Morgunblaðið - 16.11.1991, Blaðsíða 4

4 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 16. NÓVEMBER 1991
fA
SVARTVIÐAROPERA
OG BANDARÍSK TÓNSKÁLD
eftir JÓN MÚLA ÁRNASON
Opera Ebony — íbenholt —
svartviðaróperusamtökin voru
stofnuð 1973. Stofnendur þeirra
voru söngvarar og tónlistarmenn
af ættum svertingja í N-Ameríku.
Markmið þeirra var að koma á
framfæri svörtum óperusöngvur-
um og kollegum þeirra í öðrum
minnihlutahópum i rikjum okkar
hvítamanna og afla þeim viður-
kenningar. Löngum hefur þar
skort á jafnrétti þegar í hlut eiga
listamenn sem ekki teljast af Evr-
ópuhlíðarættinni. Tónlistarfélag-
ið Opera Ebony hefur starfað af
þrótti og eflst mjög á þeim tæpu
20 árum sem liðin eru frá stofnum
þess og sett á svið óperur Puccin-
is, Verdis, Bizets og fleiri stór-
meistara í klassíkinni, en hingað
kemur listafólkið með atriði úr
óperum bandariskra tónskálda,
Treemonishu eftir Scott Joplin,
Frederick Dóúglass eftir Dorothy
Rudd Moore og Porgy og Bess
eftir George Gershwin.
Óperan Porgy og Bess —
George Gershwin
Óperan Porgy og Bess var frum-
flutt í Colonial-leikhúsinu í Boston
30. september 1935. Það var eins
konar generalprufa og rúmlega viku
síðar var óperan komin á svið í Al-
vin-leikhúsi á Broadway í New York.
Þar hófst frægðarsaga merkustu
óperu Bandaríkjamanna á kvöldi 10.
október 1935.
Aðdragandinn hófst með að Ge-
orge Gershwin las skáldsögu Dubose
Heywards, Porg, skömmu eftir að
hún kom út 1925. Ári áður hafði
Gershwin slegið í gegn með
Rhapsody in Blue, fyrsta hljómsveit-
arverki sínu, og var síðan skipað á
bekk alvörutónskálda í Bandaríkjun-
um, þótt ekki væru allir fræðimenn
og spekingar í klassískum sið yfir
sig hrifnir af piltinum. Gershwin var
þá hálfþrítugur. Hann sá í sögunni
af Porgy efni í bandaríska negraó-
peru, velti henni tíðum fyrir sér, en
hafðist ekki frekar að í svip. Á þess-
um árum voru ekki margir hvítir
menn í Bandaríkjunum fróðari Gers-
hwin í negramúsík. Hann hafði kom-
ist í kynni við hana í bernsku og
síðan voru söngvar og dansar svert-
ingjaþjóðarinnar í Harlem snar þátt-
ur í allri músík hans.
Foreldrar tónskáldsins, Rósa
Brúskin og Moritz Gersowitz, kynnt-
ust á æskuárum í gyðingagettóinu
í Sankti Pétursborg. Þegar Brúskin-
fjölskyldan fluttist frá Rússlandi
vestur um haf elti Móritz Rósu sína.
'Þau voru gefin saman í New York
1895. Brúðguminn ameríkaníseraði
nafn sitt og fyrsta barn Gershwin-
hjónanna fæddist ári síðar. Sveinn-
inn var skírður ísrael, seinna Ira,
textahöfundur og ljóðskáld bróður
síns, sem fæddist 26. september
1898. Honum var gefið nafnið Jak-
obs en var strax í barnæsku kallað-
ur George. Gershwinkarlinn var lag-
inn kaupsýslumaður. Fjölskylda
hans hafði ævinlega nóg að bíta og
brenna og þegar píanóið kom í stáss-
stofuna var alltaf peningur afgangs
til að borga píanókennurum Georgs
litla. Foreldrarnir héldu sjaldan
kyrru fyrir á einum stað. Þeir tóku
á leigu upp undir 30 íbúðir frá alda-
mótum til 1917, jafnan í austurbæn-
um á Manhattan, og fluttust stund-
um alla leið til Harlem. Þar lærði
George brátt alþýðusöngva og dansa
svertingjanna í hverfinu og þar var
djassmúsík farin að duna í upphafi
aldarinnar. Piltinum sóttist vel barn-
askólanámið, en var þó framan af
ötulli í boltaleik og strákahasar á
götum og gangstéttum. Einn góðan
veðurdag heyrði hann undurfagra
tóna berast út um opinn glugga í
grenndinni. Þar var sama lagið spil-
að upp aftur og aftur og varð æ
fallegra. George mátti sig ekki
hræra og beið þarna þar til píanó-
leikarinn kom út. Það var þá jafn-
aldri hans, 10 ára snáði, sem sagð-
ist hafa verið að læra melódíu í f-
dúr eftir Anton Rubinstein. Strák-
arnir urðu mestu mátar og brátt
bættist fiðluleikari í þetta nýja tón-
listarfélag, telpa á svipuðu reki, sem
æfði við sama hljómleikaglugga
Humoresku Dvoraks. Maxie Rosen
varð heimsfrægur fiðlusnillingur.
