Morgunblaðið - 21.05.1974, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 21. MAl 1974
27
Minninaarorð:
Ingólfur Kristjáns-
son rithöfundur
F. 12. desember 1919
D. 27. marz 1974
Eg hef eignazt mjög marga góð-
kunningja um ævina, þar á meðal
furðu marga, sem hafa greitt fyrir
mér á ýmsa vegu og viljað minn
hlut sem mestan og beztan, og þar
eð ég hef nokkuðvíða látiðtilmín
taka og stundum ærið hvatlega,
þykir mér rétt að taka fram, að
þessir menn hafa síður en svo
allir verið skoóanabræður mínir f
þeim málum, sem ég hef sinnt
mest fyrr og sfðar. En þegar ég
renni augunum yfir farna leið og
minnist þeirra fjölmörgu, sem ég
hef kynnzt og stundum unnið með
að allmikilvægum málum, sé ég
þar ekki ýkjamarga hollvini, það
er að segja menn, sem ég mætti
treysta f hvívetna, svo sem þar
væri til burs eða bróður að leita.
Ekki ýkjamarga, sagði ég, en á
sex til sjö áratugum nokkurn veg-
inn dómbærrar sjálfsvitundar
minnar hef ég þó sem harmsár
horft í hinzta sinn á eftir allmörg-
um hollum vinum, mönnum á
ýmsum aldri og ýmissa stétta, er
áttu allir þá gersemi, sem dýr-
mætust er, sannan drengskap. Og
svo dettur mér þá í hug, að það
megi ef til vill frekar öllu öðru
mér til lofs leggja, að ég hef ekki
aðeins mín vegna og nánustu að-
standenda harmað missi slfkra
hollvina minna, heldur einnig af
þeim sökum, að allir slíkir menn
eru til mannbóta, hvar sem leið
þeirra liggur á vegum þjóðlífsins
og hvort sem þeir, sem með þeim
starfa, gera sér grein fyrir áhrif-
um þeirra eða ekki. Þeir eru yl-
steinn mannhelginnar, hins dá-
samlegasta ávaxtar, sem til hefur
verið sáð á þessari jarðkringlu.
Þannig voru í aðalatriöum þær
hugsanir, sem hjá mér vöknuðu,
þá er ég hafði jafnað mig nokkuð
eftir þá alóvæntu harmafregn, að
Ingólfur Kristjánsson rithöfund-
ur væri látinn, maður enn á bezta
aldri, fullur starfsorku, starfs-
gleði og heilbrigðar lífsnautnar,
en sú fregn barst okkur hjónum
þannig.aðmér þykirástæða til að
geta þess. Hilda, hin ástríka eigin-
kona Ingólfs sýndi okkur, þrátt
fyrir það reiðarslag, sem yfir
hana hafði dunið í einni andrá, þá
hjartnæmu hugulsemi að hringja
til okkar, strax og þess var kostur,
og segja okkur á sinn ljúfsára og
látlausa hátt, hvað gerzt hafði.
„Ég vildi ekki,“ mælti hún, „láta
ykkur frétta þetta í útvarpsfregn-
um eða jafnvel á skotspónum.“
Ingólfur Kristjánsson fæddist
12. desember 1919 á Hólslandi í
Eyjahreppi i Hnappadalssýslu.
Foreldrar hans voru Kristján
bóndi Pálsson og kona hans, Dan-
fríður Brynjólfsdóttir. Þau eign-
uðust seytján börn. Hólsland var
ekki stórbýli, en hjónin voru róm-
uð að dugnaði, kjarki, hagsýni og
nýtni og með afbrigðum samhent
í hvívetna. Börn þeirra áttu því
ekki langt að sækja eðliskosti, og
þannig tókst uppeldið, að til þess
var tekið, hve systkinahópurinn á
Hólslandi varð vel að manni. Nú
eru á Iffi fimm bræður og jafn-
margar systur, allt myndar- og
dáðafólk. Þegar Ingólfur fæddist,
voru ellefu börn fyrir á Hólslandi,
flest þeirra lítt á legg komin. Svo
var það fám dögum eftir fæðingu
hans, að góða gesti bar að garði á
Hólslandi. Það voru hjónin í
Hausthúsum, Kristfn Ketílsdóttir
og Jón Þórðarson. Þau voru mik-
illar og góðrar gerðar og af öllum
virt og vinsæl. Erindi þeirra var
að bjóðast til að taka hinn ný-
fædda svein til fósturs. Var boð
þeirra þegið með þökkum, og
þótti öllum vel ráðið, svo sem að-
stæður voru á báða bóga.
