Morgunblaðið - 16.01.1987, Blaðsíða 11

B 11
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 16. JANÚAR 1987
HLÉ
ritið um Kamelíufrúna hafi komið
við Verdi og Giuseppinu, en sagan
kom út um það leyti, sem þau hófu
búskap 1848. Þar segir frá ungri
og fallegri konu, Violettu, sem hefur
viðurværi sitt af fylgilagi við ýmsa
auðmenn í París samtímans. Svo
verður hún ástfangin, en foður elsk-
hugans fínnst Violetta ekki samboð-
in honum, og hann fær hana til að
segja skilið við soninn til að varpa
ekki skugga á fjölskylduna. Leiknum
lýkur þannig, að Violetta fyrirgefur
föður og syni, og hún deyr, buguð
af harmi og berklum. Efni óperunn-
ar er eins.
Violettu og' Giuseppinu svipaði
saman, því að ýmsir töldu Giusepp-
inu hafa notið óviðeigandi fjárstuðn-
ings nokkurra óperustjóra og
umboðsmanna (að ekki væri talað
um óskilgetnu bömin tvö, sem áður
voru nefnd), og um þetta var
hvískrað í sífellu. Auk þess hafði
Barezzi, tengdafaðir Verdis og vel-
gerðarmaður, sem hafði gengið
honum í föður stað (jafnvel þótt fað-
ir Verdis væri enn í fullu fjöri),
skrifað Verdi vandlætingarbréf um
sambúð hans og Giuseppinu um svip-
að leyti. Þetta bréf er týnt, en það
særði Verdi djúpt svo sem sjá má
af svarbréfí hans, sem er til enn.
Giuseppinu var næstum ólíft í Buss-
eto, enda var henni og þeim báðum
útskúfað eða því sem næst úr sam-
félaginu þar. Þannig átti söguþráð-
urinn í La Traviata sér greinilegar
hliðstæður í lífí Verdis og Giusepp-
inu.
Fyrri óperur Verdis höfðu allar
gerzt á miðöldum eða í fomöld. La
Traviata var hins vegar nútímaóp-
era, bæði að efni textans og eðli
tónlistarinnar. Efnið snerti fleiri en
Verdi og Giuseppinu. Þess vegna
meðal annars var óperunni illa tekið
á fmmsýningu, en líka vegna þess
að sópransöngkonan, sem fór með
hlutverk Violettu, var svo hraustleg
og holdamikil, að fáum í salnum
þóttu berklahóstaköstin og banaleg-
an í lokaþættinum sérlega sannfær-
andi. Þegar söngkonan engdist
sundur og saman á sviðinu, tóku
áhorfendur andköf af hlátri. Þess
var þó ekki langt að bíða, að La
Traviata færi sigurför um allan
heim.
Giuseppina var hætt að syngja
þegar þetta var og naut þess að
geta stutt Verdi við tónsmíðamar
enda spurði hann hana álits í sífellu,
og hún gaf góð ráð. Síðar á ævinni,
þegar henni fannst Verdi hafa ijar-
lægzt sig og sækja heldur heilræði
og innblástur til annarra, hugsaði
hún með trega til þess tíma, þegar
OTELLO
þau byijuðu að búa saman og óperu-
þríeykið sló í gegn.
VIII
Þessar þtjár ópemr hafa að sjálf-
sögðu oft verið sungnar inn á
hljómplötur. Einstakar aríur em til
á mjög mörgum plötum með næstum
öllum helztu söngvumm heims á
öldinni. Rigoletto er líka til á mynd-
böndum, í þrem útgáfum, og em a
.m.k. tvær þeirra á boðstólum í
Reykjavík. Önnur þeirra er hefð-
bundin ítölsk uppfærsla frá útileik-
vanginum í Verona, sem rúmar
25.000 áhorfendur í sæti. Sögusviðið
er Ítalía á 16. öld. Rigoletto er harð-
svírað hirðfífl og krypplingur, sem
ann dóttur sinni (og engu öðm) svo
mjög, að hann fær leigumorðingja
til að koma elskhuga hennar fyrir
kattamef, en morðinginn drepur
dótturina í misgripum.
