orðið að neita um-
sækjöndum um visl í skólunum,
vegna þess að ekki var rúm
handa fleirum. Einkum virðist
aðsóknin að Hvanneyrarskólan-
um aukast mjög. Er það mjög
að vonum, þó að ekki væri
vegna annars en þeirrar brýnu
nauðsynjar allra bændaefna að
öðlast sæmilega búfræðiþekk-
ingu. Þá veldur kannske nokkru
sá áhugi sem virðist upp á síð-
kastið vera vaknaður um það
að beina þurfi meira fjármagni
til sveitanna — til landbúnaðar-
ins — og hvetja þurfi ýmsa þá,
er leitað hafa við sjávarsíðuna
og í kaupstöðum og bæjum
landsins að atvinna og framtið-
ar lifsskilyrðum en ekki fundið,
til þess að hverfa aftur heim í
sveitirnar og vinna þar sér og
þjóð sinni gagn; en hrekjast
ekki atvinnulausir, sjálfum sér
og öðrum til óyndis, þar sem
enga atvinnu er að fá og ekki
eru skilyrði til að skapa nýja at-
vinnu eins og nú er högum
háttað.
En þegar að þvi verður horfið
í alvöru að koma atvinnulausu
fólki í vinnu út um sveitimar,
annað livort í vinnumensku eða
sem sjálfstæðum atvinnurek-
öndum, þá mun koma i ljós, að
einn megin örðugleikinn til
framkvæmda á því sviði verður
sá, að margt af þessu fólki veit
lítil skil á sveitavinnu og liefir
alls enga búfræðilega þekkingu.
Er nú bert, að praktiskara hefði
verið fyrir þjóðina á sínum
tíma þegar alþýðuvskólarnir voru
að rísa upp að gera einhvern
þeirra eða jafnvel fleiri að bún-
aðar- eða bændaskólum, Þá
væru nú fleiri en eru færir um
að sinna landbúnaðarstörfum að
þekkingu og reynslu. Að sjálf-
sögðu mætti nú breyta einhverj-
um alþýðuskólanum í búnaðar-
skóla með verklegu námi sam-
fara því fræðilega. Þess væri
þörf eins og nú liorfir. — Með
þessu er þó engan veginn haldið
fram, að alþýðuskólarnir hafi
reynst illa. Um þá mun vera
margt ágætt að segja.
'Húsmæðraskóli
í Borgarfirði.
Allmikill áhugi er vaknaður
innan hinna mörgu kvenfélaga
í héraðinu, að reistur verði í
Borgarfirði sem fyrst myndar-
legur húsmæðraskóli. Eitthvað
hefir um það heyrst, að slíkum
skóla sé fyrirhugað að vera i
| Reykholti. En mjög mikill
meiri hluti kvenfélaganna er
! því algerlega mótfallinn. Þykir
ekki ástæða til að hrúga á sama
staðinn mörgum skólum. Hitl
þykir nær að reisa húsmæðra-
skólann þar seni ekki er skóli
fyrir, því að svo er á litið, að
sveit þeirri, sem hlyti skólann
yrði það til menningarauka að
fá hann, en Reyklioltsdalur
hefir sinn skóla. Hefir ýmsum
komið til hugar að skólinn yrði
reistur nálægt Varmálæk í
Bæjarsveit. Er þar jarðhiti,
vegasamgöngur hinar prýði-
legustu og önnur skilyrði hin
ákjósanlegustu. Og’ ef á annað
borð væri til ])css lnigsað, að
liafa fleiri skóla saman, vegna
])ess að um sparnað gæti verið
að ræða í sambandi við kenslu
og húsakynni að einhverju
leyti, þá þykir almenningi hér
miklu nær, að við hliðina á
húsmæðraskólanum yrði reist-
ur barnaskóli. Hinar ungu kon-
ur, er sækja mundu húsmæðra-
skólann, yrðu í framtíðinni ekki
að eins liúsfreyjur heldur og
mæður og hinir færustu og
bestu kennarar barna sinna.
Fyrir því á barnaskólinn með
starfi sínu fullan rétt á að vera
á sama stað og skóli mæðra
framtíðarinnar. En brýn nauð-
syn getur það varla talist, að
alþýðuskóli og húsmæðraskóli
séu á sama stað, lieldur er ým-
islegt sem mælir sterklega á
móti þvi.
í sambandi við fyrirhugaðan
aukinn innflutning fólks til
sveitanna vex þörfin á fjöl-
breyttum og vönduðum skól-
um. Og má þá segja með sanni,
að húsmæðraskólarnir séu þá
fyrsta verkefnið. Þeirra hefir
verið þörf um langt skeið.
Innflutningur
í sveitirnar.
Ræða þingmanns Borgfirð-
inga, Péturs Ottesen, á fullveld-
isdaginn, þ. 1. desember síðast-
liðinn hefir valdið nokkurum
umræðum manna á meðal hér í
héraðinU. Skoðun Borgfirðinga
á þingmanni sínum hefir verið
sú, að hann væri mjög raunsær
maður og liinn ólíklegasti með-
al þingmanna vorra, að gera
sér tyllivonir eða láta glepjast
af skýjaborgum. En ýmsum
mönnum hér i héraðinu hefir
virst sein raunsæi hans hafi oft
verið meira en í þessari um-
ræddu ræðu.
Menn eru mjög sammála
þingmanni sínum hér um slóð-
ir um það að stöðva þurfi fólks-
strauminn úr sveitunum til
kaupstaða og kauptúna. Slik
hefir verið krafa bændanna
um mörg undanfarin ár.