Hjónin í Hausthúsum áttu son,
Ketíl að nafni, og tíl,fósturs höfðu
þau tekið Þóru, dóttiir Arna próf-
asts Þórarinssonar. Þau Ketíllog
Þóra voru bæði komin af barns-
aldri, og Ingólfur varð eftírlæti
hjónanna og raunar allra á heim-
ilinu. En eðliskostir hans og að-
stæður í Hausthúsum komu í veg
fyrir, að eftírlætið spillti honum.
Hausthús eru víðlend jörð og gjöf-
ul. Þar er mikið graslendi, grónar
eyjar fyrir landi og mikil hlunn-
indi, eggver og sellátur, og nokk-
uð var í þennan tíma stunduð
veiði bæði sjávar- og vatnafiska.
Búskapurinn var því svo fjöl-
breyttur setn orðið gat, og heimil-
ishættír voru hinir ákjósanleg-
ustu. Ingólfur var fjörmikill,
starfsfús, verklaginn og jafnvel
hagur, og vor, sumur og haust
voru næg verkefni slíkum dreng,
jafnt til leikja sem vinnu. Á vetr-
um naut hann sómasamlegrar, en
ekki vfðtækrar fræðslu, en bóka-
kostur var nokkur og Ingólfur
reyndist bókhneigður, las brátt
jöfnum höndum bundið mál sem
óbundið. Gestkvæmt var á heimil-
inu, ekki sfzt á vetrum, og meðal
alltíðra gesta var prófasturinn,
sem alltaf hafði frá mörgu að
segja og margvíslegu og skorti
síður en svo orðkynngi, og hlýddi
Ingólfur stundum á hann heillað-
ur, þó að oft bæri hann lítt skyn á
þau efni, sem sá hugkvæmi og
minnugi maður ræddi, en fyrir
kom, að hann beindi máli sínu til
drengsins, og þess minntist Ing-
ólfur, að prófastur brýndi fyrir
honum gildi guðstrúar og bænar
og andúð á blindri efnishyggju.
Það var samt ekki séra Árni, sem
fermdi hann, heldur séra Þor-
steinn Lúther Jónsson, ungur
prestur, sem var víðsýnn, ljúfur f
máli og fasi og reyndist mikill
fræðari f sóknum sínum, varð þar
og mjög vinsæll og virtur, þótt á
annan hátt væri en um hinn víð-
kunna fyrirrennara hans. Haust-
húsaheimilið í blóma sfnum, hinir
fjölbreyttu bjargræðisvegir, hin
töfrandi fegurð hins andstæðu-
ríka umhverfis — allt þetta mót-
aði Ingóif Kristjánsson sem mann
og rithöfund, og þvf meir gætti
áhrifa þessa, sem árin færðust
yfir hann. Því var það, að þá er
honum var svipt á brott, var hann
á öru þroskaskeiði — andlega séð
í bezta blóma aldurs ans.
Þá er Ingólfur var seytján ára,
fluttist hann til Reykjavíkur.
Hann hafði snemma farið að fást
við að ríma, og þegar hér var
komið, var hann tekinn að leggja
áherzlu á ljóðagerð. Nú var
kreppa í landi og honum leizt, að
torsótt mundi að afla sér fjár til
langskólanáms. En honum var
ljóst, að hann þyrfti að auka við
almenna þekkingu sfna og enn-
fremur gerði hann sér grein fyrir
því, að hann þyrfti ekki einungis
að leggja áherzlu á að verða sem
færastur í íslenzku máli, heldur
og nema eitthvert Norðurlanda-
málið og ensku, svo að hann gæti
kynnt sér erlendar bókmenntir
jafnhliða þeim íslenzku. Hann
gerðist nemandi í iðn og lauk iðn-
skólaprófi 1939, og veturna
1939—’40 og ’40—'41 lagði hann
stund á málanám f Námsflokkum
Reykjavíkur. Hann varð svo í bili
að láta við þetta sitja um skipu-
legt nám, enda hafði hann nú fest
ráð sitt, kvæntist vorið 1941 Hildu
Hinriks, dóttur Guðmundar Jörg-
enssonar útgerðarmanns í Hull,
en stjúpdóttur Sigurjóns Jörund-
arsonar, járnsmiðs f Reykjavík.
