Morgunblaðið - 16.11.1991, Qupperneq 2

2 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 16. NÓVEMBER 1991
DAVID HENRY HWANG
OG M BUTTERFLY
„Ég hef áhuga á rykinu sem
sest þegar ólíkir heimar rek-
ast saman. Stundum eru þetta
menningarheimar, ... eins og
þegar kínversk fortíð mætir
bandarískri nútið. Stundum
eru þetta heimar hins andlega
lífs, eins og þegar efnishyggja
kínverskrar fjölskyldu í Kali-
forníu tekst á við dulhyggju
kristninnar. Oftast reyni ég
að þræða einstigið á milli
harmleiks og skopleiks. Ég er
heillaður af Bandaríkjunum
sem landi draumanna þar sem
fólk leitast við að láta draum
sinn rætast og gerir sér von
um að geta einhverntíma eign-
ast hann.”
David Henry Hwang
Á undanförnum tíu árum eða svo
hefur orðið umtalsverð áherslu-
breyting í bandarísku listalífí og
halda svokallaðir minnihlutahópar
nú mjög í þá hörundshvítu hvað
varðar athygli. Enda er mesta gró-
skan í listsköpun á meðal þeirra.
Þessi áherslubreyting helst í hend-
ur við róttæka viðhorfsbreytingu
sem hefur átt sér stað í landinu -
einkum á meðal menntamanna -
eftir 1970, þ.e.a.s. eftir að Víet-
nam-stríðinu lauk, og felur í sér
aukið umburðarlyndi og aukna
virðingu fyrir því sem er uppruna-
legt.
Um þetta nýja viðhorf vitnar
m.a. öll athyglin og viðurkenningin
sem kvikmynd Kevins Costners
„Dansar við úlfa” hlaut fyrir
skömmu og á Óskarsverðlaunahá-
tíðinni það ár mátti sjá Indíána -
sem nú eru aldrei kallaðir annað
en frumbyggjar - í fullum þjóðleg-
um skrúða innan um kjólklæddar
kvikmyndastjörnumar. Á sama
hátt eru t.a.m. ljóðskáld og rithöf-
undar af asískum og suður-amer-
ískum uppruna, einkum New York-
búar frá Púertó Ríkó og kínversk-
ættaðir Kaliforníubúar, orðnir allt
áð því jafngjaldgengir innan hinnar
íhaldssömu bandarísku „bókmennt-
astofnunar” og þeir sem eru af
engilsaxneskum eða evrópskum
uppruna. Það sama er uppi á
teningnum í bandarískri myndlist
og þetta á trúlega einnig við um
bandarískt tónlistarlíf.
í leikhúsi á mikil gerjun sér stað
um þessar mundir, einkum á
vesturströndinni og um fram allt í
Kaliforníu, en þeir sem þar búa og
starfa halda því gjaman sposkir
fram að bandarísku þjóða- og
menningardeigluna sé eingöngu að
finna á vesturströndinni en allt sem
er austan við Klettafjöll sé einfald-
lega England. Maður fær jafnvel á
tilfinninguna að þessu gríni fylgi
talsverð alvara. í Kaliforníu - og
reyndar víða um Bandaríkin - eru
framúrskarandi leikhús sem sinna
svo til eingöngu þörfum minni-
hlutahópa og eru spænskumælandi
leikhús einkum áberandi, en þau
hafa m.a. stuðlað að spennandi
nýsköpun í leikritun þar sem svo-
nefnt „töfraraunsæi” er leiðandi
stílbrigði. Stærsta nafnið í spænsk-
úmælandi leikhúsheimi Bandaríkj-
anna er leikskáldið og leikstjórinn
Luis Valdez og leikhús hans E1
Teatro Campesino, sem starfar í
Kaliforníu, en önnur leiðandi
spænskumælandi leikskáld eru
m.a. Milcha Sanchez-Scott og José
Rivera, sem starfar í New York.
