Morgunblaðið - 19.02.1969, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 19. FEBRÚAR 1909.
Um Þórólf frá Auðnum sextugan
og sitthvað um Þingeyinga —
STÓRVTRKINN og margra
manna makinn á ritvelli ís-
lenzkrar sagnfræði, Þorsteinn
Thorarensen, hefir nú gert Þing
eyingum svo mikil og merkileg
sikil í síðustu bók sinni, Gró-
andi þjó'ðlífi, að ég trúi naum-
ast, að þeim sé frekara lof hollt
um sinn. Þó get ég ekki á méi
setið að stelast til að minnast
eins Þingeyings, sem stendur á
tímamótum í dag, jafnvel þótt
penni minn kunni að glamra og
surga eins og skerandi mæði-
veikistrengur hjá hljómkviðu og
lofsöngi Þorsteins til hins Guðs
útvalda þingeyska þjóðflokks
Sjálfur hugmyndafræðingur
þingeyskra samvinnumanna, göf-
ugmennið og gáfnaljósið, Bene-
dikt frá Auðnum, var afi þess,
sem er sextugur í dag. Hann er
Þórólfur Jónsson, bygginga-
meistari í Kópavogi. Ef holl og
ópólitísk samvinna („team-
work“) á nokkursstaðar meiri
rétt á sér nú, þá er það í einu
mesta vandamáli nútímaþjóðfé-
lags: Brokk- og skokkgengum
byggingafðnaðinum. Þar gilda
ekki lengur nein úreilt og ein-
strengingsleg prímadonnuvið-
horf gamalla og rotinna sérgæð-
istíma. Heilbrigt samstarf þari
að skapast milli ráðamanna og
nýbyggjenda, arkitekta og bygg-
ingameistara, allt niður til aum-
aista naglahreinsarans. Því lagði
ég eftirfarandi spurningu, í leit
að yfirsmið, fyrir raunsæjan at-
hafnamanninn Þorvald í Síld og
fiski, er ég hugðist hefja bygg-
ingu nýrrar málaravinnustofu:
„Segðu mér, Þorvaldur, hvern-
ig maður er Þórólfur bygginga-
meistari fré Auðnurn?" „Hann
Þórólfur hefir byggt allt fyrir
mig, yfir svínin mín á Vatns-
leysuströnd, yfir gesti mína í
Hótel Holti og yfir fjölskyldu
mína í Háuhlíð og ég get ekki
hugsað mér vandvirkari og heið-
arlegri mann. Hann á sér bara
einn ófyrirgefanlegan ókost“,
svaraði Þorvaldur. „Og hver er
nú 'hann, me'ð ieyfi?“ spurði ég.
„Hann er Þingeyingur!“ svaraði
matkóngurinn mifcli stutt og lag-
igott. „Það tel ég manninum til
inntektar, en annað verra til
frátektar”, gusaði ég úr mér.
„Og hvað er nú það?“ spurði
Þorvaldur forviða. „Hann er bú-
inn að vinna auðmanni eins og
þér allt of lengi, þar sem sjaldn-
ast skortir silfrið og fær örugg-
lega „blod pá tanden" og smyr
of þykkt á brauðsneiðar borgun-
ar og reifcningshalds.“ Þar held
ég, að mér hafi eitthvað orði'ð
á í messunni, því að ég held, að
Þorvaldur hafi ekfci afþingeying-
að Þórólf með öllu, að minnsta
kosti finnst mér það þegar ég
fer lauslega yfir vinnunótur
hans, þótt mér ofbjóði bygginga
kostnaðurinn í hei'ld í dag.
Þórólfi frá Auðnum kynntist
ég fyrst fyrir tæpum fjörutíu
árum. Við vorum samvistum á
sama bænum í sjálfu gáfnabelt-
inu eða vöggu vitsmunanna,
Þingeyjarþingi, á Halldórsstöð-
um í Laxárdal. Hann var kaupa-
maður, en ég kúarektor. Þetta
var á kreppuárunum. Þá gladd-
ist þetta gó'ða fólk í Laxárdaln-
um yfir litlu og var nægjusamt
og þakklátt þótt illa áraði. Háar
kröfur og keðjuóskir þekktust
ekki, hástemmd heimtufrekja
og allskyns óskir, sem seint
Fyrirtæki
d 50 þús. kr.
