Morgunblaðið - 16.11.1991, Qupperneq 5

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 16. NÓVEMBER 1991
B 5
kynbræðra sinna á þeim slóðum.
Skömmu fyrir síðustu aldamót var
Joplin fastráðinn píanisti á skemmti-
staðnum Maple Leaf í Sedaliuborg,
og gaf um þær mundir út frægasta
ragtime dans sinn, Maple Leaf Rag,
The Time I Ragged. Næsti áratugur .
varð honum ábatasamur, ragtime-
dansar, sönglög, skottísar, valsar og
allskonar alþýðulög voru gefin út á
nótum og færðu höfundi frægð, og
þó nokkuð fé í aðra hönd. Joplin
fylltist eldmóði í skáldskap sínum
og ákvað að láta rætast draum sinn
um negra-óperu. Yrkisefnið var Tre-
emonisha, saga um stúlkuna, sem
fátæk plantekruhjón, Ned og Monis-
ha fundu í reifum tveggja daga
gamla undir tijákrónu á landareign-
inni. Húsfreyjan hét Monisha, og
skírði tökubarnið sitt í höfuðið á sér
og trénu: Treemonishu. Stúlkan óx
úr grasi og dafnaði vel, þrátt fyrir
fátæktarbasi og þröngan kost í hví-
vetna, varð mesti dugnaðarforkur
og kvenskörungur, hafði enda fengið
að njóta skólagöngu, læra lestur,
skrift og reikning, á vegum auðugra
landeigenda, sem launuðu Monishu,
stjúpu Treemonishu þannig vel unn-
in störf á heimili sínu. Með tímanum
varð Treemonisha leiðtogi svertingja
í sýslunni, fyrst kvenfólksins, hún
tók sér fyrir hendur að kenna konun-
um allt sem hún hafði lært, sam-
kvæmt reglu sinni númer eitt: Fá-
fræði er glæpur. Hún varð líka
mestur mannasættir, og þótt hún
syngi: „Women may follow me many _
days long, but the men may think
that I am wrong,” þá fór svo að
karlarnir féllust líka á heilræði henn-
ar og reglu númer tvö: Að launa illt
með góðu, fyrirgefa misgjörðir. Þeir
syngja: „We want you as our lead-
er, we will trust you as our leader,”
og hún svarar: „I will lead you, oh
yes I will lead you.” Scott Joplin
kostaði til öllu sem hann átti að
setja óperu sína á svið, en óheppnin
elti hann, og allt í hinu mesta
klandri, frumsýningin misheppnaðist
og fór út um þúfu og urðu sýningar '
ekki fleiri, þar tapaði Joplin aleig-
unni. Vonbrigði skáldsins urðu hon-
um um megn, hann missti heilsuna
og lést á geðveikrahæli vorið 1917.
Síðan var hljótt um músík Jopl-
ins, nema þá kannski í röðum nok-
kurra ragtime-sérvitringa, og ein-
staka djassbandi. Svo leið hálf öld,
og þá var það að kvikmyndasmiðum
í Hollywood hugkvæmdist að brúka
dansa Joplins í glæfralega fyndnum
og spennandi reifara: Sting. Kvik-
myndin fór sigurför um heiminn og
ragtimedansar Scott Joplins urðu
vinsæl tízkumúsík um víða veröld.
Skömmu síðar var svo Treemonisha
vakin upp af sínum langa svefni og
sett á óperusvið suður í Texasríki, .
og síðan er hún sungin og leikin út
um allar trissur, einkum í hljómsveit-
ar- og söngbúningi eftir Gunther
Schuller, tónskáld og sinfóníustjóra.
Ebony-sönghópurinn ó æfingu með Sinfóníuhljómsveit íslands og kór íslensku óperunnar, fyrr í vikunni
um Bandaríkin þver og endilöng og
haldnar sýningar í einum 20 stór-
borgum. í ársbyijun 1937 fór George
Ghershwin að finna til undarlegs
lasleika sem læknar kunnu enga
skýringu á. Það var komið fram á
sumar þegar sérfræðingar fundu ill-
kynjað æxli í heila skáldsins. Það
varð að skera upp án tafar. Gers-
hwin var lagður á skurðarborðið og
svæfður skömmu fyrir miðnætti
vestur í Hollywood. Hann lést þar
næsta morgun, 11. júlí 1937, 39 ára
gamall. Andlátsfregnin fór eins og
reiðarslag yfir Bandaríkin. Þjóðin
vildi ekki trúa því að skáldið þeirra
væri fallið frá í blóma lífsins og það
var þjóðarsorg.