Það vaknar hinsvegar sú spurn-
ing í huga geskomandi hversu ein-
læg þessi hugarfarsbreyting hvíta
kynstofnsins er, einkum þegar við
blasir í hverri borginni á fætur
annarri ömurlegt hiutskipti nýju
lítilmagnanna, þeirra fjölmörgu
sem em atvinnu- og húsnæðislaus-
ir, og svo þeirra sem virðast full-
komlega réttlausir, en það eru eink-
um fyrrverandi hermenn í Víetnam.
Þannig hefur hið nýja viðhorf svo
sem ekki skapað neitt jafnvægi
milli kynþátta, né hefur aðstöð-
umunur verið þurrkaður út. Áhersl-
ur hafa einfaldlega breyst, aðstöð-
umunur hefur færst til - ef hægt
er að taka svo til orða - og maður
spyr sig óhjákvæmilega hvort ein-
hver sektarkend kunni ef til vill að
vera meginástæðan fyrir róttækri
hugarfarsbreytingunni.
Það er úr þessum jarðvegi sem
leikrit eins og „M Butterfly” er
sprottið. Það er sprottið úr opnari
umræðu en áður þekktist í landinu
um sambúð ólíkra kynþátta, um
samskipti austurs og vesturs, og
að því er virðist einlægum vilja
hugsandi Bandaríkjamanna til að
skilja framandi þjóðir á þeirra eigin
forsendum. Fyrir tuttugu árum
hefði það verið óhugsandi að ungt
leikskáld af asískum uppruna ætti
jafngreiða leið á Broadway og
Hwang átti með „M Butterfly”
1988. Það er jafnframt óhugsandi
að leikhúsgestir á Broadway fyrir
tuttugu árum hafi haft minnst
áhuga á jafnheiðarlegum og
margslungnum vangaveltum um
viðhorf kúgarans til hins kúgaða
og finna má í þessu leikriti. En sem
kunnugt er þá stjórnast leikhúslífið
á Broadway nær eingöngu af sölu-
sjónarmiðum en ekki af menningar-
legum metnaði eins og landshluta-
leikhúsin víðs vegar um Bandarík-
in.
David Henry Hwang fæddist í
Los Angeles 11. ágúst 1957. Hann
er sonur kínverskra innflytjenda
úr kaupmannastétt og var alltaf
gert ráð fyrir að hann yrði trúr
fjölskylduhefðinni og sneri sér að
viðskiptum. Hwang er mjög í nöp
við allt forræði af þessu tagi og
valdi að fara í Stanford-háskólann
í Kalifomíu til að læra ensku og
bókmenntir af þeirri einföldu
ástæðu að þar var engin viðskipta-
fræðideild. Hann vissi þá það eitt
að hann vildi læra allt annað en
þau fræði sem lutu að viðskiptum.
Þegar hann kom til Stanford hóf
hann að sækja leikhús í San Franc-
isco reglulega, einkum stærstu
stofnunina, The American Conserv-
atory Theatre, og komst hann fljótt
að raun um að hann vildi verða
leikskáld og ekkert annað. í
menntaskóla hafði hann þótt
framúrskarandi ræðumaður og
vann marga sigra í ræðukeppni og
rökræðum. Hann hafði einnig leikið
á hljóðfæri sem barn og unglingur
og margoft spilað i leiksýningum,
en nú var eins og hann áttaði sig
á því hvert áhugi hans hafði alltaf
beinst. Það rifjaðist nú upp fyrir
honum hvað honum hafði alltaf
þótt skemmtilegast við veruna í
hljómsveitargryfjunni, en það var
að sitja þar einn eftir æfíngar og
hlusta á leiðbeiningar og útskýring-
ar leikstjóranna, og umræðuna í
leikhópnum um verkin og inntak
þeirra.