Sama ár kom út hjá ísafoldar-
prentsmiðju fyrsta ljóðabók Ing-
ólfs.Hún heitír Dagmál, undirtit-
ill Æskuljóð. Bókinni var yfirleitt
vinsamlega tekið, sem frumsmíð
ungs manns, og Ingólfur taldi, að
hún hefði greitt honum leiðina til
þess atvinnuvegar, sem lengi var
athvarf ungra manna hér á landi,
sem iðkuðu skáldskap. Hann varð
sem sé blaðamaður við Alþýðu-
blaðið 1942 og var það samfellt f
áratug. Síðla á þeim áratug gafst
honum kostur á að dvelja uni
skeið við nám í Svíþjóð og Noregi
og ennfremur hafa nokkra við-
dvöl i Danmörku. I Noregi var
hann við nám í blaðamennsku, og
eftír dvölina þar var hann ti 1 ævi-
loka fréttaritari blaða norska
verkamannaflokksins. Frá 1952
til '54 var hann ritstjóri Heimilis-
blaðsins Hauks, og síðan í þrjú ár
Sunnudagsblaðs Alþýðublaðsins
og framkvæmdastjóri Alþýðu-
blaðsins var hann 1959—'60. Þá
gerðist hann ritstjóri og eigandi
Eimreiðarinnar og var það i rúm-
an áratug. Þá vann hann og við og
við í fréttastofu útvarpsins og var
þingfréttaritari þess, enda tókst
honum að þræða hinn mjóa stíg
hlutleysis.
En þótt margbreytt og þreyt-
andi blaðamennska og ritstjórn
krefðist lengstum fulls vinnudag
af Ingólfi, reyndist hann samt
fjölhæfur og afkastamikill við
önnur ritstörf. Eftír hann liggja
fimm langar ævisögur, sem eru
betur gerðar og vandaðri en fle^t
annað, sem flotið hefur á bóka-
markaðinn i því flóði ævisagna og
minningabóka, sem ruðzt hefur
fram á hausti hverju hina sfðustu
áratugi. Hann ritaði og langa,
rækilega og vandaða sögu Siglu-
fjarðar og skemmtílega og fróð-
lega bók, sem flutti viðtöl hans
viðtfu rithöfunda,fimm tónlistar-
menn, níu leikara og sex málara
og myndhöggvara. Þá komu frá
hans hendi þrjú söfn af smásög-
um, sem sumar eru mjög vel gerð-
ar.enda hafa nokkrar þeirra kom-
ið út í þýðingum í blöðum og
mánaðarritum í Noregi, Svíþjóð
og Danmörku. Einnig lét hann frá
sér fara auk æskuljóðanna þrjár
ljóðabækur,og var auðsæframför
i hverri bók, þe að þar bæri af sú
síðasta, Dægur og ár, sem Al-
menna bókafélagið gaf út í hitteð-
fyrra. Ingólfur hafði í þrem
fyrstu bókum sfnum svo til ein-
göngu ort i hinu gamla íslenzka
formi, en i síðustu bókinni eru
ljóðin yfirleitt lausrímuð eða
órímuð og var síður en svo, að sú
formbreyting hefði leitt hann á
villigötur, heldur hafði hún orðið
honum frjó til myndrænni og tær-
ari tjáningar tilfinningum hans,
hugsvifum og hugsunum. Loks er
þess að geta, að Ingólfur tók mjög
virkan þátt í þeim félögum, sem
hann á annað borð lét sig varða.
Hann var í þrjú ár ritari Blaða-
mannafélags Islands og um langt
skeið í stjórn menningarsjóðs
þess. I stjórn Félags íslenzkra rit-
höfunda var hann oftar en einu
sinni, og formaður þess f nokkur
ár. Hann var og fulltrúi þess
félags í stjórn heildarsamtaka fs-
lenzkra rithöfunda oftar en einu
sinni. Þá annaðist hannog í tvö ár
öll störf á skrifstofu Rithöfunda-
sambands Islands. Störfum hans
að ofangreindum málum kynntist
ég mjög svo rækilega. Eg vann
ekkí aðeins með honum á þeim
vettvangi, heldur fylgdist og með
störfum hans í þágu samtakanna,
þegar ég var ekki lengur beinn
þátttakandi í því, sem fram fór.
Hann sýndi þar hina sömu af-
dráttarlausu skyldurækni og við
allt annað, sem hann tók að sér,
var stefnufastur, en um leið fús
til að leita málamiðlunar, sem að
haldi mætti koma. Og í störfum og
málflutningi var hann ávallt laus
við hlutdrægni, hvað þá rætni.