Pöntun á framleiðsluvörum
að upph. 120 þ. fylgir. Engin
sérþekking nauðsynleg. Leigu
húsnæði. Leggið nafn og
símanúmer á afgr. Mbl. fyrir
23. febr. merkt „Framleiðsla
6161“.
verða uppfylltar og stórdraum-
ar, sem aldrei geta rætzt. Æv-
arandi orsök óánægju og von-
brigða, sem bægja sjálfri lífs-
hamingjunni frá. Ef geist bar að
garði um hábjargræðistímann
var varpað frá sér orfi og ljá
og farið í eina bröndótta í hlað-
varpanum, þar sem Þórólfur
lagði flesta gesti í léttum hæl-
krók eða klofbragði og kveðjur
manna og orðræður fóru fram í
áhrifa forskriftar hans og rit-
handarstíls meðal fjölmargra
Þingeyinga allt fram á þennan
dag. Þórólfur hefir einnig frá-
bæra rithönd eins og afi hans.
Ekfci var Benedifct frá Auðnurn
hár í loftinu þótt langt kæmist.
Svo er um marga ættmenn Þór-
ólfs, sem sjálfur er meðalmaður
á vöxt. Margir einkennast þeir
frændur af lipurð, léttleika og
langlífi. Þeir eru margir listræn-
Þórólfur Jónsson, byggingameistari
kvi'ðlingum og forneskjuskotnu
máli. Þá var iðulega slegið upp
veiziu og Bergþóra húsfreyja
bauð upp á niðursoðið lamba-
kjöt eða glænýjan silung úr
ánni ásamt „rabarbarakompott"
og flauelsgraut í eftirmat, sem
rann satínmjúkt niður í maga.
Þetta þótti hápunktur þingeysfcr-
ar matseldrar „í þann tíð“. Eft-
ir á að hyggja held ég, að þetta
afskekfcta dalafólk hafi verið
stórum hamingjusamara í hjarta,
rórra á taugurn og bjartara í
sinni en obbinn af höfuðstaða-
búurn velferðarríkisins í dag,
þótt það byggi vi’ð ólíkar aðstæð-
ur og óLíkt færri tækifæri til
lífsbjargar, menntunar og bættra
lífskjara. Það söng sína söngva
og framleiddi sjálft sína
skemmtan, las öll býsn og fór
í saklaiusa leiki. Benedikt frá
Auðnum, afi Þórólfs, er sagður
hafa numið heimsmálin þrjú til
lestrar af eigin rammleik: ensku,
þýzku og frönsku, auk Norður-
landamálanna Ensfcir veiðimenn
og laxalordar dvöldust í dalnum
flest sumur á afanverðri öldinni,
sem leið og allt fram á þessa.
Benedikt nam því snemma að
mæfla á enska tungu. Þessum
þingeysfca afdalakarli öðlaðist
þannig sýn til umheimsins, svo
að erlendir umbrota- og menn-
ingarstraumar léku um hann út
um gervallt hérað. Hann mun og
sem unglingur hafa numið margt
hollt og þjóðlegt af séra Jóni
Jómssyni á Grenja'ðarstað, afa
konu sinnar. Séra Jón var faðir
Halldórs í Geitafelli, tengdaföð-
ut Benedikts. Hann var og faðir
Gyðnýjar mestu sbáldikonu síð-
xxstu aldar og faðir Björns rit-
stjóra á Akureyri, stofnanda
elztu starfandi prenitsmiðju
landsms. Þau systkin voru fleiri
og áttu merka aifkomendur.
