Morgunblaðið - 29.07.1989, Side 3

2 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 29. JÚLÍ 1989
sagnfræðilegri nákvæmni virðist
hafa takmarkast við möguleika
sögulegra atburða til að taka á sig
dramatískt form og ótal dæmi eru
til í leikritum hans þar sem valið
hefur staðið á milli þess að fylgja
hinni sögulegu heimild eða beygja
söguna undir lögmál leikritsins.
Skoðun slíkra dæma leiðir einnig í
Ijós einn af höfuðkostum Shake-
speares sem höfundar sögulegra
leikrita, þ.e. að hann hikaði aldrei
við að vílq'a af réttri braut sögunn-
ar ef slíkt frávik væri leikritinu í
hag. Hitt er svo annað mál að leik-
rit Shakespeares hafa á stundum
orðið sögunni yfirsterkari og hug-
myndir margra um framgang sögu-
legra atburða eru byggðar á túlkun
Shakespeares en ekki kórréttri
sagnfræði. Ástæða þessa er næsta
einföld; í leikritunum er sagt frá
persónum, þróun þeirra og þroska,
samskiptum og átökum þeirra í
milli — atburðarásin er tengd at-
höfnum einstaklinga, hvemig þeir
stýra henni og láta stjórnast af
henni. Hin raunverulega sögulega
þróun lýtur öðmm og viðameiri lög-
málum, þar sem athafnir hvers ein-
staklings mega sín töluvert minna
en leikritin gefa til kynna. Hið fyrra
er hiklaust skemmtilegra en hið
seinna óneitanlega öllu réttara.
Sögusvið „Skoska leikritsins" er
Skotland á öndverðri 11. öld og
fram yfir hana miðja. Holinshed
greinir frá tveimur atburðum sem
aðskildir em í tíma svo nemur
líklega einum 7-10 árum en Shake-
speare steypir þeim saman í eina
og sömu atburðarásina. Fyrri at-
burðurinn, samkvæmt Holinshed, á
upphaf sitt í því er Duff konungur
lét taka af lífi hóp aðalsmanna er
reynt höfðu að steypa honum af
stóli með fulltingi norna og seið-
skratta. Meðal aðalsmanna þessara
voru skyldmenni Donwalds nokkurs
er stóð nálægt konungi í virðingar-
stiganum. Þrátt fyrir bænir Don-
walds um náðun skyldmenna hans
Iét Duff lífláta þá alla fyrir þessa
uppreisnartilraun. Holinshed grein-
ir síðan frá því hvernig neitun Duffs
hafði þau áhrif á Donwald að óbeit
hans á konunginum fór sífellt vax-
andi og fyrir atbeina konu sinnar
fann hann leið til að myrða konung-
inn án þess að hægt væri að bendla
hann við morðið. Hvernig Donwald
myrti Duff konung þarf ekki að
tíunda; Shakespeare nýtti sér þá
frásögn nánast óbreytta í leikriti
sínu. Holinshed lætur þess einnig
getið að í sex mánuði eftir þetta
svívirðilega morð hafí sól ekki kom-
ið upp í Skotlandi og menn og
skepnur hagað sér á allan hátt
mjög óeðlilega og óhugnanlega.
Hafi hestar tveir, afbragð annarra
(Morgunblaðið/BAR)
Erlingur Gíslason i hlutverki Makbeðs.
JT ;
fjA

hesta, lagst á sitt eigið hold og
ekki viljað sjá annað fóður. Segir
Holinshed einnig frá því að Don-
wald heyrði dularfulla rödd sem
vítti hann harðlega fyrir konungs-
morðið og lauk röddin máli sínu
með þeim spádómi að þrátt fyrir
viðleitni Donwalds til að tryggja
afkomendum sínum konungdæmið
myndu aðrir verða til þess að erfa
hásætið. Átti Donwald margar
svefnlausar áhyggjunætur þann
stutta tíma sem hann sat á kon-
ungsstóli.
