Morgunblaðið - 31.01.1957, Blaðsíða 9

Fimmtudagur 31. jan. 1957
MORGVNBLAÐIÐ
9
Ragnar Jónsson:
EFTIR DÚK OC DISK
Greinagerð vegna skrifa um Arhók skálda
i.
VEGNA einkennilegs úlfaþyts
út af Árbók skálda ’56, er út kom
rétt fyrir jólin, taldi ég réttast
að skrifa eftirfarandi greinar-
gerð, enda þótt fleiri orð um þá
bók væru kannske óþröf.
Hugmyndin um útgáfu tíma-
rits, er einungis birti sýnishorn
af verkum skálda, einkum ungra
listamanna, er ekki íslenzk. Lík
tilraun hefur oft og víða verið
gerð áður. Magnús heit. Ásgeirs-
son og Tómas Guðmundsson voru
aðalhvatamenn að stofnun rits-
ins, og varð þó að ráði að Magnús
annaðist einn val efnis í fyrstu
Árbók skálda, er út kom 1954.
Hann réði líka að mestu einn öllu
fyrirkomulagi hennar, gerði til-
lögur um gerð kápu og fól ung-
um listamanni, Herði Ágústssyni,
að teikna hana, en fyrirmyndin
um að notfæra sér rithönd höf
undanna hverju sinni til skreyt-
ingar, eins og gert var að nokkru
leyti á tveimur fyrstu bókunum,
er erlend.
Sennilegt þykir mér að Magnús
Ásgeirsson hefði haft ritstjórn Ár
bókarinnar á hendi áfram, fyrir
Helgafell, ef honum hefðu enzt
kraftar, því í samskiptum við
hina ungu listamenn fékk hann
til úrlausnar ýmis vandamál, sem
honunf* var mjög hugleikið að
glíma við. Samstarfið við hina
áræðnustu og bjartsýnustu úr
hópi ungu skáldanna, var honum
dýrmæt uppörvun, og hinum.
sem skorti framgirni og kjark, og
hann skildi tíðum bezt, gaf hann
góð ráð úr sjóði sinnar dýrmætu
lífsreynslu og þekkingar á mann-
legum vandamálum. Ritstjórn Ár
bókarinnar var þó, einkum í
byrjun, mikið starf og ekki auð-
velt, og veit ég ekki af öðrum
manni, sem betur hefði komizt
frá því vandaverki. Hef ég sjald-
an á þeim áratugum, sem við
Magnús áttum svo að segja fasta
samfylgd, lifað með honum jafn-
ánægjulega daga og einmitt með-
an á þessu stóð. Hann kom stund-
um til mín á hverjum degi, oft-
ast með ný kvæði, nýjan höfund.
Stundum kom hann í annað sinn
með sama ljóðið, er hann hafði þá
rýnt í frá því daginn áður eða
lengur, og ekki fundið það sem
hann hafði grunað. Það voru í
svipinn hans sáru vonbrigði í líf-
inu. Árbókin hans reyndist líka
bókmenntaviðburður, og henni
var sannarlega tekið miklu betur
en hann hafði þorað að gera ráð
fyrir.
Fyrirkomulag tveggja fyrstu
Árbókanna var að mestu leyti
ákveðið samtímis. í hinni fyrri
skildu vera ljóð ungra skálda, í
hinni síðari sögur. f báðum yrði
birt jöfnum höndum efni, sem
prentað hafði verið áður í bókum
og ritum, og nýr skáldskapur.
Höfundarnir ekki eldri en um
fertugt. Magnús taldi jafnvel
geta komið til mála að helga
eldri mönnum eitt eða fleiri
hefti, t.d. mönnum, sem ekki
höfðu birt neitt eftir sig, en vitað
var að áttu í fórum sínum ýmsa
góða hluti.
ef ungir höfundar eða aðrir lista-
menn, telja sig eiga um sárt að
binda vegna ónærgætni Kristjáns
Karlssonar, svo mjög sem hann
minnir mig á fyrirrennara sinn
við Árbókina, um næstum lotn-
ingarfulla nærfærni gagnvart
hinu veikasta blómi í nýræktar-
akri ungra höfunda. Enn voru
útgefandi og ritstjóri á einu máli
um að leita til listmálara til að
gera kápuna.
