Morgunblaðið - 07.07.1990, Blaðsíða 4

Morgunblaðið - 07.07.1990, Blaðsíða 4
4 B MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 7. JULI 1990 Uppsalabréf Gunnar Stefánsson Erland Josephson í þáttaröðinni, Augliti til auglitis, þar sem mótleikkona hans var Liv Ullman. Þar vann hann einnig undir leikstjórn Ingmars Bergman í grein sem ég sendi Morgunblaðinu héðan frá Uppsölum í vor, tjallaði ég nokkuð um sýningu Dramaten í Stokkhólmi á Brúðuheimili Ibsens. Leikstjóri hennar var Ingmar Bergman, en Rank lækni lék einn helsti leikari Svía, Erland Josephson. Hann hefúr um langan aldur verið einn af forystumönnum í leikmenntum hér í landi, var m.a. um árabil leikhússtjóri Dramaten. En ekki nóg með það: Erland Josephson er einn af helstu rithöfúndum Svía. Hann er 67 ára á þessu ári, fæddur í Stokkhólmi 1923, sonur bóksala. Hann fór ungur út í bókmenntir og leiklist, gaf út fyrstu bækur sínar, ljóð og smásögur, 1946, varð um líkt leyti starfandi leikari, fyrst í Gautaborg og síðan á Dramaten um langt skeið. Það kom mér á óvart að lesa í nýrri bók hans að hann sé sjálftnenntaður, hafi aldrei gengið í leiklistarskóla. En ef hæfíleikarnir eru nógu ríkir fá þeir að njóta sín, enda segist Josephson hafa starfað með mörgum leiksljórum sem hafi verið aíbragðs leiðbeinendur. Ifyrra gaf Erland Josephson sem sé út bókina Rollen, dag- bók frá leikferð vorið 1989 til Sovétríkjanna og Japans. Þá tók Josephson þátt í að fara með enskumælandi sýn- ingu á Kirsubeijagarðinum eftir Tsjekov, undir stjórn enska leik- stjórans Peter Brook. Hann lék Gajev á sviði í Moskvu, Tblisi, Leningrad og Tókíó. Dag hvern færði hann dagbók, ritaði niður hugsanir sínar, frásagnir af því sem gerðist, minn- ingar um fólk sem hann hefur kynnst og unnið með, lífs og liðið. Hér koma við sögu margir þekktir leikhúsmenn og Josephson lýsir þeim af næmleik og skáldlegu innsæi, stundum með fáum föstum dráttum: Ingmar Berg- man, Liv Ullmann, Andrej Tarkovskí, meðal annarra. Og ýmsar athuga- semdir um starf leikarans er gaman að lesa. Það er sérstaklega forvitni- legt fyrir þann sem sér leikhúsið „utan úr sal“ og hefur árum saman fengist við að lýsa því á prenti sem hann nemur þaðan, að lesa frásagnir leikhúsmanna „innan frá“. Þess verður að sönnu ekki krafist að lista- mönnum sé yfirleitt lagið að skýra sköpunarstarf sitt þeir gætu tekið sér í munn hin frægu orð Gröndals, „mitt er að yrkja, ykkar að skilja". En fróðlegt er jafnan að fá að skyggnast inn í smiðju þeirra. Það hefur verið lítið um að íslensk- ir leikhúsmenn lýsi lífi sínu og starfi á prenti. Að vísu hafa verið skráðar bækur eftir frásögn fáeinna eldri leikara okkar, Haralds Bjömssonar, Brynjólfs Jóhannessonar og síðast Ævars Kvarans. Einkum hinar fyrr- nefndu tvær eru markverðar heimild- ir um þann tíma þegar atvinnuleik- list var að festast í sessi á íslandi, en engin bókanna er verulega upplýs- andi um hið innra starf leikhússins og listamanna þess. Af slíku tagi er hins vegar bók Sveins Einarssonar um ár sín sem leikhússtjóra í Iðnó, Níu ár í neðra. Og bíðum við enn eftir framhaldinu, Ellefu ár í efra, um þann tíma sem Sveinn var Þjóð- ^ leikhússtjóri. Hreiriskilin frásögn hans af þeim árum gæti án efa varp- að ljósi á ýmislegt í sambandi við þetta leikhús okkar allra sem hefur átt við slíkan vanda að fást síðustu árin að með ólíkindum er, sama frá hvaða sjónarhorni á er litið. Þetta leiðir hugann beint að ríkis- leikhúsi Svía, Dramaten, sem Erland Josephson stýrði um skeið. í bók hans er að finna ýmsar minningar og athugasemdir frá þeim tíma. Sitt- hvað er staðbundnara en svo að það eigi erindi til íslenskra lesenda, en sumt fellur vel að leikhúsumræðu hjá okkur, ekki síst umræðunni um þjóðleikhúsið, taki þeir til sín sem eiga. Josephson ræðir um samskipti sín við fjölmiðla: „Sem leikhússtjóri hafði ég ekki lag á