Seinni frásögn Holinsheds hefst
á þeim orðum að dóttursonur Duffs,
Duncan, hafi sest á konungsstól
eftir þessa atburði alla. Duff átti
tvær dætur, Beatrice móður Dun-
cans, og Dóödu gifta Sínel þjáni
af Glamis. Sonur þeirra var Mak-
beð. Hér hefur Shakespeare einnig
fært í stílinn því samkvæmt sög-
unni voru þeir Duncan og Mákbeð
nánast jafnaldrar en í leikritinu er
sterklega gefið í skyn að Duncan
sé aldraður maður. Þessi tilfærsla
er óumdeilanlega rétt leikritsins
vegna þar sem glæpur Makbeðs
verður enn svívirðilegri þegar virtur
konungur á í hlut. Segir Holinshed
að Makbeð hafi verið afbragð ann-
arra manna að útliti og vaskleik
en grimmilegt eðli hans hafi hindr-
að alþýðuvinsældir. Duncan aftur á
móti var vesalingur og svo mikill
mannvinur að til skaða horfði fyrir
konungdæmið. Eftir átakalítið upp-
haf valdaferils hans hafi linkind
Duncans orðið til þess að ribbaldar
og óaldarseggir óðu uppi í landinu
án þess að hann gæti fengið af sér
að veita þeim viðeigandi refsingu.
Leið ekki á löngu áður en til upp-
reisnar horfði og var foringi upp-
reisnarmanna Makdowald sá er
Shakespeare nefnir í upphafi leik-
rits síns. Bankó, þjánn af Loch-
quhaber, var sá fyrsti er uppreisnar-
menn réðust gegn, og slapp hann
við illan leik til hirðar Duncans og
sagði sínar farir ekki sléttar. Oð
nú Makdowald uppi og hafði safnað
kringum sig stórum her er stefnt
var til höfuðs Duncan.
Sá Duncan að ekki mátti við svo
búið standa og sendi her gegn
Macdowald undir stjórn herforingj-
ans Malkolmes. Varð herför sú stutt
og endaslepp því Makdowald gjör-
eyddi hernum og lét hálshöggva
Malkolme. Reis þá Makbeð upp og
mótmælti dáðleysi Duncans frænda
síns og hét því að ef honum og
Bankó yrði falin herstjórnin skyldu
þeir beygja Makdowald og sjá til
þess að engir uppreisnarmenn
stæðu uppréttir eftir. Féllst kon-
ungur á þennan ráðahag og er ekki
að orðlengja það að félagarnir
Bankó og Makbeð stóðu við orð
sín. Af Makdowald er það að segja
að þegar hann sá að stríðið var
tapað flúði hann í kastala sinn og
drap konu sína og börn og sjálfan
sig þar á eftir. Makbeð hjó síðan
af honum hausinn og sendi Duncan
til staðfestingar farsælum málalok-
um. Hlutu þeir félagar, Makbeð og
Bankó frægð mikla fyrir herstjórn-
ina. Strax að lokinni þessari dáð
bárust orð að danskur víkingur,
Sveinn (tjúguskegg) að nafni, hefði
tekið land á Fífi, og færi um með
ofbeldi miklu og ætlaði sér að bijóta
skoska konungdæmið undir sig.
Makbeð og Bankó héldu þegar gegn
honum ásamt Duncan sem nú var
fyllilega meðvitaður um hættuna
sem steðjaði að honum. Lyktaði
þeirri baráttu þannig að eftir langt
umsátur skoskra um hina dönsku
víkinga, voru Danirnir aðfram-
komnir af sulti og sendu þá Skotar
þeim brauð fyllt geijuðum beijum
sem Danir átu sér til óbóta og ultu
síðan hver um annan þveran dauða-
drukknir. Gengu Skotar síðan um
samkvæmið og skildu höfuð frá
hveijum dönskum bol er fyrir-
fannst. Sveinn komst undan við ill-
an leik á einu skipi. Hins vegar er
það tilbúningur Shakespeares að
Makdowald hafi tekið höndum sam-
an við Danina í baráttu sinni gegn
Duncan, en svik hans verða óneitan-
lega dramatískari fyrir bragðið.