Eins og tekið er fram hér á
undan, vöktu þessar tvær tilraun-
ir með tímarit til að kynna verk
ungra skálda, almenna athygli.
Blöðin kepptust við að hrósa hug-
myndinni, ritstjóranum og káp-
unni, og valdir menn skrifuðu um
sum verkin í hástemmdum tón.
Það hafði jafnvel varla heyrzt
annað eins. Raunar stóð á vissum
stöðum nokkur styr um sum
skáldin, einkum fyrir nýtízkuleg
vinnubrögð, en umræðurnar sner-
ust þó einkum um verkin sjálf
og höfunda þeirra, en minna var
eytt af blaðarúmi í umræður um
kápuna. Útgefandi slapp með
fulla æru frá þessu fyrirtæki og
sama er að segja um prófarkales-
arann, og var þó enn hafður
sami háttur og hjá fyrri ritstjóra
að senda höfundum yfirleitt ekki
prófarkir.
3.
Fyrir síðustu jól kom svo þriðji
árgangur Árbókar skálda. Um
svipað leyti og auglýst var eftir
efni í hana, var sagt frá því, að
fyrirkomulag yrði nokkuð með
öðrum hætti en á tveim fyrri Ár-
4öókum. Nú yrði einungis birt nýtt
efni, jöfnum höndum sögur, ljóð
og greinar. Tekið yrði upp nýtt
brot, enda yrði Árbókin nú send
öllum áskrifendum tímaritsins
Helgafell, en þó eftir sem áður
algerlega sjálfstætt rit með eigin
ritstjóra, hinum sama og áður.
Stækkun brotsins var einnig gerð
vegna þeirrar hugmyndar, að
birta líka í Árbókinni myndlist
og tónlist. Með þessu móti voru
ritinu tryggðir miklu fleiri les-
endur og raunar einnig meiri list-
rænir möguleikar. Þrátt fyrir
þessa breytingu, sem ýmsir
kunnu heldur illa við, bárust nú
verk frá 22 höfundum, sem þóttu
mjög athyglisverð, og raunar
miklu fleiri mönnum. Árbókin
var nú prentuð á vandaðri pappír
en áður og er mér ekki kunnugt
um að á neinn hátt hafi verið
síður til hennar vandað. Var nú
einn hinn kunnasti úr hópi yngri
myndlistarmanna beðinn að
teikna kápuna.
í þetta sinn urðu viðtökurnar
dálítið óvenjulegar, í aðra rönd-
ina broslegar og sögulegar. Um
sama leyti og fyrstu handritin
fóru að berast, sendi einn rit-
stjóri tímaritsins Birtings, Ein-
ar Bragi, útgefanda og ritstjóra
ólundarlegar kveðjur í riti sínu
Var þar látin í ljós fullkomin
vanþóknun á Árbókinni, og því
nú reyndar lýst yfir afdrátta;
-laust, að mjög misráðið hefði ver-
ið að leggja hana ekki með öllu
niður, er Magnúsar Ásgeirssonar
naut ekki lengur við. Taldi hann
jafnvel að eins vel hefði mátt
ráða nýjan mann til þess að halda
áfram ljóðaþýðingum Magnúsar,
og að láta Árbókina í hendur
nýrra manna. Síðastur manna
mun ég verða til þess að van
meta brautryðjandastarf hins
látna snillings, á þessu sviði sem
öðru. En fyrr má rota en dauð
rota. Var hlutur ungu skáldanna
sem skrifuðu Árbókina, ef frá er
talinn formáli ritstjórans, þá alls
enginn? llla kemur það heim við
kynni mín af Magnúsi Ásgeirs-
syni, ef honum væri greiði gerð-
ur með háttvísi af þessu tagi. Rit-
stjórinn skoraði líka að sjálfsögðu
á ungu skáldin að „sigla fremur
af sér alla útgefendur" en leggjast
svo lágt að slást í félagsskap með
þeim vondu mönnum, sem stýrðu
Helgafelli, og vitanlega ráðgerðu
að nota þá fyrir beitu til að lokka
kaupendur að riti sínu. Hinir
tveir ritstjórarnir við tímaritið
Birting, sem eru rithöfundar,
sendu hins vegar Árbókinni verk
eftir sig, eins og áður.