Hin útgáfan er ensk og hefur
verið sýnd í sjónvarpi hér. Leikstjór-
inn er læknir og lætur leikinn gerast
í ítalska hverfinu í New York í
nútímanum, þar sem Rigoletto er
bæklaður barþjónn, en framvindan
er eins og fyrr sagði. í lokaþættin-
um, þegar tenórinn er staddur á bar
og býst til að syngja aríuna frægu
um hviklyndi kvenna („La donna e
mobile"), fær hann forspilið með því
að stinga peningi í glymskratta.
Þriðja útgáfan er gömul ítölsk
kvikmynd, svart/hvít, þar sem Tito
Gobbi syngur Rigoletto með miklum
tilþrifum. Þessi mynd virðist ekki
vera til í myndbandaleigum hér.
Kvikmynd ítalska óperuleikstjór-
ans Zeffírellis La Traviata, sem vakti
mikla athygli, þegar hún kom út
fyrir nokkrum árum, er líka til á
myndbandi, meira að segja með
íslenzkum texta. Teresa Stratas,
Placido Domingo og Comell Mac-
Neil syngja aðalhlutverkin mjög vel.
MARIANI
Þetta er kvikmynd í venjulegum
skilningi, meðan myndimar tvær um
Rigoletto voru teknar upp á sviði.
Hljómurinn í öllum þessum mynd-
bandsupptökum er ekki miklu lakari
en á venjulegum hljómplötum.
II Trovatore er tii á myndbandi
frá Operuhúsinu í Sydney í Astralíu.
Joan Sutherland syngur aðalsópran-
hlutverkið. Uppfærsla íslensku
óperunnar á II Trovatore var sýnd
í sjónvarpinu hér fyrir skömmu með
íslenzkum texta í beinni útsendingu
frá Gamla bíói, hinni fyrstu af
íslenzku óperusviði. Þessi sýning
vakti verðskuldaða athygli og er trú-
lega til á myndbandi á mörgum
heimilum. Ólöf Kolbrún Harðardótt-
ir, Hrönn Hafliðadóttir, Garðar
Cortes, Kristinn Sigmundsson og
Viðar Gunnarsson sungu aðalhlut-
verkin með glæsibrag.
IX
Næstu tíu árin (1853^62) skrif-
aði Verdi fjórar nýjar óperur.
Frægastar þeirra eru Grímudans-
leikur (1859), sem var sýndur í
Þjóðleikhúsinu á síðasta leikári við
mikinn fögnuð, og Vald örlaganna
(1862), sem er líka mjög vinsæl
ópera. Enn var yrkisefnið ást, átök
og dauði: afbrýðisæði og kóngsmorð
í Grímudansleit, hefndarfýsi og fóst-
bræðravíg í Valdi örlaganna.
í þessum óperum hélt Verdi áfram
á þeirri braut, sem hann hafði rutt
með Rigoletto. Höfuðeinkenni þess-
ara verka eru hin sömu og þríeykis-
ins, en þroskinn er meiri: ljóðrænn
einsöngur og samsöngur á víxl renna
saman í látlausa og lifandi leikræna
heild. Simone Boccanegra (1857) er
líka snilldarleg ópera og í sama
flokki, þótt hún sé ekki eins aðgengi-
leg og hinar tvær og hafi því ekki
notið jafnmikillar hylli og þær. Verdi
var kominn undir fimmtugt þegar
Vald örlaganna var frumflutt í Pét-
ursborg 1862, og má segja, að með
þeirri óperu ljúki miðkaflanum á
tónskáldsferli hans.