Með þessu móti getur Shakespeare
einnig afgreitt hersnilld Makbeðs í
einu atriði í stað tveggja eða þriggja
ef hann hefði fylgt frásögn Holins-
heds nákvæmlega.
Ekki löngu eftir þessa atburði
voru þeir Makbeð og Bankó á leið
til konungs er þeir riðu fram á þijár
nornir er heilsuðu þeim með sömu
orðum og nornirnar gera í þriðja
atriði fyrsta þáttar í leikritinu.
Stuttu síðar varð Taninn af Cawdor
ber að drottinssvikum og var hann
tekinn af lífi. Duncan launaði Mak-
beð liðveisluna í orustunum tveimur
með því að útnefna hann Tan af
Cawdor. Enn eitt dæmið um sam-
þjöppun Shakespeares, því Mak-
dowald var ekki Tan af Cawdor og
atburðirnir óskyldir.
Holinshed segir síðan frá því
hvernig spádómur nornanna vakti
í vitund Makbeðs en einnig að hann
hafi ákveðið að bíða síns tíma þar
eð forsjónin myndi sjá til þess að
spádómurinn rættist. En Duncan
útnefndi barnungan son sinn, Mal-
kólm, erfingja sinn og með'því urðu
vonir Makbeðs um konungdóm að
engu. Urðu margir nánustu vina
Makbeðs til þess að taka upp þykkj-
una fyrir hans hönd, þar á meðal
Bankó. Lagði Makbeð nú á ráðin
um að ryðja Duncan úr vegi og
áttu Bankó og fleiri aðalsmenn þar
Leifur Þórarinsson er einn
upphafsmanna Hundadaga
’89 og á sæti í íulltrúaráði
hátíðarinnar. Hann er einnig
drifTjöður í Tónlistarfélagi
Kristskirkju sem er eitt
þeirra félaga sem standa að
Hundadagahátíðinni. Leifur
féllst á að segja lítilega frá
tildrögum hátíðarinnar og
nokkrum dagskrárliðum.
F yrir alllöngu kom upp sú hugmynd
í Alþýðuleikhúsinu að taka til sýning-
ar nýjar þýðingár á klassískum verk-
um og setja þessi verk þannig upp
að þau stæðu nær nútímafólki en
gert hefur verið. Ný þýðing er grund-
vallaratriði til þess að koma þessum
klassísku verkum á mál nútíma-
mannsins, þrátt fyrir snilldarþýðingar
Helga Hálfdánasonar og Matthíasar.
Macbeth varð fyrir valinu, enda er
hann einn hnitmiðasti og samþjapp-
aðasti harmleikur Shakespeares og
var Sverrir Hólmarsson fenginn til
þýðingarinnar fyrir nokkuð löngu
síðan.
Það má því segja að fyrsta hug-
myndin að þessari Hundadagahátíð
hafi sprottið upp úr Macbeth-hug-
myndinni. Sýningin átti að vera nokk-
urs konar „total-theater“ — mikil
tónlist og dans. Við þurftum því
H Á T í Ð________
listamannanna sjálfra
stærra hús en Alþýðuleikhúsið hefur
yfirleitt haft til afnota. íslenska óp-
eran var það hús sem hentaði best,
hafði þetta víða svið sem við þúrftum,
sérstaklega þar sem við höfðum feng-
ið Gunnar Orn sem leiktjaldamálara
með sínar stóru hugmyndir.