Fyrstu kynni mín af Ingólfi
Kristjánssyni voru með nokkuð
sérstökum hætti. Þau hófust vorið
1942. Éfe var þá búsettur á ísa-
firði, en skrapp suður í Reykjavfk
til þess að flytja ræðu á útisam-
komu Sjómannadagsins. Ég brá
mér daginn eftír inn í ritstjórnar-
skrifstofur Alþýðublaðsins til
þess að heilsa uppá göðkunningja
mína, Stefán Pétursson, Vilhjálm
S. Vilhjálmsson og Karl ísfeld.
Þar var þá kominn nýr maður,
sem ég þekkti ekki. Þetta var ung-
ur maður, fríður sýnum og hinn
snyrtilegastí, bjartur yfirlitum og
sviphreinn. Hann vék sér að mér
kurteislega, en einarðlega, hvaðst
heita Ingólfur Kristjánsson og
baðst þess, að hann fengi að segja
við mig nokkur orð f einrúmi.
Velkomið var það. Datt mér í hug,
að hann mundi ætla að minnast
við mig á greinarkorn, sem ég
hafði skrifað i Skutul út af Dag-
málum hans. í þeim hafði ég séð
þess glögg merki, sem oft hefur
ergt mig bæði fyrr og síðar: Marg-
ir íslenzkir bókaútgefendur síð-
ustu fjögurra áratuga hafa látið
sig hafa það að gefa út bækur
eftír lítt kunnandi byrjendur á
rithöfundarbrautinni, þar sem
mjög gætir í máli og öðru formi
galla, sem auðvelt hefði verið að
laga með lítilli fyrirhöfn. Ég vissi
hins vegar, að erlend bókaforlög
hafa á launum menn til að fága
handrit, sem þeir hafa ákveðið að
gefa út, og að slíkrar fágunar er
jafnvel þörf, þó að í hlut eigi
rithöfundar, sem hafa unnið sér
frægð og frama. Mér höfðu þótt
æskuljóð Ingólfs geðfelld sem
frumsmíð kornungs manns með
tiltölulega litla fræðslu að baki,
en á þeim voru einmitt ýmsir mál-
og formgallar, sem jafnvel hefði
mátt úr bæta í próförk. Ég hafði
svo látið mig hafa það að víta alls
ekki höfund ljóðanna, en hins
vegar útgefandann. Ingólfur
sagði ósköp blátt áfram:
„Ég varð alveg hissa, þegar
Kalli ísfeld og V.S.V. vöktu
athygli mína á því, sem þér sögð-
uð um ljóðakverið mitt. Þér vikuð
ekki neinum vítum að mér, en
skömmuðuð eiginlega útgefand-
ann.“
„Vertu ekki að þéra mig,“ sagði
ég. „Sárnaði þér þetta?“
„Kannski eitthvað í bili — ég
held þó aðallega það, að þú skyld-
ir snupra mann í minn stað, sem
hafði gert mér þann greiða að
gefa út kverið, — ég segi greiða,
því að ég var svo státinn af ljóðun-
um þá, að ég vildi endilega koma
þeim á prent. Það vill tíl, að
prentsmiðjustjórinn í ísafold er
ekki hörundssár, enda hló hann
að þessu. En ég áttaði mig fljót-
lega á því, að þér væri mér skylt
að þakka, og ég hef heitið að Iáta
ekki frá mér handrit, sem ég einn
hefði gengið frá.” Hann þagnaði
og leit á mig eftirminnilegu
augnaráði. „Þetta greinarkorn
hefur — raunar ásamt fleira —
hjálpað mér til að gera mér grein
fyrir, að til þess að ganga frá bók
— og þá ekki sízt ljóðum, þarf
bæði mikla kunnáttu og þjálfun
— og smekkvísi . .." Hann hristí
höfuðið — sagði svo: „Mig langar
til, að þú kæmir heim til mín og
rabbaðir þar við mig."
„Sárnaði henni ekki, konunni
þinni?” sagði ég með hægð.
„Henni Hildu, hún gat nú ekki
stillt sig um að hlæja að greininni,
oghúnsagði: Mér hefur nú heyrzt
á þér og reyndar séð það lfka i
Alþýðublaðinu, að hanngeti verið
nokkuð illvfgur þessi Guðmundur
Hagalín, og ég tel þig bara hafa
sloppið vel — og svo gerirðu bet-
ur næst.”
í nokkur ár eftir þetta höfðum
við Ingólfur lítið saman að sælda,
en hittumst þó við og við og urð-
um góðir kunningjar. En svo var
það, að ég fluttist tíl Reykjavíkur,
og ári sfðar urðum við nágrannar
inni i Langholtshverfi. Þá var
mér þannig farið, að mér var
stundum þyngra f skapi en bæði
fyrr og síðar á ævinni. Ég var og
nokkuð einförull og kom óvíða.
