Morgunblaðið - 20.10.1982, Page 10

42
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 20. OKTÓBER 1982

Landsbókasarn Færeyja i Þórshöfn. Þar var nýlega haldin ráðstefna sem sagt er frá i greininni.
Morgunn 1 Lands-
bókasafiii Færeyja
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Það er morgunn í Landsbóka-
safni Færeyja í Þórshöfn. Föstu-
dagur áttundi október. í boði Rit-
höfundasambands Færeyja eru
komnir rithöfundar frá Islandi,
Grænlandi og Samalandi, þrír frá
hverju landi. Margir færeyskir
rithöfundar taka þátt í ráðstefn-
unni sem er ætlað að fjalla um
bókmenntastarfsemi þeirra nor-
rænu þjóða sem tala og skrifa mál
sem fáir skilja. A dagskrá er um-
ræða um bókmenntir og tungu-
mál, vinnuaðstöðu rithöfunda, út-
gáfumál, dreifingu bóka, þýðinga-
vandamál og ekki síst afstöðu
Norðurlandaráðs til norrænna
minnihlutaþjóða.
Formaður Rithöfundasambands
Færeyja, Gunnar Hoydal, setur
ráðstefnuna. Hann bendir á sér-
stöðu Sama sem eru nær óþekktir,
öðru máli gegni um Islendinga. En
bókmenntir eru ekki veigaminni,
segir Gunnar Hoydal, þótt málið
sé talað og skilið af fáum.
Steinbjörn B. Jacobsen rekur
sögu færeyskra bókmennta, en
viðleitni færeyskra rithöfunda
lýsir hann með orðunum að duga
eða drepast. Jacobsen segir frá
brautryðjendum færeyskrar
bókmenntastarfsemi, mönnum
eins og Jens Christian Svabo og
Nálseyja-Páli sem gerðu lýðum
ljóst að dansar og kvæði skiptu
máli og voru þess virði að setja i
bækur. Fyrsta færeyska ljóðabók-
in kemur út 1914: Yrkingar eftir
J.H.O. Djurhuus. Tímaritið Varð-
in sem enn hefur gildi kemur út
1921. Um aldamót eru fædd nokk-
ur áhrifamikil skáld, eitt þeirra
Christian Matras, lifir enn. Fær-
eyska er leyfð í kirkju 1937. Á
fjórða áratugnum koma fram
skáldsagnahöfundar, meðal þeirra
Heðin Brú með skáldsögu um fær-
eyskt samfélag. Færeyingar eign-
ast módernista í skáldskap með
þeim Karsten Hoydal og Regin
Dahl. Guðrið Helmsdal Nielsen er
skáldkona sem vitnar um grósku
færeyskrar ljóðlistar. Á sjöunda
og áttunda áratugnum koma fram
mörg Ijóðskáld, ljóðið er alltaf
nútímalegra en prósinn. En nefna
má skáldsagnahöfund sem fer nýj-
ar leiðir þótt sagnhefð sé honum
kær: Jens Pauli Heinesen.
Meðal þeirra sem áttu þátt í að
gera færeysku að bókmenntamáli
var íslendingur: Effersöe. Hann
var í fylgdarliði Jörundar hunda-
dagakonungs og flýði til Færeyja.
Effersöe skrifaði leikrit á fær-
eysku og þýddi á færeysku í því
skyni að efla færeyska málvitund.
Fyrsta þýdda bókin á færeysku
var Róbinson Krúsó, sem út kom
1914.
Ein er sú tegund færeyskra
bókmennta sem er vinsæl, en það
er þjóðlegur fróðleikur, byggða-
sögur svonefndar. Telja má öruggt
að hægt sé að selja slíkar bækur í
tvö þúsund eintökum sem þykir
gott. Einn þeirra höfunda sem
skrifað hefur þjóðlegan fróðleik er
Jákup í Jógvansstovu. Fyrir þrem-
ur árum kom út eftir hann
Eyskarið. Sögur og yrkingar. Ják-
up í Jógvansstovu bað óvænt um
orðið á ráðstefnunni, en hann mun
ekki vera vanur að halda ræður.
Lýsti hann tildrögum þess að
hann fór að skrifa. Auglýstur var
styrkur til höfunda sem vildu
skrifa sögur úr byggðalögum sín-
um og bjarga þar með ýmsu gömlu
frá gleymsku. Jákup sótti um
styrkinn og fékk hann. Þegar pen-
ingarnir komu í pósti brá honum
því að ekki hafði hann sé jafn mik-
ið að peningum fyrr. Gamall
draumur um að skrifa rættist. Og
undirtektir voru framar öllum
vonum. Geta má þess að nokkuð
hefur selst af bók Jákups á ís-
landi, enda er víða minnst á fisk-
veiðar Færeyinga við ísland í
Eyskarið.