fjölmiðlum. Ég svaraði alltaf spurningum þeirra í stað þess að koma því svo fyrir að ég gæti sagt það sem ég vildi segja. Mér fannst þeir alltaf vera að físka eftir að ég misstigi mig. Að þeir sætu um að ráðast bæði á mig og leikhúsið. Það er líka satt. Mér fannst ekki tekið heiðarlega á mér. Og ég var særður í stað þess að verða reiður. Undan- tekningar voru til. Elisabeth Sören- bon á Svenska Dagbladet birti alltaf það sem ég hafði sagt, og ef ég komst klaufalega að orði dró hún fram það sem ég átti við. Hún vildi fá staðreyndir. Það var hraustlegt viðhorf. Hún var áreiðanlega undir jafnmiklum þiýstingi og aðrir að ráðast á Dramaten. Hún var ekki gagmýnislaus. En hún hafði meiri áhuga á því sem hún skiifaði um en sjálfri sér. Það var ekki venjulegur. hugsunarháttur. Hann er ennþá óvenjulegur, en oftast betur dulinn.“ Skyldi það ekki eiga við marga fjölmiðlamenn nú á dögum meiri fyr- irferðar miðlanna en nokkru sinni fyrr, að þeir hafi ríkari áhuga á sínu eigin sjálfi en viðfangsefninu? Hér er kafli um orðfæri leikhúss- manna: „í upphafi var Orðið. Byrjum á málinu. Breytum orðaforða okkar og leikhússins. Vörpum út úr leikhúsinu orðinu markaður! Við höfum áhorfendur. í staðinn fyrir markaðsdeild eigum við að hafa áhorfendabiðladeild með vel launuðum áhorfendabiðlum. Þegar upp kemur skiltið Forstöðumaður deildar um aðgerðirtil áhorfendabiðl- unar eftir nokkur ár, er tímabært að skipta aftur um heiti. Tölum ekki um innlifun! Við höfum sett teprulega innlifun í staðinn fyrir heilnæma óheflaða tilfinningoi. Inn- lifun er innhverft orð, fullt af krampa, svita og laumulegum klók- indum. Danski snillingurinn frú Heiberg fann þegar á öldinni sem leið gott orð handa okkur: ímyndunarkennd. Það lýsir nákvæmlega því sem um er að ræða, því sem á að vera um að ræða. Það er lýsandi samþjöppun á kraftaverkinu. Það iðar allt og titrar af lífi í kringum orðið, það gefur hinni djörfu viðleitni heiti. Heyrum þetta: „Ég næ ekki tökum á innlifuninni." Hvílík þröngsýn sjálfsdýrkun! „Ég á í klandri með ímyndunarkenndina." Það er mótlæti sem blæs um af ferskleika og von- um.“ Þetta var um leikhúsfólkið. En hvað um áhorfendur? Það er íhugun- arefni hvemig á því stendur að fólk sækir minna leikhús nú en áður, og víst er kaldhæðnislegt að í Reykjavík er stórt leikhús opnað og annað „end- urbyggt" á sama tíma og leikhúsað- sókn hrynur. En svona er þetta allt í kringum okkur. Að þvf vék Hlín Agnarsdóttir í pistli í Morgunblaðinu 13. maí: „Upp er runninn tími, þar sem spyija verður hvort og hvernig leikhúsið (lítið eða stórt, fijálst eða ríkisrekið, tilrauna- eða hefðbundið) ætlar sér að ná til áhorfenda? I markaðs- og auglýsingaþjóðfélagi nútímans verður.að „drösla" fólki í leikhús, allt of fáir fara að eigin frumkvæði, leikhús höfðar ekki til almennings á sama hátt og áður. Um leið vakna ýmsar samvisku- spurningar um verkefnaval og til- gang leiklistarinnar, sem allt þenkj- andi leikhúsfólk hlýtur að svara, ef ekki innan eigin hóps, þá hver fyrir sjálfan sig, fyrir hvem er verið að leika? Getur verið að leikhúsið í dag sé orðið svo sjálfhverft og leiðinlegt að það hafi hreinlega gleymt mikil- vægasta þætti sínum, áhorfendum og um leið áhorfendur leikhúsinu?“ Hér er stórt spurt, og vissulega er sjálfsgagnrýni jafnan holl. En fróðlegra þykir mér þó að spyrja: Hvað er leikhús? Og svarið er, leik- hús er sérstök tilfinningaleg reynsla sem ekkert annað getur komið í stað- inn fyrir. Stundin sem maður á í leik- húsi byggist á beinu sambandi áhorf- andans í stól sinum við lífið á svið- inu, manneskjuna þar, andartakið. Þess vegna er leikhúsið á villigötum ef það ætlar að „ná til áhorfenda" með fyrirgangi, brögðum sem til- heyra í raun öðrum greinum, tækni- væðingu, mögnun. Þetta getur geng- ið í augu í bili, en er í rauninni ekki leikhús í sinni réttu mynd. Ég hef í huga til