Þessi músík var ekki ónýtt vega-
nesti þegar George fór að fást við
lagasmíð nokkrum árum síðar.
Um þetta leyti eignaðist Gershw-
in-fjölskyldan slaghörpu. George
lagði hana undir sig á stundinni og
sinnti síðan engu öðru. Hann var
settur í píanótíma hjá góðum kenn-
urum og heppnin var með þegar
hann fékk tilsögn hjá sprenglærðum
tónlistarmanni, Charles Hambitzer.
Hann fór brátt að kenna ungum
nemenda sínum á 14. ári píanóverk
stórmeistaranna, allt frá Bach til
Ravels. Hann vissi strax hver hér
var kominn. Hambitzer skrifaði syst-
ur sinni: I have a new pupil who
will make his mark in music if
anybody will, the boy is a genius
without doubt.
Og héðan í frá snerist allt um
músík og tónlistarmenn. Gershwin
safnaði myndum af snillingum, fór
á alla hljómleika sem í boði voru: I
listened not only with my ears, but
with my nerves, my mind and my
heart, sagði hann síðar. Fimmtán
ára samdi hann fyrsta lagið sitt. Var
þá orðinn auglýsingapíanisti í nótna-
verslun á dægurlagastrætinu mikla,
Tin Pan Alley, og kaupið hátt. Þarna
kynntist hann fremstu dansa- og
dægurlagasmiðum í New York og
sagði kennara sínum Hamblitz til
allnokkurrar skelfingar: Þarna er
komin amerísk músík. Eg skal sko
aldeilis láta til mín taka í þessum
bransa. Gershwin lét ekki sitja við
orðin tóm. Tvítugur var hann kom-
inn í skærasta sviðsljósið þegar A1
Jolson gerði Swanee-söng hans að
hvellnúmeri sínu. Og áfram hélt
hann að læra og læra og samdi um
þessar mundir lítinn strengjakvart-
ett í þremur þáttum. George Gers-
hwin var því ekkert að vanbúnaði
þegar Paul Whiteman pantaði hjá
honum Rhapsody in Blue til að færa
upp á tímamótakonserti í Aeolian-
hljómleikahöllinni í New York 12.
febrúar 1924. Hann kvaðst ætla að
sameina þar í eitt skipti fyrir öll
klassík og djass. Síðan hefur sú saga
gengið í tónlistarklíkum að Gers-
hwin hafi lítið sem ekkert kunnað
til verka þegar hann samdi
Rhapsody in Blue. Það hafi verið
langskólagenginn píanisti og útse-
tjari Paul Whitemans, Ferdé Grofé,
sem samdi rapsódíuna upp úr ein-
hvers konar frumdrögum tónskálds-
ins. Svona rugl getur reynst lífseigt
þótt allir viti að Gershwin hafi haft
nauman tíma til stefnu. Whiteman
gaf honum 3 vikur til að ljúka verk-
inu og varð Gershwin því að leita
til Ferdé Grofés til að ganga frá
raddskrám í tæka tíð fyrir tímamóta-
konsertinn. Hvernig má það annars
vera að rúmu ári síðar lagði Gers-
hwin fram fullfrágenginn píanókon-
sert í klassísku þriggja þátta formi
og sjálfan sig í einleikshlutverki,
hafi hann ekki kunnað sitt fag. Sér
er nú hver viskan. Og á einu sviði
skaraði Gershwin fram úr öllum
bandarískum tónskáldum: Hann var
búinn að læra flest sem máli skipti
í negramúsík, þar á meðal djass. Það
sanna píanóprelúdíurnar sem hann
gaf út 1925. Ekki hafði nokkur
maður, ekki einu sinni W.C. Handy,
skrifað eins fínan 12 takta blús og
prelúdíuna nr. 2: Andante con moto
e poco rubato.