Enginn Íslendingur mun hafa
skrifað fegurri rithönd en Bene-
dikt frá Auðnurn, enda gætir
ir, ljóðelskir með afbrig'ðum og
hámúsikalskir. Einn var svo
kvensamur, þótt stuttur væri, að
honum þótti ekki ferð farin til
búðar nema krækt væri sér í
kvenmann að hverju skralli
lokmu. Þá brá svo við eiitt sinn,
er hann fylgdi ungri fráskilinni
ekkju heim af dansleik, að hún
bauð honum til stofu. Kvaðst
hún þurfa að bregða sér and-
artak frá til að tygja sig, meðan
hann háttaði sig á legubekkn-
um. Að vörmu spori birtist
ekkjan aftur me'ð tvo unga syni
sína, smápolla, sinn á hvorum
handlagg og segir við þá af móð-
urlegri umlhyggju um leið og
hún bendir á þennan smávaxna,
grannholda og vífna Þingeying,
kviknakinn á legubekknum.
„Drengir mínir, svona lítið þið
út fullorðnir, ef þið takið ekki
inn lýsið ykkar á hverjum
morgni!" Þessi geníaia saga, sem
er of snjöll til að vera sönn, er
án efa skáilduð af viðkomamdi
Þimgeyimgi, eins og flestar Skota-
sögurnar frægu, sem verða til í
fyndnu og hugmyndaríku heila-
búi Skotanna, sem hafa sjálfa
sig einatt að skotspæni í stað
náungans. Þannig verður meira
a'ð segja ein og ein „þimgeysk
lofthistoría" til heima í héraði,
þótt suma djúpspekingana þar
skorti skopskyn.
Maigir eru þeir Auðnafrænd-
ur fullkomnistar eða gernýting-
ar (perfectionistar) að eðlisfari,
enda bregður kjörorðunum:
„Ekkert fúsk“ oftlega fyrir í orð-
ræðu Þórólfs á vinnustað. Væri
óskandi, að fleiri hefðu slíik
einkunnarorð að leiðarljósi og
lifðu þar sjálfir eftir. Þá væri
þessi undarlega útkjálkaþjóð
öðruvísi stödd í efnaihagsmálum
í dag. Þórólfur hefir lifað svo
vammlausu og snyrtilegu lífi og
atltof óaðfinnanlegu, að naumast
er unnt að grípa til sterku lit-
anna og breiðu pennslanna, þeg
ar bregða skal upp mynd af hon-
um og lífshlaupi hans. Þar er
enga krassandi, glannalega
glaumgosadrætti að finna.
Myndrænt mannlíf og mótsagna-
kennt er mun meira ríkjandi
meðal einstaklinga vestar á norð-
urkjálkanum og þá einkanlega
meðail hinna frjálslegu og
„skrauti búnu“ Skagfirðinga og
hávaðasömu og „hasarderuðu"
en höfðinglegu Húnvetninga.
Þar eru oft mannleg örlög hvað
stórbrotnust og girnilegust til
fró'ðleiks og frásagnar.
Félagshyggja, gáfur og hug-
sjónaglóð samfara talsverðum
Golíatkomplex hafa lyft Þing-
eyingum upp úr þrengingunum
og hátt yfir meðalmennskuna.
Þeir komu stærstir og mestir
allra landsmanna, að sögn Þor-
steins Thorarensens, út úr hörm-
ungum og hordrepi síðustu aldar,
bjartsýnir, þróttmiklir og frísk-
ir þótt þeir byggju eina harð-
býlustu sýslu þessa lands. Þegar
ég heyri hinna vösku og fram-
sæknu aldamótamanna getið
detta mér jafnan Þingeyingar
fyrstir í hug. Þá fór frelsis- og
framfaraiþeyr nýrrar aldar um
hugi og hjörtu allra sannra
Þingeyinga. „Þá riðu hetjur um
héruð" og munnmælasagnir
herma, að í hrifningarvímunni
og heilagri samvinnu kynjanna
hefðu jafnvel vísar að nýrri kyn-
slóð orðið til á hnakknefinu. Og
geri aðrir merakóngar betur og
það eftir allan mannfellinn og
eymd aldarinnar, sem leið.