Sumum ráðstefnugesta þótti
framlag Jákups í Jógvansstovu
vera ráðstefnunni mikill styrkur.
Hér var kominn maður sem kvart-
aði ekki yfir vondri aðstöðu til
skrifta heldur gladdist yfir þeim
skilningi sem hann hafði mætt.
En líklega var Jákup í Jógvans-
stovu einsdæmi á ráðstefnunni.
Jens Pauli Heinesen sagði í um-
ræðu um aðstöðu rithöfunda til að
sinna vinnu sinni að það væri
óhugsandi að lifa á því að skrifa í
Færeyjum. Hann hefði að vísu
hætt borgaralegu starfi fyrir
mörgum árum til þess að helga sig
ritstörfum, en það væri konu hans
að þakka. Hún ynni fyrir honum.
Að vísu kvaðst Jens Pauli fá styrk
til að gefa út bækur sinar, en á
þeim væri bullandi tap. En Jens
Pauli lagði áherslu á að flestir rit-
höfundar kynnu því illa að ræða
um praktíska hluti. Aldrei væri
talað um gleðina sem því fylgdi að
vera rithöfundur, bara leiðinlegu
hlutina.
Jens Pauli sagði ekki mikið á
ráðstefnunni, of lítið af svo snjöll-
um rithöfundi að vera, eins og
Martin Næs sagði við okkur ís-
lensku fulltrúana í hléi. Marianna
Debes Dahl sagði að hann væri of
svartsýnn. Ástandið væri að vísu
slæmt. Hún benti þó á Ríkisútgáfu
námsbóka í Færeyjum og útgáfu
færeyskra stúdenta í Kaupmanna-
höfn. Við erum einmana og oft
döpur, sagði Marianna, en við
reyna að bjarga okkur. Benda má
á að jafn gott skáld og Richard
Long gaf aldrei út bók.
Ef undanskilinn er Bókagarður
Emils Thomsens í Þórshöfn er
varla hægt að tala um færeysk
forlög. Bókagarður er myndarlegt
fyrirtæki og hefur gefið út fjölda
vandaðra bóka og ritsöfn fær-
eyskra höfunda, en mun ekki hafa
verulegan áhuga á verkum ungra
höfunda. Það virtist anda köldu í
garð Emils Thomsens. Eins og
Marianna Dahl sagði þurfa höf-
undar helst að ferðast með bækur
sínar um eyjarnar og bjóða þær til
sölu svo að einhver árangur náist.
Með því að byggja ekki eingöngu á
sölu í bókabúðum er unnt að selja
töluvert.
Martin Næs taldi bókaútgáfu í
vexti. Einkum vex fjöldi þýddra
bóka. Rithöfundarnir eru sjálfir
forleggjarar, en vegna þess hve
Færeyingar eru dreifðir er bilið
breitt milli þessara aðila. Martin
Næs benti á mikilvægi bókasafna,
ekki síst skólabókasafna. Útvarpið
hefur líka þýðingu þótt greiðslur
fyrir bókmenntaefni séu lágar. í
Þórshöfn búa þrettán þúsund og
þar eru 5—6 bókaverslanir, ein
þeirra opnar klukkan sjö á morgn-
ana sem er sennilega heimsmet.
Þeir Karsten Hoydal og Jóhann-
es av Skarði virtust líta björtum
augum á framtíðina. Sögðu þeir að
margt ungt fólk væri nú menntað
í bókmenntafræðum og léti að sér
kveða í blöðum og tímaritum og í
útvarpinu sem er með bókmennta-
gagnrýni á sínum vegum.
Eitt sem vekur athygli í Fær-
eyjum, en margt er þar athyglis-
vert, er fjöldi barnabóka á mark-
aði. Þetta er auðvitað þáttur í
þjóðerniskenndinni. Þekktir
skáldsagnahöfundar eins og til
dæmis Martin Joensen áttuðu sig
snemma á mikilvægi barnabóka.
Steinbjörn B. Jacobsen er einn
hinna mörgu færeysku rithöfunda
sem sent hafa frá sér barnabækur,
en hann er meðal kunnustu ljóð-
skálda Færeyinga nú. Það er til of
lítið af barnabókum á færeysku,
sagði Steinbjörn, en færeysk börn
eru góðir lesendur. Meðal annarra
færeyskra skálda sem skrifað hafa
á eftirtektarverðan hátt fyrir
börn er Martin Næs.