4.
Árbókin var nokkrum dögum
seinna á ferðinni nú en í fyrra.
Síðustu handritin munu hafa
borizt nokkrum dögum áður en
hún kom út. Útvarpið og dag-
blöðin sögðu frá útkomu hennar
eins og áður.
Ekki er ég viss um að það, sem
nú gerðist, megi teljast beint fram
hald af orðsendingu Einars Braga
í Birtingi, til okkar Helgafells-
manna, en þar kveður nú samt
við einkennilega líkan tón. Fimm
greinar munu nú hafa birzt um
Árbókina í einu dagblaðanna, en
nokkrar í öðru. En nú eru það
ekki lengur ungu skáldin, sem
styrinn stendur um, heldur hinn
varasami útgefandi, kaldrifjaði
káputeiknari og „forlag sem ger
ir ungu skáldunum háðung a
bókamarkaðnum". Efnið í ritið
valdi Kristján Karlsson, eins og
í fyrra, og mun hafa haft svipað
vinnulag. Kápuna gerði ungur
listmálari eins og hin árin, og
margir þjóðkunnir málarar hafa
leyft sér að telja hana góða, jafn-
vel ágæta. Og útgefandinn. e£n
hinn sami og fyrr. Hvers eiga
ungu skáldin, sem skrifuðu Ár-
bókina 1956, að gjalda, að umræð-
urnar um bók þeirra snúast allt
í einu um annað fremur en þá?
Og hver getur ástæðan verið?
Undirritaður, sem hefur gefið út
Árbókina frá byrjun, og ekki
hugsað sér að leggja hana niður
eða fá hana öðrum útgefendurn
í hendur, hefur heldur ekki tekið
upp neina nýja stefnu gagnvart
höfundum hennar. Hann hefur
öðrum þræði stundað bókaútgáfu
í áratugi og fengið í því starfi
talsvert fjölskrúðuga lifsreynslu,
þótt ástæðulaust sé að leyna sjálf
an sig þeirri staðreynd, að eftir
því sem líður á ævina fara dag-
arnir og árin að standa skemur
við, og hætta á að menn dagi uppi
í fylgd með nýrri, óþolinmóðri
kynslóð.
STAKSTEINAR
Atbeini
S j álf stæðismanna
Leyfið tii kaupa á Hamrafell-
inu var veitt af stjórn Ólafs
Thors. Án beins samþýkkis hans
og flokksmanna hans í ríkis-
stjórninni, þeirra Bjarna Bene-
diktssonar og Ingólfs Jónssonar,
hefði hið mikla olíuskip ekki
verið komið í eigu íslendinga áð-
ur en Súez-deilan hófst.
Innflutningsleyfið var ekki hin
eina fyrirgreiðsla, sem Sjálfstæð-
ismenn veittu í þessu sambandi.
Landsbankinn, sem Framsóknar-
menn þreytast ekki á að segja
að sé undir stjórn Sjáifstæðis-
manna, hét fyrirgreiðslu um yfir-
færslu og ábyrgð á láni, sem voru
skilyrði þess, að úr kaupunum
gæti orðið. Auðvitað hefði banka
málaráðherrann, Ingólfur Jóns-
son, getað hindrað svo óvenju-
legar ráðstafanir af hálfu Lands-
bankans, ef hann hefði viljað.
Honum kom það ekki til hugar
af því að hann vildi greiða fyrir
málinu.
Sjálfstæðismenn telja ekkert af
þessu eftir, en þegar þessar stað-
reyndir eru íhugaðar, liljóta skrif
Tímans þessa dagana að koma
mönnum einkennilega fyrir sjón-
ir.
5.