Þótt óperur ýmissa annarra ít-
alskra tónskálda væru sýndar í
ítölskum óperuhúsum á þessum
árum, komst ekkert þeirra tónskálda
með tæmar, þar sem Verdi hafði
hælana. Verdi átti í raun og veru
aðeins einn alvarlegan keppinaut,
og það var Wagner. Hann var orðinn
frægur í Þýzkalandi og víðar fyrir
Hollendinginn fljúgandi, Tannhaus-
er og Lohengrin. Wagner hafði
reyndar lokið við Tristan og ísold
og var hálfnaður með Niflunga-
hringinn, þegar Verdi lauk við Vald
öríaganna 1862. En óperur Wagners
höfðu ekki enn borizt suður yfír
landamærin til Ítalíu, og Verdi hafði
ekki heldur lesið þær af nótum.
Hann var nægur sjálfum sér og las
næstum aldrei tónverk annarra
manna. Hann átti heldur engar nót-
ur. Þegar vinir hans komu í heim-
sókn að syngja og spila, þurftu þeir
ævinlega að hafa nótumar með sér.
X
Nú hófst eitt merkilegasta tíma-
bilið á öllum ferli Verdis. Hann var
kominn á sextugsaldur og fór sér
hægar en áður. Hann stundaði bú-
skapinn í Busseto af kappi. Eftir
sameiningu Ítalíu, sem hafði verið
Verdi mikið kappsmál frá æsku-
árum, hafði hann verið kosinn á þing
1860.
Sessunautur Verdis í þinginu hét
Sella og var jarðfræðingur og varð
síðar einn slyngasti hagfræðingur
Ítalíu og fjármálaráðherra landsins
í hverri ríkisstjóminni á fætur ann-
arri 1862—76. Hann spurði Verdi
einu sinni að því, hvemig hann færi
að:
„Þegar þú semur eitt af þessum
stórfenglegu tónverkum þínum,
hvemig birtist hugmyndin þér? Sem-
urðu sönglínuna fyrst, hljómsetur
hana svo við píanóið og setur loks
allt saman út fyrir hljómsveit, eða
hvað?“
„Nei, nei, nei,“ svaraði Verdi.
„Hugm)mdin kemur öll í einu og þar
með hljómsveitarútsetningin líka.
Aðalvandinn er að skrifa niður hug-
myndina um leið og hún birtist til
að ná henni í heild, alveg eins og
hún kemur í hugann."
Næsta ópera Verdis var Don
Carlo, spænskur 16. aldar fjöl-
skylduharmleikur með stjómmála-
ívafí eftir samnefndu leikriti Schill-
ers. Filip II Spánarkonunugur giftist
unnustu sonar síns, Don Carlo, til
að tryggja frið milli Frakklands og
Spánar. Þessa óperu samdi Verdi
handa Parísaróperunni í frönskum
glæsistíl, og var hún fmmsýnd þar
1867. Þetta er lengsta ópera Verdis.
Hún tekur fjóra og hálfa klukku-
stund í flutningi í fullri lengd með
hléum. Óperan líður aðeins fyrir
lengdina og væri áreiðanlega flutt
oftar en raun ber vitni, ef hún væri
GIUSEPPINA
styttri og einfaldari í uppsetningu,
því að hún er tvímælalaust eitt mesta
snilldarverk Verdis, hvemig sem á
er litið. Glæsileg sýning á Don Carlo
í Konunglega ópemhúsinu í Covent
Garden í London kom út á mynd-
bandi fyrir skömmu. Þá mynd og
flestar aðrar, sem hér em nefndar,
er hægt að kaupa til dæmis í Covent
Garden fyrir 25 pund (1500 krónur).
XI
Næst kom Aida.
