Morgunblaðið - 10.02.1990, Blaðsíða 1

PRENTSMIÐJA MORGUNBLAÐSINS
MENNING
LISTIR
LAUGARDAGUR 10. FEBRÚAR 1990 BLAÐ
ATORKA
með listfengi
skapandi höfundum þó peningar
væru nógir. Með árinu 1940 beind-
ist athygli þjóðarinnar að stríði og
hernámi. Bækur og bóklestur þok-
uðu fyrir brýnni málefnum að mörg-
um þótti. En það var einmitt á þessu
ári sem Guðmundur sendi frá sér A
bökkum Bolafljóts, tveggja binda
verk. Almennt mun hafa verið litið
svo á að þar hefði höfundurinn
ungi sent frá sér mikils háttar
skáldverk. En sjálfur mun Guð-
mundur ekki hafa verið jafnánægð-
ur með verkið enda breytti hann
því mikið siðar. Allt um það er
óhætt að segja að þarna hlyti Guð-
mundur þá almennu viðurkenningu
sem hann naut æ síðan. Hann hafði
unnið sér varanlegt nafn þótt ungur
væri.
Sjötti áratugurinn var að ýmsu
leyti drungalegur, í raun og veru
tími stöðnunar hvað skáldsagnarit-
un varðaði. Tíma tók að átta sig á
gerbreyttum heimi. Kreppan og
hrunið, sem búist hafði verið við,
komu ekki. Kalda stríðið örvaði
ekki til nýsköpunar. Meðal skáld-
sagna Guðmundar frá þessum árum
má nefna / fjallskugganum, Blind-
ingsleik, og Hrafnhettu. Skáldið
tekur að rýna í myrku öflin í manns-
sálinni, lesa sig eftir flækju tilfinn-
inganna, skapa persónur sem voru
kannski manngerðir, persónugerv-
ingar, fremur en einstaklingar.
Skuggi stríðsins hvíldi enn yfir
heiminum. Rithöfundur gat naum-
ast bægt frá sér þeim grun að or-
sakanna væri að leita í mannlegu
eðli. Maðurinn gat þó varla firrt sig
ábyrgð á því sem hann framdi sjálf-
ur vitandi vits? Þó Guðmundur sendi
ekki frá sér á þessum árum neitt
sinna rismestu verka varð tíminn
honum eigi að síður notadtjúgur.
Hann notaði tímann til að fága stíl
sinn og skapaði torræðar en eigi
að síður minnisstæðar persónur.
Merkilegust þeirra er ef til vill unga
stúlkan í Blindingsleik sem brýst
undan oki því sem á hana hefur
verið lagt og leggur upp í leit að
því sem allir þrá en enginn kann
líkast til að nefna. Var þetta dæmi-
saga um uppreist einstaklingsins í
hörðum heimi, þrá allra manna til
frelsis og eigin frumkvæðis? Ef til
vill. Margur hefur dálæti á Blind-
ingsleik. Og til eru þeir sem álíta
Sjá ncestu síöu
Þegar litið er yfir skáldverk Guð-
mundar Daníelssonar er vant að
ákveða hvar helst skuli bera niður. Því
þeim má líkja við fjallahring Suður-
lands: sumt ber hærra en annað. En
öll mynda þau samstæða heild þar sem
eitt verkið verður svo best skoðað og
skilið að hliðsjón sé jafiiframt höfð af
öllum hinum. Hér verður þó einungis
drepið á helstu verk hans.
góðs af fyrstu viðtökum. Hann
verður einlægt að beijast fyrir nafni
sínu. Þyki hann fara vel af stað eru
þeim mun meiri kröfur til hans
gerðar upp frá því. Guðmundur
hlaut líka að gjalda þess að hann
var yngri en þeir skáldsagnahöf-
undar sem hæst bar á árunum milli
styrjaldanna og stóð því að nokkru
leyti í skugga þeirra. Þá mátti segja
að með stríðinu — meðan Guðmund-
ur taldist enn í hópi yngstu rithöf-
unda — væri gullöld hinnar breiðu
þjóðfélagslegu skáldsögu liðin, að
minnsta kosti í bili. Fimmti áratug-
urinn reyndist lítt hallkvæmur
Gudmundur Daníelsson,rithöfundur
ist jarðvegurinn fyrir þess háttar
grósku vera með frjóasta móti.
Menn börðust við fátæktina með
því að hugsa stórt. Umfram allt var
þetta þó blómaskeið skáldsögunnar.
Skáldsagnahöfundurinn kom öðrum
fremur fram sem boðberi nýrra
tíma. En þar að auki var litið á
skáldsagnalestur sem skemmtun og
dægradvöl. Afþreyingin hafði ekki
enn skilist frá menningunni. Nýrri
bók ungs höfundar var því tekið
með kostum og kynjum, svo af þeim
sem lásu til að drepa tímann sem
af hinum er töldu sig horfa hærra.
Tómlæti þurfti síst að kvíða.
Nú mega undur heita hve vel
Guðmundi tókst upp með þessari
frumraun sinni. Engu var líkara en
bókin væri skrifuð af lífsreyndum
höfundi með ár og reynslu á herð-
um. Eigi að síður ólgaði sagan af
æskufjöri og villtri lífsgleði. Þarna
komu líka strax fram eðliskostir
Guðmundar sem skáldsagnahöf-
undar: kraftur og atorka samhliða
listfengi í frásögn: Spádómar les-
enda voru því allir á einn veg: Þarna
var kominn fram höfundur sem
mikils mátti af vænta. Og Guð-
mundur brást ekki þeim vonum.
En rithöfundur nýtur ekki lengi
Guðmundur ákvað snemma
að gerast rithofundur.
Námi sínu og starfsferli
hagaði hann svo að sem
best mætti falla að því
markmiði sem hann hafði ungur
sett sér. Að kennaraprófi loknu
drap hann niður fæti í fjarlægum
landshlutum, meðal annars norður
í Húnavatnssýslu. En þangað
reyndist hann eiga meira en lítið
heillavænlegt erindi því þaðan hafði
hann með sér góða konu og glæsi-
lega sem síðan stóð við hlið hans á
löngum starfsferli, studdi hann nieð
ráðum og dáð og gætti þess að
skáldið nyti næðis. Snemma mun
Guðmundur hafa einsett sér að setj-
ast að sem næst æskustöðvunum.
Sá draumur rættist fyrr en varði.
Hann varð skólastjóri á Eyrarbakka
og gegndi því starfi í áratugi þar
til hann flutti sig bæjarleið; settist
að á Selfossi þar sem hann átti síðan
heima til dauðadags. En á þessum
tveim stöðum urðu flest ritverk
hans til. Guðmundur var mikill
Sunnlendingur. Með fullum rétti gat
hann litið á Suðurlandsundirlendið
allt sem átthaga. Þéttbýlisstaðina
beggja megin Olfusár kallaði hann
einu nafni Árborg. Fögur nafngift
og lýsandi! En margar sögur Guð-
mundar frá seinni árum gerast ein-
mitt á téðu svæði.
Guðmundur var tuttugu og fimm
ára þegar fyrsta skáldsaga hans,
Bræðurnir í Grashaga, kom út. Þá
var margt að gerast, kreppa í landi
en róstur um víða veröld og heims-
styijöld yfirvofandi. Eigi að síður
horfði sitthvað til framfara hér
heima á Fróni — í öllu allsleysinu!
Þá varð til dæmis samgöngubylt-
ingin mesta. Útvarpið kom til sög-
unnar. Og fram komu fleiri merki-
leg skáldverk en nokkru sinni fyrr
og síðar. Þó furðu megi gegna virt-