Hér í álfu fóru ópoerustjórar að
hugsa sér til hreyfings skömmu síð-
ar en yfirvofandi styijaldarógn lam-
aði öll vitræn átök og svo skall á
svartnætti heimsstyijaldar. Þá gerð-
ist það árið 1943 í Danmörku að
Konunglega óperan í Kaupmanna-
höfn setti Porgy og Bess á svið fyr-
ir framan nefið á hernámsliði Þjóð-
veija. Einar Nörby var Porgy en
Elsa Brehms og kona Stefáns ís-
landi var Bess. í Danmörku var
auglýsingagluggi um gifturíka silki-
hanskastjóra þýsku generálana á
meginlandinu og það var ekki fyrr
en eftir 20 sýningar fyrir fullu húsi
að Gestapó sagði nú er nóg komið.
Hættið ellegar við sprengjum Kon-
unglegu óperuna. Fyrr mátti nú líka
vera, negraópera, og í þokkabót eft-
ir gyðingastráka. Var húsinu þá lok-
að. En síðan gerðist það í hverri
einustu fréttasendingu Þjóðveija í
danska útvarpinu að inn í lestur
þeirra kom leynistöð danska and-
spyrnuhersins á sömu bylgjulengd,
og spilaði It ain’t necessarily so á
eftir hverri frétt og söngurinn sá
úr Porgy og Bess varð sameiningar
og baráttustef Dana og ómaði um
allt landið þar til þýsku nasistaher-
irnir voru gjörsigraðir vorið 1945.
Og þá hófst sigurför óperunnar fyr-
ir alvöru í heimsbyggðinni.Nú hálfri
öld síðar er ópera Georges Gers-
hwins Porgy og Bess — ekki lengur
al-amerísk negraóperaheldur al-
þjóða- og heimsópera, og mun svo
verða enn um sinn.
Frederick Douglass eftir
Dorothy Rudd Moore
Höfundur útskrifaðist með láði í
tónmennt, hljómfræði og tónsmíðum
úr Harvard háskóla 1963. D.R.M.
er einhver mesti tónlistarfrömuður
í Bandaríkjunum nú á dögum og
hafa verk hennar verið á efnisskrám
sinfóníuhljómsveita víða um lönd síð-
an fyrsta sinfónía hennar var frum-
flutt í Washington-borg. Þar spilaði
National Symphony Orchestra undir
stjórn eiginmanns tónskáldsins:
Kermit Moore sellóleikara.Dorothy
Rudd Moore er einn stofnenda sam-
takanna Society of Black Compos-
ers. — Opera hennar: Frederick
Douglass var frumsýnd í New York
borg sumarið 1985. Sögupersónan
sem óperan byggir á var sonur
svartrar ambáttar í Talbot-sýslu í
Maryland-ríki, faðirinn óþekktur
hvítur maður. Frederick var svo
heppinn að komast á bamsaldri í
eigu góðviljaðs stórbónda, sem
kenndi þessum gáfaða pilti að lesa
og skrifa.En með auknum þroska
sótti negradrengurinn svo ákaft í
meiri fróðleik, að ekki þótti á annað
hættandi en koma honum í þrælat-
amningu á stofnun fýrir svarta uppi-
vöðsluseggi að þar mætti húðstrýkja
úr honum frekari löngun til mennt-
unar. En stráksi lét ekki bugast fyr-
ir svipu og hlekkjum og tókst að
stijúka úr uppeldisstofnun þrælap-
ískara, var sinn eigin herra, og aldr-
ei framar persónuleg prívateign ann-
arra manna. Frederick Douglass
stakk af norður til Massachusettes,
komst þar í daglaunavinnu, og varð
stöðvarstjóri á neðanjarðaijárn-
brautinni. Fyrirtæki þetta voru sam-
tök til frelsunar flóttaþræla úr suð-
ursveitum Bandaríkjanna, þau komu
á laun í leit að frelsi nyrst í Banda-
ríkjunum og í Kanada, þar hafði
Morgunblaðið/Árni Sæberg
þrælahald verið afnumið löngu fyrir
Borgarastyijöldina 1861.