Það vakti sérstaka athygli
mína í þessum dálítið óprúttnu
umræðum, og virðist raunar
vera alláberandi tímanna tákn
hve bókakápan er orðin hér
Kynlegar þakkir
S.I. sunnudag segir Tíminn:
„Samvinnumenn ráðast svo í
eitt mesta stórfyrirtæki, sem gert
hefur verið hér á landi, og kaupa
nýtízku olíuflutningaskip .....
. Fyrir atorku, dugnað og fram-
stórt mál. Fyrir siðustu jol veitti sýnj skapar samvinnuhreyfingin
? f 1II... f L.rrtl 5 Vt trn T\ 1 íT-!?kn . I .. ...
ég því líka athygli, hve hlífðar-
kápur bóka eru áberandi í aug-
lýsingahernaðinum um bók-
menntir hátíðarinnar. Flestar
bækur eru nú auglýstar með
myndum af bókakápunum en
ekki höfundunum, eins og óttazt
sé að fólk villist á bókum í jóla-
ösinni, eða viti jafnvel ekki að
Framh. á b's. 11.
EFTIR PÓLSKU KOSNINCARNAR
„EF FKAMBJÓÐ-
ENDUR flokksins
verða strikaðir út er
það hið sama og að
strika út sjálfstæði
þjóðar okkar. Það er
hið sama og að strika
Pólland út af Evrójfu-
kortinu.“
Þannig fórust Gom-
ulka orð í ávarpi til
þjóðarinnar fyrir
kosningarnar á dögunum og
Pólverjar skildu þessa hálf-
kveðnu vísu. Rússar stóðu til-
búnir til atlögu ef viðbrögð
kjósendanna yrðu of mjög í
áttina til vesturs.
Kjósendurnir höfðu tækifæri
til að láta vilja sinn í ljós með
útstrikunum, þó ekki væri nema
einn framboðslisti. Það var unnt
að strika út nöfn allra kommún-
ista á listanum en ef það hefði
verið gert og ef mikill fjöldi
hefði setið heima, þá var full
víst að stjórn Gomulka hefði orð-
ið völt í Sessi og hvað tæki þá
við? Pólverjar vildu ekkert eiga
á hættunni. Aðvörun Gomulka
hreif og fólkið streymdi á kjör-
staðina og kaus án þess að strika
út svo nokkru næmi. Prestarnir
það vissulega ókunnuglega fyrir, fóru með söfnuðina að messu lok-
Magnús Ásgeirsson féll frá
sumarið 1955, skömmu eftir að
hann hóf undirbúning annarrar
Árbókarinnar. Hann hafði árið
áður unnið alllengi að bók með
Kristjáni Karlssyni, og þá lýst
íyrir honum fyrirætlunum sínum
um næstu Árbók. Kristján Karls-
son var fyrir margra hluta sakir,
sjálfkjörinn eftirmaður Magnúsar
Ásgeirssonar sem ritstjóri Árbók-
arinnar. Mun líka varla ofsagt,
að hún hafi að mörgu leyti heppn
azt engu síður en hin fyrsta
Kápuna teiknaði Sverrir Har-
aldsson, listmálari. Kemur mér
inni, á kjörstaðina og höfðu auga
með því að fólkið kysi eins og
Gomulka hafði beðið um.
Úrslit kosninganna sýna að
Pólverjar vilja allt til vinna að
halda þeim vísi að lýðræðislegu
frelsi, sem þeir hafa fengið og að
þeir telja að áframhaldandi
stuðningur við Gomulka, sé
helzta leiðin til þess, eins og nú
standa sakir.
Verkefnin, sem bíða hins nýja
þings eru mörg og mikil. Hættan
á nýrri verðbólgu og dýrtíð er
yfirvofandi. Meðal-mánaðarlaun
verkamanns eru nú um 1000
zloty en verðlag afar hátt. Sem
dæmi má nefna að sæmilegt arm-
bandsúr kostar 1000 zloty eða
mánaðarlaun, karlmannsskór 600' til að Pólverjar haldi í raun og
zloty, góð prjónapeysa 400— sannleika áfarm að verða lepp-
600 zloty og metri af ullarefni ríki, eins og áður, en Vesturveld-
takist að fá lán frá vestrænum
þjóðum og eru allar horfur á að
svo verði.