En oft leit ég þá inn til þeirra
fngólfs og Hildu, var orðfár um
mig og mitt, en ræddi annars
margt við Ingólf. Það, sem dró
mig mest að heimilinu í Skipholti
71, var sú allt að því áþreifanlega
hjartahlýja, sem þar nkti. Hjónin
voru samhent og sama sinnis.
Aldrei var þar uppi slúður, rógur
eða hnýsni. Þar var þó margt rætt
og frá mörgu sagt, þar á meðal
ýmsu kímilegu, sem ekki var
blandið beizkju eða spottí, en létti
skapið og jafnaði aldursmuninn.
En mest var f jallað um bókmennt-
ir, fslenzkar menningarerfðir og
hin nýju viðhorf til forms og efn-
is, sem nú voru að færast í vöxt —
og þar ekki ávallt af setningi sleg-
ið. Af frásögnum Ingólfs úr átt-
högum hans varð mér ljóst, hver
traust og þó viðkvæm voru tengsl
hans við náttúruna þar og menn-
ingu og mannlff — og dirfðist ég
að ráðleggja honum að fara ekki
inn á brautir tfzkubundinna
forma og sjónarmiða fyrr en þá
hann fyndi sig knúinn til þess af
eðlisþörf til aðlöðunar breytilegri
samtfð sinni. Það var einmitt á
þessum árum, sem hann gaf út
smásagnasafnið Eldspýtur og títu-
prjónar og einnig Birkilauf,
fyrstu ljóðabókina eftir útkomu
æskuljóðanna, og reyndi ég að
verða honum þar að liði, án þess
að ýkja kostí eða galla, og sá
varanlegi trúnaður, sem með okk-
ur tókst í þessum efnum varð snar
þáttur f ævilangri vináttu og
óbrigðulli hollustu.
Þá er ég svo var orðinn kvæntur
seinni konu minni, tókst með
henni og þeim Ingólfi og Hildu
heilhuga vinátta, því að hún er
fljót að finna, hvar heilindi eru
fyrir, enda voru þau Ingólfur og
Hilda jafnan svo sem á verði um,
hvar og hvenær þau gætu sýrit
okkur hjónum vináttu sfna f
verki.
Þau eignuðust tværdætur, sem
báðar eru nú húsfreyjur og mæð-
ur, Unni, sem er gift Daníei
Axelssyni starfsmanni hjá
Johnson & Kaaber, og Önnu, gifta
Magnúsi Hilmarssyni flugvirkja
hjá Loftleiðum. Er ekki ofsagt, að
þessar fjölskyldur séu tengdar
bernskuheimili Unnar og Önnu
allt að því einstæðum tengslum
ástríkrar samstöðu og samhjálp-
ar.
Fyrir nokkrum árum reisti Ing-
ólfur af eigin hagleik. smekkvísi
og dugnaði sumarbústað handa
sér og fjölskyldu sinni á fögrum
stað við veiðilæk i landi Haust-
húsa. Rættist þar gamall draumur
um endurlífgun þess unaðar, sem
náttúra átthaganna hafði veitt
honum í bernsku og æsku. Þar
urðu til ýmis af ljóðunum í bók-
inni Dægur og ár, meðal annars
þetta erindi:
í langferð þinni
um lönd og ókunn höf
þér 1 jómar fyrst og sfðast
ströndin bjarta.
Þig dreymir heim
í bláan f jallafaðm
og finnur landið búa
í þínu hjarta.
Nú hvílir hann við brjóst þess
og þakklát minning lifir f hugum
allra þeirra, sem þekktu hvern
mann hann hafði að geyma.
Megi það svo sannast á þjóð
hans, sem fram kemur f ljóði, sem
hannorti fyrir þrem áratugum:
Og víst á landið vitra
og góða menn,
sem vinna munu af dyggð
og kjarki enn.
Hið öflugasta
f íslendingsins sál
þaðorka má til jafns
við blý og stál.
Guðmundur Gíslason Hagalín.
Afmælis- og
minningar-
greinar
ATHYGLI skal vakin á því,
að afmælis- og minningar-
greinar verða að berast blað-
inu fyrr en áður var. Þannig
verður grein, sem birtast á I
miðvikudagsblaði, að berast
i sfðasta lagi fyrir hádegi á
mánudag, og hliðstætt með
greinar aðra daga. — Grein-
arnar verða að vera vélritað-
ar mcð góðu iínubili.