Hann hóf að semja leikrit af
kappi í Stanford en komst brátt
að raun um að hánn skorti allt of
margt til þess að geta það. Þessi
verk lentu þess vegna í ruslakörf-
unni. Hann las leikrit í stórum stíl
og sótti leiksýningar af miklum
áhuga. Þegar hann var í fríi heima
í Los Angeles sumarið 1978 var
hann orðinn heldur örvæntingar-
fullur um að sér tækist að ná tökum
á þeirri tæknikunnáttu sem þarf
til þess að semja leikrit og fannst
hann staddur í einhvers konar
tómarúmi. Fyrir tilviljum rakst
hann þá á auglýsingu í dagblaðinu
Los Angeles Times um námskeið í
leikritun með Sam Shepard. Hann
sótti þar um og komst inn. Shep-
ard reyndist honum afbragðskenn-
ari, sem sumum kann að koma á
óvart, og sömuleiðis lærði Hwang
að sögn mikið af Mariu Irene For-
nes sem kénndi á sama námskeiði,
en hún er af kúbönskum ættum,
mikilsmetið leikskáld í Bandaríkj-
unum og þykir frábær lærimeistari.
Á námskeiðinu var örvæntingar-
fullum leikritalestri Hwangs beint
í skipulegri farveg og Shepard
kenndi honum m.a. að nota undir-
meðvitundina til jafns við skip-
ulagsgáfuna við að semja leikrit.
Hwang hefur sömuleiðis sagt að
Shepard hafí kennt honum að bera
virðingu fyrir þjóðarvitund og sögu.
Þegar Hwang hafi innbyrt þessa
vitneskju alla fóru hlutirnir að ge-
rast. Þegar námskeiðinu lauk var
hann auk þess loksins kominn með
nothæfa hugmynd að leikriti og nú
settist hann við að skrifa. Útkoman
var leikrit sem nefnist „FOB”, en
það er skammstöfun Hwangs sjálfs
fyrir „fresh off the boat”, og vísar
hún til þeirra innflytjenda sem eru
algerir nýgræðingar vegna þess að
þeir eru nýkomnir til Bandaríkj-
anna. Þetta verk er öðrum þræði
sjálfsævisögulegt og var sýnt í
Stanford-háskólanum haustið 1979
undir leikstjórn höfundar, og aðeins
ári síðar var það sett upp af at-
vinnufólki hjá Joe Papp í The Public
Theater í New York. Fyrir sýning-
una í New York hvatti Papp leik-
skáldið-til þess að nýta sér betur
þau áhrif Péking-óperuhefðarinnar
sem fínna mátti í verkinu, og vera
alls ófeiminn við að blanda saman
ólíkum stílbrögðum. Hwang hlýddi
og lagaði verkið að þessum óskum,
verkið var frumsýnt og þótti það
góð frumraun að Hwang hlut svo-
nefnd Obie-verðlaun fyrir besta
byrjendaverkið í New York það
árið.
Hwang var rétt liðlega tvítugur
þegar þetta var og honum var
reyndar illa brugðið við að vera
allt í einu kominn innan um fræga
leikhússnillinga sem virtust vita
allt og kunna allt, og vera sjálfír
nánast óslitin leiklistarsaga hold-
tekin. Hann fann til vanmáttar og
þekkingarskorts innan um þetta
fólk, og skráði sig í leiklistardeild
Yale-háskólans í New Haven til
þess að lesa leiklistarsögu og jafn-
framt til þess að fá svolítinn frest
til að þroskast meira áður en leik-
húsið gleypti hann. Hann hélst þó
ekki við í Yale nema í eitt ár vegna
þess að honum lá of mikið á hjarta,
fór aftur til New York og hélt
áfram að skrifa.