Á ráðstefnunni í Þórshöfn var
staddur gamall maður sem gefið
hefur út barnablað í fjörutíu ár.
Þessi maður heitir Jákup Berg og
blaðið hans Barnatíðindi. Blaðið
er alhliða, birtir skáldskaparefni
og þýðingar, sögulegar hugleið-
ingar og almennt efni börnum til
skemmtunar og fróðleiks. Jákup
Berg hefur þýtt íslendingabók
Ara fróða á færeysku.
I októberblaði Barnatíðinda er
dálítil vísa eftir Jákup Berg. Hún
er birt á forsíðu og á líklega að
vera áminning til ráðstefnugesta
þótt fáir hafi látið sér hana að
kenningu verða:
Fámæltur, fermur
sum fornir í forðum
ferðist tú frægur
í frændanna sporum.
Meðal rithöfunda sem skrifa
fyrir börn í Færeyjum er Pauli
Nielsen, en hann er auk þess rit-
stjóri blaðs sem kallast Skúlablað-
ið. Pauli Nielsen hefur þýtt hina
vinsælu bók Gúmmí-Tarsan á
færeysku og er sjálfur útgefandi.
Einnig hefur Pauli þýtt bækur
sem nefnast fjölþjóðaprent hér
heima ef ég man rétt. Hann sagð-
ist ekki óttast það fyrirbrigði
vegna þess að stundum kæmu út
góðar bækur í fjölþjóðaprenti þótt
óheppilegar bækur væri þar líka
að finna.
Pauli Nielsen er kennari eins og
flestir færeyskir rithöfundar. Jens
Pauli Heinesen var kennari áður
en hann sneri sér eingöngu að því
að skrifa. Sama er að segja um
Steinbjörn B. Jacobsen sem hefur
kennt lengi og verið skólastjóri.
Steinbjörn B. Jacobsen vék að
hættu sem færeyskri tungu staf-
aði af ómerkilegum bókum sem
söluturnar bjóða uppá. Einnig
þótti honum varhugavert að í
sjónvarpi eru erlendar myndir
sýndar án færeysks texta. En
hann sagði það reynslu sína að
færeysk tunga væri nú betur töluð
en áður. Börn hefðu gott vald á
færeysku og skildu nauðsyn þess
að glata ekki arfi sínum.
í næstu grein verður drepið á
Sama og Grænlendinga á ráð-
stefnunni í Þórshöfn.
Heilbrigði, sjúkdómar og geðveiki
Bókmenntir
Guðmundur Heiðar
Frímannsson
Sjúkdómshugtakið i geðlæknis- og
sálarfræði.
Ýmsir höfundar.
1982, 107 bls.
Allir, sem hafa verið veikir,
vita, hvað sjúkdómur er. Þeir vita
það í krafti reynslu sinnar. En ef
þetta er eina leiðin til að kynnast
sjúkdómum, þá leiðir af því, að
læknar og vísindamenn þyrftu að
sýkjast af þeim sjúkdómi, sem
þeir vildu vita skil á. Þetta væri,
eins og gefur að skilja, heldur
bagalegt fyrir læknastéttina og
útlátasamt fyrir ríkissjóð. En það
vill svo vel til, að önnur leið er
fær. Hún er að lýsa ástandi, sem
telst vera heilbrigt, og ástandi,
sem telst vera sjúkt, og reyna að
átta sig á muninum. Það má einn-
ig reyna að skilgreina hugtakið
sjúkdómur. En svo ótrúlegt, sem
það kann að virðast, þá reynist
það örðugra, en sýnist í fyrstu,
jafnvel svo örðugt, að menn vilja
halda því fram, að sjúkdómshug-
takið sé merkingarlaust. Þó skilja
allir, hvað við er átt, þegar talað
er um sjúkdóm.
Það er rétt, að erfitt getur
reynzt að skilgreina sjúkdóms-
hugtakið nákvæmlega. En þótt svo
sé, útilokar það ekki, að orðið, sem
lætur hugtakið í ljósi, skiljist í
daglegu máli. Nákvæm skilgrein-
ing á merkingu orðs er ekki nauð-
synlegt skilyrði þess, að það skilj-
ist í mæltu máli. En þessir erfið-
leikar koma ekki í veg fyrir, að
skilgreining kunni að finnast. Það
er rétt að byrja að skoða líkam-
lega sjúkdóma. Síðan má athuga,
hvort sömu hlutir eiga við um geð-
veiki.