Þar sem við þurftum að leigja
Óperuna í tvo mánuði, var ekki vit í
öðru en að nýta húsið sem best. Um
líkt leyti og við stóðum í þessu hafði
ópera Karólínu Eríksd.óttur, Mann hef
í séð, hlotið mikið iof erlendis. Fyrst
kom upp sú hugmynd að hafa
íslenska sýningu á óperunni, þýða
hana og yfirfæra á íslensku, en þá
hefðum við þurft að vera mikið fyrr
á ferðinni svo það þýddi ekki. En
Svíamir við Vadstena akademíuna
höfðu áhuga á því að koma með sýn-
inguna óbréytta. Það þurfti þó að
skipta um leikmynd og búninga fyrir
sýninguna í íslensku óperunni, því
þar er töluvert stærra svið en var í
Svíþjóð.
Við þurfum náttúrulega allstóra
hljómsveit í óperuna, en það hefur
verið eitt af áhugamálum okkar að
fá hingað sem mest af því unga
íslenska tónlistarfólki sem hefur verið
að ljúka námi í útlöndum eða farið
að starfa erlendis og við erum hrædd
um að snúi ekki til baka. Hijómsveit-
in sem leikur í óperu Karólínu og sú
hljómsveit sem Ieikur í lok hátíðarinn-
ar undir stjórn Pascal Verrot er að
mestu leyti skipuð þessu unga fólki
sem ekki er i föstu starfi hér heima.
í framhaldi af þessu kom tónleika-
hald á vegum Tónlistarfélags Krists-
kirkju inn í spilið, en það hefur lengi
verið í deiglunni hjá okkur þar að
halda hátíð sem helguð væri að mestu
leyti nýrri tónlist, ekki síst íslenskri.
Meðal annars kemur hingað
Miami-strengjakvartettinn, sem í eru
tveir af okkar bestu strengjahljóð-
færaleikurum, þær Sigrún Eðvalds-
dóttir og Ásdís Valdimarsdóttir. Þær
stofnuðu þennan strengjakvartett í
Miami með tveimur Bandaríkjamönn-
um og hafa unnið verðlaun í alþjóð-
legri keppni oftar en einu sinni.
Svo vil ég líka nefna það fólk sem
hefur starfað hérna mikið, sumt árum
saman, og flutt svo á brott aftur.
Þetta er fólk sem við viljum ekki
missa tengslin við. Ein þeirra er
Manuela Wiesler sem mun meðal
annars flytja í fyrsta skipti hér á landi
flautukonsert eftir Þorkel
Sigurbjörnsson, sem frumfluttur var
í Kanada fyrir nokkrum árum.
Einnig kemur hingað píanósnill-
ingurinn Martin Berkofsky, einhver
sérkennilegasti rómantíski spilari
sem maður heyrir í og að sama skapi
umdeildur. Hann kemur hingað frá
Tyrklandi ásamt konu sinni Önnu
Málfríði.
í myndlistinni má nefna sýningu
Kristjáns Davíðssonar sem "reyndar
gerði fyrir okkur auglýsingaspjald
með teikningu af Igor Stravinsky. Á
sýningu Davíðs verða eingöngu
mannamyndir og spannar hún hátt á
fimmta áratug. Elsta myndin er frá
1943 og sú yngsta frá þessu ári.
Þetta er ekki stór sýning, verður á
efri hæð Listasafns Siguijóns Óláfs-
sonar og felld inn í verk Siguijóns.
Þannig er Listasafn Siguijóns komið
inn í hátíðina, sem hefur komið sér
vel fyrir báða aðila.“
— Hvernig hefur undirbúningi
verið háttað og hvernig hefur hann
gengið?
„Eins og alltaf lendir mesta undir-
Leifur Þórarinsson
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 29. JÚLÍ 1989
og Lafði Makbeó leikur Margrét Ákadóttir
fullan þátt að málum en ekki síst
hvatti eiginkona Makbeðs hann til
dáða, en Holinshed segir að hún
hafi brunnið af metnaði eftir drottn-
ingartitlinum.