Þeir eru íslenzkastir allra
íslendinga. Meðal þeirra
er að finna hinu einu
og sönnu akademíu íslenzkrar
tungu. Hvaðan haldið þið, að
blessuðum forsætisráðherranum
okkar og hans fyndna og frum-
lega bróður, Pétri Ben, komi
málkenndin og orðkynngið?
Hvaðan nema frá þingeyskum
föður, einum mesta orðsins
manni síðustu kynelóðar, hvort
sem var á mælt mál e'ða ritað.
Hvernig haldið þið, að ræðu-
bragur og málstíli borgarstjór-
ans okkar væri í dag, ef hann
hefði ekki á sumrum í æsku
dvalizt meðal frænda sinna í
Reykjahlíð við Mývatn og
hlaupið fyrir jarmandi rollur
um Dimmuborgir og drufckið í
sig þingeyskt málfar? Ekki silor-
legt borgarstjórauppeldi það.
Og nú á að kæfa þar a'llt í kísil-
gúr, rétt eins og reist væri grút-
arverksmiðja á sjálfri háskóla-
lóðinni við Hringbraut. Jónasi
frá Hriflu fannst skyndilega
Sveinn í Völundi éinn snjallasti
uppalari þessa lands, þegar hann
sendi syni sína óvænt í sveit
norður í Þingeyjarsýslu. Já, og
ve*i á minnst, hva'ð um alla orð-
igmóttina og kjarnyrta málfarið
og pennana þeirra þingeysku
nafnanna, Jónasar frá Hriflu og
Jónasar útvarpsstjóra, að ó-
gleymdum þeim gáfaðasta og
bezta þeirra allra, málsnillingn-
um Þórarni Björnssyni, skóla-
.meistara og þeim metnaðarlaus-
asta, ofvitanum Kristjáni Karls-
syni rithöfundi, sem hefði getað
sprengt alla gáfnavísitölumæla í
Ameríku, ef hann hefði kænt sig
um. Nú, nú og ekki er nú held-
ur amalleg íslenzkan á sál-
kreppu- tilfinninga- og tauga-
bókum Karls Strands, yfirlækn-
is nýju deildarinmar í Fossvogi,
sem menn eru farnir að kalla
„Karlsruhe" eða „Strand Hotel“.
Hann hefir dvalizt á erlendri
grund í meira eii aldarfjórðung
og engu týnt niður af þingeysk-
unni. Svo ekki sé nú minnst á
alla reykvísku hálf-Þingeying-
ana, sem leika sér að meðferð
móðurmálsins, þá ritihöfundana
Thor Vilhjólmsson, Jónas Áma-
son og Stefán Jónsson, frétta-
mann os.frv. Þingeysfcu snilling-
anna, Jóhanns Sigurjónssonar og
Guðmundar á Sandi og allra
hinna þarf ekki að geta, sem eru
setztir á skáldabekk sígildra
fyrir löngu. Og síðast en ekki
sízt má gleyma fyndnasta manni
þjóðariinnar, sem situr heima I
héraði, Agli Jónassyni frá Húsa-
vík. Ég held, að íslenzkukennsla
á blaðamannanámskeiðum gæfi
bezta raun, ef söfnuðurinn væri
sendur til langdvalar norður í
Þingeyjarsýslu. Þeir Þingeying-
ar birgja okkur upp með orðs-
ins mönnum líkt og Irar »g
Walesmenn hafa gert við Eng-
lendinga. Og aumingja ég, sem
rembist við að skrifa án þess að
hafa dropa af þingeysku blóði
í æðum. Eftir slíka uppljóstran
ættu gó’ðir lesendur að sjá, að
þessi langi loflopi minn um Þór-
ólf frá Auðnum og frændur hans
er þó aillavega eitthvað allt ann-
að en þingeyskt sjálfshói og
grobb. Að lokum hverfum við
heim að Auðnum til uppruna
afmælisbarnsins, þar sem Laxá-
in streymir um lyngivaxinn dal-
inn, yndisfríð og unaðsblá. Þar
sem fólkið í dalakyrrðinni nær
einum jafn hæsta aldri í öllu
landinu. Hildur móðir Þórólfs dó
á síðastliðnu sumri 93 ára göm-
u'l. Hún var systir Huldu skáld-
konu (Unnar Bjarklind). Níutíu
og þriggja ára ending virðist I
fljótu bragði talsvent algeng
tfðni í kyninu, svo brugðið sé
fyrir sig hátíðlegu vísindamálL
Þannig varð Benedikt afi hans
93 ára og séra Jón á Grenjaðar-
stað va-rð einnig 93 ára, eins og
sjá má í íslenzkum ævisikrám
prófessors Páls Eggerts Ólason-
ar. Guðný frá Geitafelli, amma
Þórólfs var á 92. aldursári, er
hún gaf upp öndina og systur
hennar tvær dóu um nírætt.