Næstu leikrit Hwangs voru „The
Dance and the Railroad” (1981),
„Family Devotions” (1981), „The
Sound of a Voice” (1983) og „The
House of the Sleeping Beauties”,
þar sem hann fjallar um japanska
nóbelsskáldið Kawabata og um ell-
ina. Tvö fyrstnefndu leikritin voru
sýnd hjá Joe Papp í The Public
Theater í New York. Öll þessi leik-
rit fengu mjög jákvæðar umsagnir
gagnrýnenda og vöktu töluverða
athugli á höfundinum. Frægð og
frami blöstu nú við leikskáldinu
sem hafði skilað af sér fimm ágæt-
um leikritum á þremur árum og
framtíðin virtist afar björt.
Fjölmiðlum þótti hinsvegar tals-
vért nýnæmi í amerísku leikskáldi
af kínverskum uppruna og — eins
og oft vill verða í slíkri umfjöllun
— urðu verkin og innihald þeirra
nær gersamlega útundan. Efa-
semdir tóku að heija á Hwang, sem
hafði eðlilega engan áhuga á inni-
haldslausum frama, og honum Virt-
ist jafnvel hugsanlegt að leikritin
væru lítils eða einskis virði vegna
þess að Kann hefði einfaldlega kom-
ið fram á sjónarsviðið á einkar
heppilegum tíma; tíma þegar
fjölmiðlamarkaðurinn þurfti á kín-
verskættuðum Ameríkana að
halda. Athyglin gerði það líka að
verkum að verkefnin helltust yfír
hann og þar kom loks að hann var
útkeyrður og búinn að fá nóg af
Franski diplómatinn og kínverska „listakonan”. Arnar Jónsson og Þór Tulinius
í hlutverkum sínum. Ljósmyndin er tekin ó æfingu og búningar og gerfi eru ekki
í endanlegri mynd.
leikhúsi, jafnframt því sem efa-
semdir um eigin getu og eigin stöðu
voru að hrjá hann. Hann sá ekki
lengur tilgang í því sem hann var
að gera og skrifaði ekkert næstu
tvö árin, en hugleiddi þeim mun
meira. Hann var að endurmeta
sjálfan sig og mun hafa legið við
að hann sneri sér alfarið að öðru.
Hann reif sig þó upp úr þessari
tilvistarkreppu að lokum og samdi
nýtt leikrit sem hann kallaði „Rich
Relations” og var það sýnt í New
York 1986.
Fyrstu þijú leikritin höfðu öll
fjallað á einn eða annan hátt um
hastarlega árekstra milli ólíkra
menningarheima, og um „ameríska
drauminn”, eins og hann blasir við
kínverskum innflytjendum, þar sem
menn ímynda sér Bandaríkin sem
fjall úr skíragulli og að þar sé
hægt að sópa peningum eins og
sandi upp af götunum. Hann beitir
allólíkum aðferðum í þessum verk-
um, en sammerkt með þeim öllum
er frumlegur samruni ólíkra stíl-
bragða og tegunda, ekki ósvipað
og gerist í bestu leikritum breska
leikskáldsins Peters Shaffer, verk-
um á borð við „Equus” og „Amad-
eus”.
í „Rich Relations” er hinsvegar
allt annað uppi á teningnum. Hér
fjallar Hwang einfaldlega um kín-
verska fjölskyldu í Los Angeles og
byggir þar á sinni eigin fjölskyldu,
en þarna eru engir árekstrar við
aðra menningarheima eða önnur
heimspekikerfi.
Það var eins og þetta leikrit
væri dauðadæmt frá upphafí. Æf-
ingar gengu afar illa, aðalleikari
hætti, sífelldar tafír, ekkert gekk
upp. Eftir frumsýningu tóku gagn-
rýnendur sig til allir sem einn og
hökkuðu leikritið og sýninguna í
spað — og áhorfendur brugðust,
engum virtist líka við verkið. Þetta
hefði nægt til að knésetja ungt leik-
skáld endanlega, en Hwang tók
ósigrinum af furðumiklu jafnaðar-
geði. Hann var nú búinn að taka
út þann þroska sem til þurfti,
tveggja ára hvíld frá leikhúsi hafði
gert sitt gagn og hann lét ekki
beygja sig. Hann gerði sér fulla
grein fyrir því að honum hafði ver-
ið nauðsynlegt að semja þetta verk
um fjölskyldu sína og fjalla um
hana einfaldlega sem fjölskyldu,
en ekki sem tilfallandi hóp af inn-
flytjendum í framandi landi. Hann
vissi nú hvert hann stefndi og „Rich
Relations” var einfaldlega leið út
úr persónulegum ógöngum.