En sá straumur hefir ekki
verið stöðvaður? og var það þó
:á valdi stjórnar og Alþingis að
hindra þann straum. En það
hefir ekki verið gert. Þvert á
móli hefir þessi straumur verið
örfaður með ýmiskonar opin-
berum aðgerðum og ráðstöfun-
um. Bændur hafa því orðið að
taka til sinna ráða. Þeir hafa
orðið með miklu meiri hraða en
fjármagn þeirra Ieyfði að bæta
jarðir sínar. Má þvi segja, að á
síðustu árum hafi farið fram,
ekki að eins stórfeldar umbæt-
ur, heldur alt að því umbylting
bæði hvað hýsingu og ræktun
snertir. Þann veg hafa bændur
orðið mjög skuldugir við banka
og aðrar lánsstofnanir, og hafa
engin ráð verið til þess að
standa straum af þeim lánum,
nema með því að spara vinnu-
kraft, enda var það hinn mink-
andi vinnukraflur í sveitunum,
er knúði þá til þessara átaka og
umbóta. Og umbæturnar hafa
náð tilgangi sínum. Með stór-
legri aukningu véltæks ræktaðs
lands hefir tekist að spara
vinnukraft mannshaudarinnar,
svo að nú þarf færra fólk til
þess að afla lieyja handa jafn-
stórum bústofui er áður þurfti
að vinna fyrir með fleira fólki.
Sama máli gegnir um hirðingu
búpeningsins að vetrinum. Hin
bætta hýsing gerir alt þetta
auðveldara en áður var það,
og sparar þann veg vinnu.
Menn erU hér ekki heldur ó-
sammála þingmanni sínum um
það, að þjóðfélagsleg nauðsyn
sé á því „að fólkið fari að flytja
úr kaupstöðunum aftur og upp
í sveitirnar“, en þá fara líka
leiðirnar að skilja að mestu.
Þingmaðurinn heldur því
fram, að sveitirnar muni geta
tekið á móti um 12000 manns
úr kaupstöðum og kauptúnum
og séð þeim fyrir atvinnu. Yrði
það um tveir menn að meðal-
tali á býli. Þetta er hin gífurleg-
asta fjarstæða. Mundi sanni
nær að ekki væri hægt að veita
atvinnu þessu fólki meira en
svo að svaraði til þess að tekinn
væri einn maður á hvert lieim-
ili, eða 6000 manns alls. Fullar
líkur eru þó á, að talan yrði
nokkuð lægri, ekki öllu meira
en 4000 manns. Og svo vaknar
sú spurning með mörgum: Eru
allar þessar mörgu þúsundir
þingmannsins til nokkurra
hagsbóta fyrir sveitirnar?
Mundi ekki einhver hluti þeirra
vera ófær til vinnu, bæði vegna
kunnáttuleysis á sveitastörfum
og svo hinu, að líkamlegt þrek
og Iiörku viljans slcorti til þess
að leysa af höndum þær hinar
þungu annir, sem sveitalífinu
er samfara? En hitt er mönnum
hér ljóst, að ótviræður hagnað-
Ur væri að því fyrir kaupstað-
ina og kauptúnin að losna með
Svona hægu móti við atvinnu-
leysingja sína. En menn eru að
velta því fyrir sér Iiér, hvort
hagur sveitanna yrði ekki nokk-
uð vafasamur, ef þessum 12000
væri nú alt í einu veitt sem
striðum straumi inn yfir sveit-
irnar.
Vér stöndum sannarlega, ls-
lendingar, andspænis torráðnu
úrlausnarefui þar sem er at-
vinnuleysið með þjóð vorri.
Undanfarandi ár hefir atvinnu-
bótafé og opinberum styrkjum
ekki verið, nema að mjög litlu
leyti, varið til þess að skapa at-
vinnuleysingjunum skilyrði til
sjálfstæðs atvinnurekstrar t. d.
með því að rækta landsvæði í
stórum stíl og koma upp nauð-
synlegri liýsingu í sambandi við
þá ræktun. Hefði sú forsjálni
verið fyi’ir hendi hefði nú mátt
koma þar til starfa einhverju
af þessum 12000 úr kaupstöð-
um og kauptúnum, sem áreið-
anlega er ekki þörf fyrir eins
og stendur í sveitum landsins.
Væri vel, ef svo reyndist, að
þriðjungur þess fólks fengi at-
vinnu út um sveitirnar.
Loðdýrarækt.
Eins og kunnugt er á hin ill-
ræmda mæðiveiki í sauðfénaði
u'pptök sín hér á landi i Borgar-
firðinum. Lætur því að Iíkum,
að spjöll liennar liafi ekki hvað
síst lamað afkomu bænda hér.
Enda eru þau afhroð geysimik-
il. Jafn athafnasamir bændur
og hér eru í héraði reyndu
margt til úrbóta og þar á meðal
loðdýraræktina. En þegar að
ÖAGBLAÐ
Útgefandi:
BLAÐAÚTGÁFAN VÍSIR H/F.
Ritstjóri: Kristján Guðlaugsson
Skrifst.: Félagsprentsmiðjunni.
Afgreiðsla: Hveifisgötu 12
(Gengið inn frá Ingólfsstræti)
Símar: 2834, 3400, 4578 og 5377.
Verð kr. 2.50 á mánuði.
Lausasala 10 og 20 aurar.
Félagsprentsmiðjan h/f.