Svo er annað verkefni, sem
við þinginu blasir en það er
alls konar umbylting í stjórnar-
kerfi landsins. í því felst að
gömlu Stalinistarnir hverfi úr
áberandi stöðum. Þá er val rík-
isráðsins eða efri deildar þings-
ins, en þingið skiptir sér sjálft
í deildir. Þá er gert ráð fyrir
að mikilsverðar stofnanir, sem
áður báru einungis ábyrgð gagn-
vart stjóftiinni beri eftirleiðis
ábyrgð fyrir sjálfu þinginu.
Pólverjar eru nú milli tveggja
elda. Rússar, eða austrið, vonast
jafnmikið. Má ljóst vera að
mikið vantar á að kjör verkafólks
megi teljast mannsæmandi. Bú-
izt er við að þingið muni nú
taka upp þá stefnu að framleiða
meira af neyzlu- og notavörum
handa almenningi. Þess er nú
enn meiri þörf en áður vegna
þess að laun hafa verið hækk-
uð á síðustu mánuðum og er
hvergi nærri nóg til af vörum
til að fullnægja þeirri auknu
eftirspurn, sem af kauphækk-
uninni leiðir. Pólverjar sjá fram
á verðbólgu og margvísleg efna-
hagsvandræði, ef hinu nýja þingi
tekst ekki að spyrna þar við fót-
um. Vonast Pólverjar til að þeim
in gera sér vonir um að það losni
úr klóm kommúnismans og taki
upp frjálslega stjórnarhætti á
vestræna vísu. Milli þessa munu
Pólverjar reyna að sigla. Þjóðin
setur allt traust sitt á Gomulka.
„Við höfum eignazt nýjan þjóð-
dýrling, sem kaþólskir menn
bera djúpa virðingu fyrir og það
er Gomulka“, sagði kaþólskur
stjórnmálamaður í Póllandi. —
Hvernig Gomulka tekst að halda
þessu trausti og hvernig honum
ferst siglingin milli hinna tveggja
andstæðna — austræns kommún
isma og vestræns lýðræðis — er
spurning, sem framtíðin ein get-
ur svarað.
sér aðstöðu til að færa út kvíarn-
ar og gera íslenzkt atvinnulíf al-
gerlega óháð útlendum skipaeig-
endum að þessu leyti á fáum ár-
«m. En hverjir eru það þá, sem
berjast eins og óðir væru gegn
því að samvinnuhreyfingin, og
þjóðin öll, fái að njóta ávaxt-
anna af þessu framtaki? í sl. viku
birtust þessir haftapostular þjóð-
inni í ræðustól á Alþingi, hver
um annan þveran. Þar voru
Bjarni Benediktsson, Ingólfur
Jónsson, Jóhann Hafstein og
fleiri slíkir talsmenn „framtaks
og heilbrigðrar samkeppni“ eða
hitt þó heldur“.
Ástæðan til ofsa
Tímans
Af hverju sprettur þessi ofsl
Tímans? Hvers vegna er þvi
skrökvað upp, að einmitt þeir,
sem sérstaklega höfðu greitt fyrir
kaupium Ilamrafells, séu „tals-
menn verstu haftanna“, eins og
segir í fyrirsögn þessarar Tíma-
greinar?
Ástæðan er sú ein, að Sjáif-
stæöismenn, eins og mikill meiri
hluti landsfólksins, finna að því,
að Hamrafeilið skuli notað tii
mesta okurs, sem þekkt er í sigl-
ingasögu íslendinga.
Menn fagna því, að Hamra-
fellið skuli vera komið i eigu ís-
lenzkra manna, en harma, að það
skuli notað til þess að okra um
15 milljónir á olíuflutningum í
fjórum ferðum.
Forráðamenn skipsins vilja i
þessu sem öðnu láta gilda önnur
lög um fyrirtæki þau, sem þeir
veita forstöðu, en aðra og áskilja
þeim 15 milljón króna ókur-gróða.
Sjálfstæðismenn vilja aftur á
móti, að „þjóðin öll fái að njóta
ávaxtanna af þessu framtaki",
sem vissulega hefði að engu orðið
án atbeina Sjálfstæðismanna.