í öðrum þætti eru flóttamenn í
felum í kjallara heima hjá Frederick
Douglass. Þar eru Ned og Jenny sem
strokið hafa úr þrældómi með böm
sín. Þá beija að dyrum þrælaveiðar-
ar og gengur Ned þeim á hönd, og
forðar þannig hinu flóttafólkinu frá
handtöku. Ned er hlekkjaður og
sendur suður á bóginn, þar sem
hans bíður dauðadómur og aftaka
fyrir að hafa drepið eiganda sinn.
Treemonisha — Scott Joplin.
Texarkana 24. nóv. 1868 —
New York borg 1. apríl 1917
Foreldrar nýfijálsir úr þrældómi,
faðirinn þokkalegur fíðluleikari,
móðirin vinsæl söngkona og banjó-
leikari, börn þeirra öll syngjandi og
spilandi, yngstur Scott Joplin, kom-
inn í píanótíma 8 ára, og svo efnileg-
ur að tónlistar- og söngkennari
bæjarins tók hann undir sinn
vemdarvæng og kenndi honum án
þóknunar nótnalestur, píanóleik og
hljómfræði og þótti nemandinn hinn
efnilegasti. En þegar Scott Joplin
var 14 ára var hann settur í erfiðis-
vinnu til að létta undir í heimilishald-
inu, hann stakk þá af og lifði á pían-
óspili næstu árin, á skemmtistöðum
svertingja í Mississippi-dalnum, og
kemst í kynni við hverskonar músík
söng, að þá er alltaf spurt hvaða
hlutverk þeir hafí sungið og hjá
hvaða óperuhúsum. Svartir söngv-
arar höfðu aldrei neina reynslu. En
með stofnun Opera Ebony, varð til
óperufélag þar sem söngvarar okk-
ar gátu öðlast alla þá reynslu sem
til þurfti. Frá stofnun má segja að
við höfum sviðsett öll helstu verk
óperubókmenntanna, hvort heldur
sem er eftir Verdi, Puccini, Mozart
og hjá okkur hafa hundruð lista-
manna fengið tækifæri.
Það sem við höfðum fyrst og
fremst að leiðarljósi, var að vera
stolt yfir uppruna okkar, menningu
og hefðum. Við ákváðum að útiloka
aldrei neinn, nema á listrænum for-
sendum. Þessvegna starfa ekki að-
eins svartir listamenn við óperuna,
heldur fólk alls staðar að úr heimin-
um. Við höfum söngvara af gula
kynstofninum, brúna, svarta og
hvíta. Það er aðeins spurt um gæði.
Þar af leiðandi höfum við mikið af
mjög fínum syngjandi leikurum í
hópi okkar.
Auðvitað þótti þetta óvenjulegt
til að byija með og okkur var ráð-
lagt að byrja alls ekki í New York.
Það væri versti staðurinn. En syst-
ir Elise sagði alltaf, „það sem á að
verða, verður”. Það reyndist síðar
mikil gæfa fyrir okkur að hafa hasl-
að okkur völl og komið okkur fyrir
í New York.
Hann er mjög sérkennilegur þessi
hugsunarháttur í óperuhúsum um
víða veröld að hvítir söngvarar þurfi
að syngja í evrópskum óperum. Og
sem dæmi um það hvað óperustjór-
ar eiga erfitt með að ímynda sér
svarta óperusöngvara í uppfærslum
sínum, þá eru stundum skrifaðir
svartir einstaklingar inn í óperur,
en þá eru gjarna hvítir söngvarar
settir í hlutverkin — málaðir svart-
ir! Allar þessar óperur höfum við
fært upp, ýmist með svörtum
söngvurum eingöngu eða bæði
svörtum og hvítum og það hefur
gengið mjög vel hjá okkur. Það er
nefnilega svo, að áhorfendum er
alveg sama hvernig söngvararnir
ena á litinn, bara ef þeir fá að hlusta
á góða söngvara sem geta líka leik-
ið. Sú afstaða að ekki sé hægt að
nota svarta söngvara í óperum, er
því eingöngu meinloka þeirra sem
stjórna óperuhúsunum.
En ég verð að viðurkenna að
þetta hefur aðeins lagast. Það eru
til óperuhús sem hleypa inn einum
og einum svörtum söngvara. Við
teljum þá þróun okkur til tekna,
því við höfum lagt hart að okkur,
farið mjög víða og listamenn okkar
hafa fengið mikið lof fyrir söng sinn
og túlkun. Við finnum að barátta
okkar er að bera árangur.”