Er skemmst frá því að segja að
Makbeð, Bankó og fleiri vildarvinir
þeirra gerðu Duncan fyrirsát og
drápu hann en ekki ber heimildum
fyllilega saman hvar það átti sér
stað. Makbeð var síðan útnefndur
konungur á Skóni með fulltingi vin-
veittra aðalsmanna. Hér má aðeins
staldra við og benda á glöp sem
Holinshed verða á og Shakespeare
hefur síðan eftir honum; konung-
dómur erfðist ekki sjálfkrafa frá
föður til sonar á Skotlandi elleftu
aldar. Konungur var útnefndur af
aðalsmönnum, þó líklegt sé að í
flestum tilfellum hafi slíkt gengið
snurðulaust frá föður til sonar. Það
var þó ekki sjálfsagt. Þess vegna
hefur valdarán Makbeðs ekki þótt
sú svívirða á 11. öld, sem 16. aldar
mönnum þótti er hugmyndin um
að konungdómur væri þeginn af
Drottni allsheijar var ráðandi. Eðli
drápsins á Duncan verður þannig
allt annað í leikritinu en í sögunni;
í leikritinu er um laúnmorð að ræða,
framið til að einstaklingur geti sval-
að sjúkum metnaði; í sögunni er
búningsstarfið á fáum. Ásamt mér
hafa aðalega starfað í þessu að hálfu
Kristskirkju þeir Einar Jóhannesson
klarínettuleikari og séra Hjalti Þor-
kelsson, auk ýmissa annarra úr ka-
þólska söfnuðinum. Svo hefur Al-
þýðuleikhúsið verið með sitt fólk
starfandi.
Fjárhagsgrundvöllurinn hefur ekki
verið mjög sterkur frekar en gefur
að skilja, en ég held að við höfum
verið raunsæ og þetta ætti að ganga
upp. Við fengum meðal annars rúma
milljón hjá Norræna menningarsjóðn-
um. Þá hafa alls konar aðilar og fyrir-
tæki lagt okkur lið og við höfum átt
mjög gott samstarf við útvarpið og
sjónvarpið. Þjóðleikhúsið hefur verið
afskaplega elskulegt og lánað Al-
þýðulejkhúsinu tæki og búninga. Þá
hefur Islenska óperan sýnt okkur al-
veg sérstakan vélvilja, Styrktafélag
óperunnar og starfsfólk.
— Hver er tilgangur þessarar há-
tíðar?
„Einn aðaltilgangur hátíðarinnar
er að reyna að skapa betri starfsvett-
vang fyrir þá íslensku listamenn sem
hafa eitthvað til málanna að leggja
en hafa ekki að neinu vísu að ganga.
Þó er hátíð eins og þessi ekki nema
bara upptaktur eða áminning ef út í
það er farið, því það þarf náttúrulega
að gera mikið meira. I sambandi við
þessa ungu hljóðfæraleikara þyrfti
að koma hér á legg lítilli hljómsveit,
líkt og Orfeus-hljómsveitin í New
York, þar sem eru snillingar í hveiju
sæti. Við eigum svo mikið af góðum
hljóðfæraleikurum að það er ekki út
í bláinn að setja markið svo hátt, við
höfum mannskap í þetta. Það á ekki
um pólitíska aðgerð að ræða sem
fyrirfram hefur verið samþykkt af
meirihluta aðalsins. Ekki er þó
spurning um hvort er leikrænt
áhrifaríkara og er þetta sennilega
eitt skýrasta dæmið um snilli
Shakespeares og um það hversu
glöggt auga hann hafði fyrir þeim
möguleikum sem fólust í þessari
beinu frásögn.
Samkvæmt sögu Holinsheds
hófst Makbeð til valda árið 1040
og ríkti til ársins 1057 er hann var
drepinn af Malkólm syni Duncans
með stuðningi Játvarðs helga Eng-
landskonungs. Segir sagan að
fyrstu 10 árin af valdaferli sínum
hafi Makbeð verið góður konungur
og snúið mörgu til betri vegar sem
úrskeiðis hafði farið meðan Duncan
hélt um stjórnartaumana og þótti
öllum sem skiptin hefðu verið til
hins betra. Á ellefta ári valdaferils
síns fór Makbeð loks að óttast um
öryggi sitt og lét myrða Bankó sem
til þessa hafði verið hans dyggasti
ráðgjafi. Sonur Bankós, Flíans,
komst þó undan til Wales þar sem
hann settist að og varð — rétt ein-
sog nornirnar spáðu fyrir um —
forfaðir Stúartanna sem síðar sátu
á konungsstóli í Skotlandi. Það var
reyndar engin tilviljun að Shake-
speare gerði hlut Bankós allan mun
betri í leikritinu en efni stóðu til,
því Jakob I. sem tók við breska
konungdæminu eftir Elísabetu I.