Og svo komu hljómsveitarverkin
hvert af öðru, Ameríkumáður í Par-
ís, Kúbu-forleikurinn, New York eða
önnur, (second) rapsódían, sinfón-
ískt hljómsveitartilbrigði um I got
rythm o.fl. og þess á milli aragrúi
áf músíkölum og danssýningalögum.
Að minnsta kosti 700 talsins áður
en kom að Porgy og Bess.
Aldrei gleymdi Gershwin sögunni
,af Porgy og þegar DuBose Heyward
gerði leiksviðsverk úr sögu sinni um
1930 dró til tíðinda. Gershwin sagði
Heyward frá hugmynd sinni um
óperusögusviðið í svertingjaþorpinu
á strönd Suður-Karólínuríkis þar
sem eintómir svertingjar væru í
óperuflokknum. Sem sagt ósvikin
negraópera. Þetta leist Dubose
Heyward vel á og var fastmælum
bundið að hefjast handa. Það dróst
þó og enn heyrðist hvíslað í tónlistar-
heimi að Gershwin hafi vegna van-
kunnáttu slegið öilu á frest. Þó
máttu allir vita þá og nú að maður-
inn var upptekinn af tónleikahaldi,
músíkölum á Broadway, kvikmynd-
atónsmíðum í Hollywood og sam-
kvæmislífi og átti ekki stund aflögu.
En vorið 1933 skrifar DuBose Heyw-
ard tónskáldi sínu að nú sé að
hrökkva eða stökkva. sönghallastjór-
ar í New York hafi falið Jerome
Kern og Oscar Hammerstein að gera
músíkala upp úr Porgy með A1 Jol-
son í aðalhlutverki. „Hér eru miklir
peningar í boði,” sagði Heyward og
spurði: „Hvað á ég nú að gera?”
„Það má aldrei verða,” sagði Gers-
hwin músíkali. „Með A1 Jolson í
aðalhlutverki yrði bara gamla black-
face minstrels-ruglið upp á nýtt með
svartförðuðum hvítingjum. Porgy á
að vera biksvört negraópera og
punktur. Nú förum við í gang'.” Sam-
starf skáldanna var farsælt þótt
pósturinn sæi um mikinn hluta þess.
DuBose Heyward bjó suður í Flórida
og gat ekki hugsað sér að flytjast
þaðan en Gershwin var samnings-
bundinn í báða skó í New York.
Metropolitan-óperan bauð hagstæða
samninga og fyrirframgreiðslur en
því var ekki ansað. Gershwin vissi
að í Metropolitan yrðu sýningar fáar
og þar með slút. Hann sefndi á Bro-
adway-leikhús og mikla aðsókn.
Sumarið 1934 leigði hann sér bústað
á Folly-eyju í skeijagarðinum undan
Charleston-borg í Suður-Karólínu-
ríki og dvaldi þar í nokkra mánuði
og gekk hreinlega í samfélag svert-
ingja. Þeir sem best vissu til sögðu
að þarna hefði tónskáldið síst af öllu
verið ókunnur gestur í heimsókn
heldur engu líkara en að pilturinn
væri loksins kominn heim til sín.
Hann tók negrakúltúrinn beint í æð,
óperumúsíkin eignaðist hljómsveit-
arbúning sem tónskáldið hafði
dreymt. Hann var allur í lífi og starfi
svertingjanna frá morgni til kvölds
og fram á nætur, söng með þeim
sálmana í kirkjunni, lærði dansana
á kvöldvökum, afríska hrynjandi í
vinnusöngvum, sveiflugleðina og
harmljóðin og allt annað sem pass-
aði í óperuna. Svo fór hann heim til
New York og lauk óþerunni um vet-
urinn. Hún hét nú ekki lengur Porgy
heldur Porgy og Bess. „Af hveiju?”
spurðu óperustjórar. Af því að svo-
leiðis er það alltaf í óperum. Tristan
og ísönd Pelleas og Melisande, Sam-
son og Dalíla, and that’s what.