Hvernig er Ebony óperan byggð
upp?
„Eins og allar aðrar óperur, segja
þær Vanessa og Mary. Þar vinna
hundruð listamanna, af öllum hugs-
anlegum litarháttum. En okkur
finnst Ebony hafa fram yfír aðrar
óperur þar sem við höfum starfað,
að andrúmsloftið þar er eins og á
stóru heimili. Við erum eins og ein
fjölskylda. Það er til dæmis ekki
gert ráð fyrir því að söngvari sem
er að stíga sín fyrstu skref, fari
hnökralaust í gegn. Maður missir
ekki öryggistilfinninguna, þótt
manni verði á í messunni. Við höf-
um öll leyfi til að gera mistök og
læra af þeim. Bæði Wayne og list-
ræni stjórnandinn okkar eru lista-
menn sjálfir og þeir hafa mikinn
skilning á því hvernig listamaður
þroskast. Það hefur ekki lítið að
segja.”
„Andi systur Elísu er ennþá mjög
sterkur hjá okkur, þótt hún sé nú
dáin,” bætir Wayne við. „Hún
heyrði svertingja fyrst syngja
óperuaríu fyrir 56 árum og gerði
sér grein fyri því að það eru engin
takmörk til, hvað raddir og radd-
svið varðar. Einu takmarkanirnar
sem til eru, eru hugsunarháttur.
Hún sagði alltaf „hlaupið.ekki burt
frá styrk ykkar. Leyfið heiminum
að sjá hvað í ykkur býr. Þið getið
verið reið og bitur ef þið viljið og
þar með látið stöðva ykkur. Þið
getið líka notið þess sem þið hafið
og deilt því með öðrum. Ykkar er
valið.”
Hvers vegna haldið þið að sé svo
erfitt fyrir óperustjórnendur að
ímynda sér aðra en hvíta söngvara
í klassísku evrópsku óperunum?
„Ég held það sé vegna þess að
það hefur lengi tíðkast að gera
óperuhlutverkin að stereótýpum,”
segir Wayne. „Maður hefur séð alls-
kyns vinnubrögð hvað það varðar.
Til dæmis hef ég séð óperustjórn-
endur vera að leita að söngvurum
í réttri hæð. Þeir eiga erfitt með
að sjá það fyrir sér að lágvaxinn
tenór og hávaxinn sópran geti verið
elskendur. Ég hef líka séð óperu-
stjórnendur sem eru að leita að
söngvurum með einhverri tiltekinni
lögun á nefi. Það er allt til. Og þá
er notuð útilokunaraðferð; ekki
stórar konur á móti litlum körlum,
ekki feitalagnar konur, ekki feit-
lagnir karlmenn, ekki svartir á
móti hvítum, ekki gulir á móti hvít-
um. Það er allt til og það skiptir
engu máli hvernig röddin er.
En svona val er svo órafjarri líf-
inu. Allt í kringum okkur sjáum við
fólk af öllum stærðum og gerðum.
Það eru til elskendur, þar sem ann-
ar aðilinn er hvítur, hinn svartur,
karlmaðurinn lágvaxinn og konan
hávaxin, karlmaðurinn yngri en
konan. Það er einmitt þetta sem
gerir lífið svo fjölbreytilegt og
spennandi og lífið sjálft geta allir
leikið í óperum, ef þeir hafa bara
röddina til þess og kunna að túlka
persónurnar.
Ég tek sem dæmi þá tónleika sem
við tökum þátt í m_eð Sinfóníuhljóm-
sveit Islands. Kór Islensku óperunn-
ar syngur með okkur. í einu verk-
inu syngja þau kórverk sem eru
skrifuð fyrir svarta verkamenn á
bómullarekrum. Kór íslensku óper-
unnar syngur þetta frábærlega.
Hver er svo kominn til með að segja
við meðlimi hans: „Þið getið ekki
sungið þetta, vegna þess að þið
eruð hvít.”
Litarháttur skiptir engu máli í
óperum. Þær fjalla allar um mann-
legar tilfinningar og það sem skipt-
ir máli er gleðin yfir því að fá að
syngja hlutverk sem maður ræður
vel við, án þess að einhver sé alltaf
að segja: „Þú getur þetta ekki.” .
VIÐTAL/SÚSANNA
SVAVARSDÓTTIR