Tildrögin vom þau, að landstjór-
inn yfir Egyptalandi undirbjó vígslu
nýs ópemhúss í Kaíró í sambandi
við hátíðahöldin vegna opnunar Su-
ez-skurðarins 1869, og hann bauð
Verdi að semja lofsöng af þessu til-
efni. Verdi færðist undan, sagðist
ekki vera vanur að semja svoleiðis
tækisfæristónverk. í staðinn var
Rigletto færður upp við vígslu húss-
ins, sem brann reyndar til kaldra
kola fyrir fáeinum árum, en það er
önnur saga.
En landstjórinn gafst ekki upp,
heldur fékk frægan franskan fom-
fræðing, Mariette að nafni, til að
leggja á ráðin um nýja ópem, sem
Verdi skyldi fenginn til að semja um
rammegypzkt efni. Verdi þráaðist
við í fyrstu, en lét svo til leiðast,
þegar honum var sýnt efniságrip
Mariettes um eþíópsku kóngsdóttur-
ina Aida, sem er ambátt egypzkrar
prinsessu. Báðar elska Radames.
Hann elskar ambáttina, svíkur föð-
urlandið fyrir hana og er grafínn
lifandi í leikslok. Aida fylgir honum
í gröfína.
Þetta hreif. Verdi hafði líka
komizt á snoðir um, að ef hann gengi
úr skaftinu, skyldi Frakkinn Go-
unod, höfundur Faust, fenginn til
verksins, eða þá Wagner. Þar að
auki var tilboðið ekki sem verst:
.150.000 frankar (20.000 dollarar) í
höfundarlaun, sem var þrisvar (eða
fjórum) sinnum meira en Verdi hafði
fengið fyrir Don Carlo fjómm ámm
áður (heimildum ber ekki saman).
Annar textahöfunda Don Carlo, du
Locle hét hann, gerði franskan
ópemtexta úr ágripi Mariettes í
samráði við Verdi, og eldhuginn
Ghislanzoni, sem var allt í senn:
læknir, söngvari, blaðamaður og
skáld, Sneri textanum á ítölsku.
XII
Aida hlaut frábærar viðtökur þeg-
ar hún var fmmsýnd í Kaíró á
aðfangadag jóla 1871 að viðstöddu
stórmenni víðs vegar að með land-
stjórann og kvennabúr hans í broddi
fylkingar. Verdi var þó ekki við-
staddur sjálfur því að hann hafði
sett það skilyrði að þurfa ekki að
koma til Kaíró. Honum leiddust sjó-
ferðir.
En þegar Aida var fmmsýnd við
mikinn fögnuð á Scala sex vikum
síðar, stjómaði Verdi hljómsveitinni
sjálfur. Teresa Stolz söng titilhlut-
verkið, en hún hafði verið tíður
gestur á heimili Verdis og Giusepp-
inu, meðan Verdi var að skrifa
ópemna. Það þótti áberandi, hversu
Verdi færðist allur í aukana í návist
Teresu, sem var 20 ámm yngri en
hann. Hún söng fyrir hann jafnóðum
og hann samdi. Dagblöðin dylgjuðu
um þennan mikla vinskap. Giusep-
pina var eins og á nálum, en tók
þessu öllu með stillingu. Einu sinni
spurði hún Verdi þó, hvort þessar
tíðu heimsóknir hans til söngkon-
unnar væm viðeigandi, og þá varð
hann hamslaus af bræði og hellti sér
yfír hana, eða svo virðist af bréfinu,
sem Giuseppina skrifaði honum á
eftir.
Aida fór sigurför um heiminn.
Hún var sýnd í New York 1873,
Berlín 1874, London og París 1876,
Moskvu 1879, og þannig áfram, alls
staðar við ósvikinn fögnuð.
XIII
Tölumar segja sitt: Aida er ein
vinsælasta ópera allra tíma. Hún
hefur verið sýnd oftar en nokkur
önnur ópera í Metropolitan ópem-
húsinu í New York; La Boheme
(Puccini) er í öðm sæti, Carmen
(Bizet) í þriðja, La Traviata í fjórða