Viðtökum frumsýningargesta í
Alvin-leikhúsi að kvöldi 10. október
1935 verður ekki með orðum lýst.
Það var æpt og klappað og stappað
og leikhúsið riðaði og ætlaði fagnað-
arlátum aldrei að linna. Gagnrýn-
endur skiptust í tvo hópa, leiklistark-
rítíkerar áttu varla orð um nýja al
ameríska snilldarverkið, hinir voru
færri, en margir úr hópi tónlistar-
fræðinga, sem fundu verkinu margt
til foráttu. Sumir töldu það fyrir
neðan allar hellur. Þeir dæmdu á
röngum forsendum og tóku flestir
orð sín aftur seinna.
Það var uppselt á allar sýningar
og svo var farið með Porgy og Bess
HLAUPIÐ EKKI BURTU
FRÁ STYRK YKKAR
rætt við meðlimi Ebony óperuhfipsins, sem kemur fram mtð Sinfóníuhlióm-
sveit íslands í dag
Sinfóníuhljómsveit íslands hélt all sérstæða tónleika síðastliðið
fimmtudagskvöld. Efnisskrá tónleikanna var bandarísk og sungin
voru lög eftir George Gershwin, Dorothe Rudd Moore og Scott Jopl-
in. Einsöngvarar á tónleikunum voru meðlimir „Opera Ebony” í New
York, þeldökkir óperusöngvarar, sem sungu ásamt kór Islensku
óperunnar. Tónleikarnir verða endurteknir í dag, klukkan 14.30.
Opera Ebony-félagið var
stofnað árið 1973 af
Benjamin Mathes, Wa-
yne Sanders, systur Mary Elise og
Margaret Harris. Tilgangur félags-
ins er að styrkja og koma á fram-
færi íistamönnum sem ekki eru af
evrópskum uppruna, söngvurum,
tónskáidum, hljóðfæraleikurum,
stjórnendum og tæknimönnum.
Hingað til Iands komu sex söngv-
arar, LaRose Saxon, Mary W. Smit,
Vanessa Ayers, Wiiliam Marshall,
Cedric Cannon og Jeffrey Hairston,
ásamt Wayne Sanders, fram-
kvæmdastjóra félagsins og einn af
stofnendum þess.
„Hugmyndina að þessu óperufé-
lagi átti systir Mary Elise,” segir
Wayne Sanders. „Það var mikil
þörf fyrir óperufélag, þar sem þel-
dökkir listamenn gátu komið fram.
Við litum í gegnum efnisskrár og
bæklinga fjölda óperuhúsa og sáum
að þar voru aldrei svartir söngvarar
og það var alger hending ef einhver
svartur starfaði innan húsanna.
Þetta hafði auðvitað alltaf verið
svona, en systir Elise var mjög sér-
stök manneskja. Hún gerði sér
grein fyrir að þetta gerði okkur
döpur, en hún var mjög bjartsýn
manneskja og trúði því að jákvætt
hugarfar gæti fiutt fjöll.
Til að byija með var hún listrænn.
stjórnandi félagsins og hún var
mjög ötul við að koma því á fram-
færi. Frá stofnun höfúm við sungið
um allan heim; flestum löndum
Evrópu, Suður-Ameríku, í Sov-
étríkjunum og • auðvitað um öll
Bandaríkin.
Systir Elise gerði sér grein fyrir
því að svartir söngvarar voru bein-
línis útiiokaðir. Hún hvatti okkur
til að hætta að vorkenna okkur og
skapa okkur starfsgrundvöll. Hún
hafði líka þá kenningu að við bær-
um ábyrgð á því sjálf, hvort við
finndum okkur farveg til að tjá
okkur og ieið til að komast inn í
óperuhúsin. Það er nefnilega þannig
að þegar söngvarar fara í prufu-