Úm þetta leyti heyrði Hwang
söguna af franska diplómatinum
sem átt hafði í tuttugu ára ástar-
sambandi við kínversku leikkon-
una, sem síðar reyndist vera bæði
karlmaður og njósnari. Þetta varð
kveikjan að „M Butterfly”. (Þessi
frétt birtist i blöðum um allan heim
1986 og li'ka hér í Morgunblaðinu.)
Rétt eins og gerist í einu atriði í
leikritinu sjálfu heyrði Hwang sög-
una í samkvæmi innan um skvaldur
og glasaglaum. Hann heillaðist af
þessari sögu og fór — eins og flest-
ir aðrir — að reyna að skilja hvers
vegna í ósköpunum diplómatinn
hafði látið blekkjast jafn hroðalega
og raun bar vitni. Hann komst fljót-
lega að þeirri niðurstöðu að þessi
blekking hlyti að hafa byggst á því
hve fordómafullur diplómatinn hafi
verið og að allt hans viðhorf til
austurlensks „kvenleika” hljóti að
hafa verið hið klassíska viðhorf
vesturlenskrar „karlmennsku” til
alls þess sem virðist smátt og undir-
gefíð í fari austurlenskra kvenna,
og byggist í raun á kurteisi og
góðum siðum fremur en undir-
lægjuhætti.
Með þessari niðurstöðu gerði
Hwang sér grein fyrir að þarna var
efni í leikrit, þar sem sjálft formið
gæti undirstrikað andstæðurnar í
verkinu á mun skýrari hátt en hann
hafði áður látið gerast. Auk þess
hafði sagan innihald sem féll vel
að vangaveitum hans um samskipti
Vesturlanda við Austurlönd, þar
sem kynþáttafordómar og jafnvel
kynferðisleg kúgun eru rótin að
gamalgróinni heimsvaldastefnunni.
Hwang velti efninu fyrir sér dágóð-
an tíma og verkið varð byggingar-
lega fullmótað í huga hans áður
en hann settist við að skifa það,
en sjálfar skriftirnar fóru að mestu
fram haustið 1986 og tóku aðeins
sex vikur að sögn.
Hwang var um þessar mundir
sestur að í Los Angeles þar sem
hann var farinn að starfa við kvik-
myndahandritagerð og honum datt
ekki annað í hug en að verkið yrði
eingöngu sýnt í þeirri borg. Úm-
boðsmaður hans hafði hinsvegar
ekki haft leikritið undir höndum í
meira en sólarhring þegar hann
hringdi og lagði til við leikskáldið
að þeir færu með leikritið beint á
Broadway eftir stutta prufukeyrslu
í Washington og fengju ekki minni
mann en Englendinginn John Dext-
er til þess að setja það á svið. Allt
þetta gekk eftir og varð „M Butt-
erfly” eitt af síðustu verkefnum
Dexters. Verkið var frumsýnt 1988
og hlaut Hwang Tony-verðlaunin
fyrir besta leikritið á Broadway það
árið. Leikritið hafði komið fram á
réttum tíma og það hitti í mark.
Það var ögrandi í efnistökum og
umfjöllun sinni um afstöðu Vestur-
landabúa, en féll samt sem áður
vel að hinni nýju og opnu umræðu
um samskipti ólíkra kynþátta. Olíkt
því sem gerst hafði með velgengn-
inni 1983 gat David Hwang nú
tekið þessum sigri af yfirvegun og
velktist ekki í neinum vafa um sitt
hlutverk í öllu saman.
Árni Ibsen
n