dæmis söngleikina Vesaling- ana og Óliver sem var það eina sem Þjóðleikhúsið gat „dröslað" áhorf- endum að á stóra sviði sínu síðustu árin. En ef leikhús, í nafni markaðs- hyggjunnar, lætur toga sig langt út á þá braut er það að svíkja sjálft sig og áhorfendur. Sýningin á Kirsuberjagarðinum sem Erland Josephson segir frá var rómuð. Og hvers vegna? Kannski er skýringin fólgin í því viðhorfi seni hann drepur á framarlega í bókinni og vitnar í leikstjórann, Peter Brook: „Brook telur það ekki eftirsóknar- vert að setja á svið verk höfunda sem hafa eitthvað að segja. Þess vegna leikstýrir hann verkum örfárra höf- unda. Shakespeare hefur ekkert að segja, ekki Tsjékov heldur. Þeir leiða okkur lífið fyrir sjónir í öllum sínum mótsögnum. Maður gengur inn í sér- stakan heim þegar maður fer að vinna með þeim. Maður gengur inn í heiminn." Þetta getur verið hollt að hugleiða í allri þjóðfélagsvandamálaumræðu samtímans sem oft hefur náð upp á leiksviðið. Menn þreytast ekki á að krefjast þess af listinni að hún „boði“ eitthvað, „fjalli um“ eitthvað. Leiksýning er ritúal, bæði fyrir leikendur og áhorfendur, þegar vel tekst til mynda þessir aðilar heild, eins og prestur og söfnuður við guðs- þjónustu. Skemmtilegur kafli í bók Erlands Josephson lýsir því hvernig leikhúsið vill að áhorfendur hegði sér. Það er í framhaldi af frásögn af því þegar hann fer í kabukileikhús í Japan og horfir á ógurlegt melódr- ama frá 1773, þar er hefðin sú að áhorfendur bregðast ákaft við því sem fram fer, líkt og á knattspyrnu- kappleik. „Öðru hveiju gefa einhver eða einhveijir meðal áhorfenda frá sér tryllt óp, það er nafnið á leikaran- um eða leikhúsinu sem hann starfar við, hrifningaróp eða hvatningarkall til að eggja leikarann til enn meiri tilþrifa, ákafari gráts eða ógnvæn- legri bragða með hnífinn. Þegar leik- arinn kveinar sem mest, fagna áhorf- endur af samúð og hrifningu. List- rænasta leikhúsformið er það alþýð- legasta, það kemur í ljós.“ Þetta þykir Erland Josephson skemmtilegt og telur það segja nokkuð um hvað áhorfendur geti verið: „Það er leikhúsið og leikaramir sem skapa áhorfendur, venjur áhorf- enda og framkoma ræðst af okkar eigin túlkun og viðleitni, siðum okkar og tilætlun. Ég er ekki viss umáð mér myndi líka ef einhver hrópaði fullum hálsi „Josephson" þegar Rank læknir sýn- ir á sjáanlegan og sannfærandi hátt hroll dauðahræðslunnar í Brúðu- heimilinu. Aftur á móti væri kt •>nski skemmtilegt ef áhorfendur hrópuðu „Dramaten“ þegar ég gengi af svið- inu og ég væri viss um að það væri ekki gert í ádeiluskyni eða til að sýna fyrirlitningu. Það er alltaf gam- an að vera í liði sem vinnur. En eins og nú er krefjumst við meiri aga en samkenndar af áhorf- endum. Þeir eiga að koma á réttum tíma, annars hleypum við þeim ekki inn, þeir eiga að vera frískir svo að þeir hósti ekki eða snýti sér svo að truflun valdi, þeir eiga ekki að láta skijáfa í karamellubréfum og ekki fletta leikskránni meðan leikurinn fer fram, þeir mega ekki koma með gos inn í salinn, þeir eiga ekki að fara úr skónum, ekki vera með of mikið meðferðis. Rétt áður en tjaldið fer upp eiga þeir stutta fijálsa stund þar sem þeir geta ræskt sig hæversklega .og dáðst að skreytingunni í loftinu. Þeir eiga að horfa í myrkrinu og þóknast okkur. Þeir geta séð okkur, ekki hver annan. Þeir eiga ekki einu sinni að geta snúið sér hver að öðrum og séð hver í andliti annars að þeir eiga sameiginlega liamingjustund frammi fyrir því sem gerist í sviðs- ljósinu." Bók Erlands Josephson er full af lifandi svipmyndum. Hún minnir á sælustundir í leikhúsi sem þrátt fyrir allt verða ríkari í minni en hinar sem ekki voru það. Hún lýsir sköpunar- gleði leikarans, sífelldu starfí hans, sigrum og ósigrum. Og hún bregður Ijósi á heim sem hvergi er til nema í leikhúsinu.

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.