Ameríkanar segja sveitamenn ná
að jafnaði fimm árum hærri
aldri en borgarbúar víða fyrir
vestan. Norður í Laxárdai I
Þingeyjarsýslu hygg ég, að þeir
fari mun lengra fram úr borg-
arbúum í þessu tilliti, þótt mig
skorti allar vísindalegar tölur.
Þeim vil ég benda á, sem heill-
ast af töfraheimum ættfræði,
mannfræði og persónufróðleiks,
að Jón á Auðnum, fa’ðir Þórólfs,
var af Hraunkots- og Sílalækj-
arætf og af kynkvísl Hólmavaðs-
manna kominn. En Hildur kona
hans af Mýrarætt, Grenjaðar-
staðarætt og Jóakimungum á
Þverá í Laxárdal, svo eitthvað
sé tínt til. Þagar Jón bóndi dó
heima á Auðnum, fyrir einum
fimmtán árum, á átttugasta og
sjöunda aldursári, hafði ekki
dauðinn riði’ð þar um hlað í
tæp 85 ár, eða síðan 1870, er
Arngrímur málari, sonur alþýðu-
skáldsins Skarða-Gisla missti
fyrri konu sína, Margréti. En
sá stórmerki mannamynda- og
altarisbrSknamálari, söngma'ður,
sundmaður og drykkjumaður,
rennismiður, bókbindari og
timbursmiður, Arngrímur, reisti
fyrstu málaravinnustofu á Is-
landi yfir sig á öldinni sem leið.
Það var við túnfótinn á Tjörn I
Svarfaðardal. Og úr því að ver-
ið er að stikla á þeim stóru, sem
naumast verður umflúið þegar
Þingeyings er getið, er ekki úr
vegi að upplýsa til gamans, að
þetta tæplega hundra'ð ára
igamla „stúdíó“-kríli Arngríms
málara hefir nú þjónað því hlut-
verki um undanfarin ár að vera
sumarbústaður núverandi forseta
Islands. Þannig fá stundum ald-
in hús og ellihrum sitt „come-
back“, endurstigningu og öðlast
nýtt líf og nýja frægð með nýj-
um tíimum og breyttum viðhorf-
um eins og sum ólíklegustu
smíðisverk mannanna.
Eg óska afmælisbarninu frá
Auðnurn af alhug til haminigju
í dag, eiginkonu og börnum
igaéfu og igengis og að öll þau
mörgu hús og stórhýsi, sem Þór-
ólfur hefir byggt og á eftir að
reisa megi standast tímans tönn,
trausit og varanleg og þjóna hollu
hlutverki. Auðnan frá Auðnum
fylgi þeim öllum! Ég óska fjöl-
skyldunni allri, að „maðurinu
með ljáinn“ verði latur og sfð-
búinn í hlað, eins og áður fyrr
í fegurðiinni og friðnum heima
á Auðnum.
örlygur Sigurðsson.