Það fyrsta, sem blasir við um
sjúkdóma, er, að þeir eru óeðlilegt
ástand lífverunnar. En um leið og
þetta er sagt, kemur í ljós, að við
göngum að einhverju, sem kalla
má eðlilegt ástand, vísu. Við skul-
um skilja það svo um stund, að
eðlilegt ástand sé einungis það
ástand, sem flestir njóta. Af þessu
Ieiðir, að sjúkdómur er frávik frá
meðaltali. En nú geta frávik ýmist
verið til góðs eða ills. Menn geta
verið fávitar eða snillingar og báð-
ir jafnmikil frávik frá meðaltali.
Þetta á við um sjúkdóma og heil-
brigði. Frávik, sem eru til góðs
fyrir lífveruna, geta ekki talizt
sjúkdómar, einungis frávik sem
skaða hana. Ég held raunar, að
það megi ganga enn lengra og
segja, að það sé í bezta falli vill-
andi ef ekki beinlínis rangt, að
beita hugtökunum meðaltal og
frávik til að skilgreina sjúk-
dómshugtakið. Ástæðan er sú, að
það er ekkert, sem mælir gegn því,
að meirihluti manna þjáist af
sjúkdómum og minnihlutinn sé
heilbrigður. En sé þetta rétt, þá er
heilbrigði orðið frávik frá meðal-
tali. Þetta er í mótsögn við það,
sem gengið var að vísu hér áður,
að heilsa og heilbrigði væri tiltek-
ið meðaltal. Það er því rétt að leita
annarra leiða við skilgreininguna.
Ég ætla ekki að halda leitinni
áfram, en ég vil láta í ljósi þá
skoðun, að slík skilgreining hlýtur
að gera grein fyrir því, hvað líf-
verunni er eðlilegt í þeim skiln-
ingi, hvaða hlutverki ólíkir hlutar
líkamans þurfa að þjóna, til að
hann geti kallazt heilbrigður.
Vandinn við sjúkdómshugtakið,
þegar því er beitt á sálarlíf, er, að
það virðist nánast ómögulegt að
líta á hluta sálarlífsins þannig, að
þeim beri að þjóna einhverju til-
teknu hlutverki. Og það er raunar
umdeilanlegt, hvernig beri að
skilja sálarlífshugtök. Enn önnur
vísbending um, að sjúkdómar í
sálinni séu annars konar en lík-
amlegir sjúkdómar, er, að geð-
sjúklingar þurfa að taka virkan
þátt í meðferðinni til að verða
heilbrigðir. Batinn virðist í ein-
hverjum skilningu velta á þeim
sjálfum. Þetta á ekki við um lík-
amlega sjúkdóma.
Félag sálfræðinema við Háskóla
íslands hélt málþing í apríl 1981
um sjúkdómshugtakið, merkingu
þess, notkun og takmarkanir í
geðlæknis- og sálarfræði. Það rit,
sem hér er til umræðu, er skrán-
ing á því, sem fram fór á þinginu
að viðbættum nokkrum greinum,
sem fjalla um viðfangsefnið.
Kverið er þannig upp byggt, að
fyrst koma inngangserindi, síðan
umræða frummælendanna einna,
því næst umræða með fyrirspurn-
um frá áheyrer.dum. Áð siðustu
koma greinarnar. Frummælendur
á málþinginu voru fjórir: Dr. Ei-
ríkur Örn Arnarson, sálfræðingur,
Sigurjón Björnsson, prófessor,
Oddur Bjarnason og Jakob Jón-
asson, læknar. Páll Skúlason,
prófessor, stýrði umræðunum.
Inngangserindin eru stutt og yf-
irleitt koma þar fram veigamikil
atriði. Þar er lýst sumu af því, sem
kom fram hér á undan, um skil-
greiningu hugtaksins sjúkdómur.
En sérstaklega er fjallað um
vandann, sem skapast, þegar á að
fást við geðsjúkdóma á sömu eða
svipuðum forsendum og likamlega
sjúkdóma. Mönnum eru nokkuð
þröngar skorður settar, þegar þeir
eiga að fjalla um aðalatriði þessa
máls á fimm til tíu mínútum. Þeir
leggja raunar áherzlu á það sumir,
að þeir hyggist bæta úr þessu í
umræðunum á eftir. En það er
rétt að segja það eins og er, að þær
eru algerlega misheppnaðar. Ég
veit ekki, hvernig þær hafa hljóm-