var sonur Maríu Stúart og því af-
komandi Bankós. Var leikritið um
“Skoska kónginn“ skrifað fyrir Jak- >
ob og hirð hans og leikflokkur
Shakespeares á mála hjá kóngi og
þvi skiljanlegt að fært væri dálítið
í stílinn til að hafa hann góðan.
Hvað spádóm nornanna varðar um
niðja Bankós, er allt eins líklegt að
hann hafi orðið til eftir að stað-
reyndir málsins lágu fyrir.
Hið eina í verkinu sem fullyrða
má að sé hrein hugarsmíð Shake-
speares er sú áhersla sem lögð er
á afdrif Lafði Makbeð. Eins og áður
sagði kemur fram hjá Holinshed ..
að hún hafi ásælst drottningarsætið
en allt atriðið um svefngönguna og
sturlun lafðinnar er viðbót höfund-
ar, snilldarbragð að sjálfsögðu, sem
ljær verkinu enn meiri þunga og
myrkur.
Ofsóknaræði og hamslaus
grimmd eru einkunnarorð Holins-
heds um síðustu ár Makbeðs á
valdastóli. Kannski má segja að þar
sé fundinn lykillinn að meðferð
Shakespeares á efniviði þeim, er
hann spann úr leikrit sitt uin
„Skoska kónginn". Losaraleg sagan
varð að meitluðu og samþjöppuðu
leikriti um hvernig valdasýki getur
þróast upp í „ofsóknaræði og hams-
lausa grimmd.“
að stofna hljómsveit, bara til þess að
stofna hljómsveit og gera svo eitt-
hvað eftir hendinni, það verður að
vera hljómsveit sem gerir kröfur.til
sjálf sín sambærilegar við það besta
í veröldinni.
Við sjáum einnig í þessari hátíð
möguleika til þess að virkja listamenn
til samstarfs. Auðvitað er allt svolítið
laust í reipunum núna, þetta er ekki
búið að vera í deiglunni það lengi og
hugmyndir eru sífellt að fæðast. En
ég held að áhugi listamannanna
sjálfra og almennings einnig sé sífellt
að aukast. Sumum fannst það geð-
veikisleg bjartsýni á þessum krepp-
utímum að láta sér detta í hug að
halda „heila listahátíð", eins og þeir
kölluðu það. Þá heyrðust sumstaðar
þær raddir að þessi hátíð myndi
keppa við Listahátíð í Reykjavík, en
hún er auðvitað byggð á allt öðrum
forsendum. Þetta er listahátíð lista-
mannanna sjálfra og almennings,
þannig að það eru listamennirnir
sjálfir sem standa fyrir henni og bera
ábyrgð á henni.“
— Má gera ráð fyrir að Hunda-
dagahátíð verði árviss atburður í
framtíðinni?
„Það kemur ekki ljós fyrr en það
sést hve sterkur grundvöllur er fyrir
þessu, ekki bara ijárhagslegur grund-
völlur heldur hvað við höfum lært af
þessu, hvort við getum gert betur,
hvort þetta hefur raunveinlega þýð-
ingu fyrir mannlífið eða hvort við
erum bara að monta okkur. Við trú-
um því að við séum að gera gagn,
við viljum gera það og álítum að það
sé skylda okkar.“
SN *
Leif ur Þórarinsson segir f ró
tildrögum og tilgangi Hundadaga '89
Morgunblaöið/Einar Falur