Morgunblaðið - 16.11.1991, Qupperneq 7

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 16. NÓVEMBER 1991
B 7
- Þú segir að þetta sé frekar
skot á bókmenntafræðinga, en þú
hefur einmitt verið að fjalla nokkuð
um gildi og tilgang bókmennta-
fræða upp á síðkastið.
„Já, ég hef stundum misst út úr
mér einhveijar „selvfölgeligheder”
um bókmenntafræðinga sem virð-
ast telja að bókmenntirnar séu allt
að því óþarfar fyrir fræðigreinina
bókmenntafræði. Þeir minna mig
stundum á barnakennara sem eru
útfarnir í kennslufræði en hata
börn!
Ég held að skýringin sé oft sú
að kenningarnar koma á undan
lesningunni, og menn leita síðan
að textum til að fella inn í þær.
Það gerist oft hjá fólki sem hefur
kokgleypt skólalærdóm of hráan,
það nær á einhvern hátt ekki að
samsamast því sem það hefur inn-
byrt, ogþá snúast hlutirnir við. Sem
mér finnst rangt, en hef rekið mig
á að það finnst ekki öllum. Annars
hef ég engar sérstakar áhyggjur
af þessu og held að lífvænlegar
bókmenntir muni alltaf pluma sig,
alveg sama hvað gerist í bók-
menntaumræðunni. En ef vel væri
að verki staðið ætti samt að geta
Þðrarinn Eldjarn
senflir frá sér
háttbundna
Ijnðabnk, ng
aðra með Ijððum
fyrir bnrn
orðið þar til einhver heillavænlegur
díalógur. Það er sem betur fer ekki
þannig, að það sem fræðingar eru
að segja stjórni bókmenntunum, en
ég held að margir fræðingar mundu
vilja að það væri svo.”
- Er hlutverk bókmenntafræð-
inga þá að tengja eitthvað saman
og skoða í yfirliti?
„í sjálfu sér hlýtur það að vera
hlutverk, en ég er ekki reiðubúinn
að gefa fyrirmæli um hvort það
eigi að skoða bókmenntirnar út frá
sögulegum atriðum eða ævisögu-
legum, heimspekilegum, sálfræði-
legum eða einhveiju allt öðru. Hins-
vegar held ég, og ég hef sagt það
áður, að partur af því af hverju
svona teóríusukk hefur haft til-
hneigingu til að fara út í vitleysu
hér, er að mjög.mikið af heiðar-
legri gamaldags bókmenntasögu-
legri fræðimennsku sem búið er að
vinna í öðrum löndum um höfuð-
skáldin þar og enn er í fullum gangi,
hefur alls ekki verið unnin hér.
Hvar er hin stóra ítarlega ævisaga
um Einar Benediktsson, mann og
verk; um Matthías Jochumsson,
Davíð Stefánsson og svo framvegis?
Þetta er ekki til. Menn gætu haft
þetta sem bakhjarl, þetta gæti virk-
að sem ballest, vegvísi í dimmustu
holtaþokunni.”
- Hvað með þá sem eru að skrifa
bókmenntirnar, taka þeir eitthvert
mark á fræðikenningum; reyna þeii'
kannski að fylla upp í einhveijar
kenningar?
„Nei, það held ég ekki. Allir sem
vita einhvers staðar innan í sér,
meðvitað eða ómeðvitað, hvað þeir
eru að gera, þeir fara fyrst og
fremst eftir þessum ótalmörgu
röddum sem berast innan úr þeim
sjálfum og alls staðar úr umhverf-
inu. Þó ég sé eitthvað svona að
nöldra öðru hveiju, þá hef ég engar
stórar áhyggjur af þessu og ég
held ekkeit að það sé verið að eyði-
leggja bókmenntirnar. Það er ekki
hægt.”
Lít ekki á mig sem
ljóðminjavörð
- En svo við komum aftur að
ljóðabókinni, þá notar þú ljóðstafi,
rím og stuðla. Oft er talað um hátt-
bundinn kveðskap sem íþrótt, og
má þá tala um þig sem íþróttamann
í þeirri merkingu?
„Já já, ég hef ekkeit á móti því
að ég sé kallaður svona íþróttamað-
ur, enda er skáldskapurinn íþrótt
vammi firrð eins og Egill sagði. Ég
veit vel að það hefur verið lenska
að taia niðrandi um íþróttamennsku
í yrkingum. En mér er alveg sama.
Ég legg mikið upp úr því.”
- Af hveiju eru sum ljóð þín í
fijálsu formi, en önnur háttbundin?
„Ég veit það ekki alveg. Byrjun-
in er náttúrlega alltaf sú sama; ein-
hver hugmynd. Síðan er það ýmsum
tilviljunum háð hvora leiðina það
fer. Það má þó kannski að segja
um það sem fer háttbundu leiðina,
að þá er oft bundið í grunnhug-
myndina eitthvað sem tengist mál-
inu; ljóðlína eða rím. Svo er það
líka það hvernig maður er stemmd-
ur þá og þá stundina, og kannski
spila líka inní gjörsamlega verald-
legir hlutir, eins og það hvað maður
hefur mikinn tíma, þar sem hið
háttbundna form er miklu tímafrek-
ara.”
- Almennt nota skáldin ekki
háttbundið ljóðform í dag, ert þú
að halda einhverju við?
„Nei nei. Ég lít ekki á ’mig sem
einhvern ljóðminjavörð, alls ekki.
Ég hef oft sagt að þetta form er
mér í raun og veru miklu tamara,
og ég hef enn oftar sagt að ég tel
að það sé erfiðara að yrkja vel í
lausu máli. Þetta virðist kannski
vera þversögn því ég var að enda
við að segja að hitt væri tímafrek-
ara, en ég á við að ef einhver mað-
ur yrkir háttbundið og getur það
ekki þá sjá það allir. Það æpir fram-
an í lesandann. Það er miklu erfið-
ara að skilja á milli feigs og ófeigs
í óbundna forminu. Að því leytinu
má segja að það sé erfiðara. Ég
hugsa að þetta sé alveg eins bæði
í tónlist og myndlist: Ef maður ein-
setur sér að mála mjög natúralískar
myndir en getur ekkert málað, þá
sjá það allir, það getur tekið aðeins
lengri tíma að sjá í gegnum mann
sem málar eins og simpansi og er
kannski meira að segja simpansi.”
Ljóð handa börnum
- Þú hefur líka verið að setja
saman barnaljóðabók sem væntan-
leg er innan skamms, með myndum
eftir Sigrúnu systur þína.
„Já, hún heitir ÓÐfluga og er
háttbundin að sjálfsögðu. Hún teng-
ist mínum skáldskap ekki beint,
svona hugmyndalega séð, en formið
og málbeitingin á eitthvað skylt við
hvoru tveggja. Þetta eru dálítið
skringilegar vísur og absúrd ljóð,
þar sem bæði er verið að leika sér
með skrýtnar hugmyndir og með
málið.”
SÖGULL OG ÞÖGULL
Sögull og Þögull sátu
sunnan undir vegg,
kaldar kleinur átu,
kál og.soðin egg.
Og fpmargt Sögull sagði
um soðin egg og kál,
en alltaf Þögull þagði,
um þessi sömu mál.
Uns reiður sagði Sögull:
- Þitt sálarlíf er hrumt.
- Þegiðu, svarar Þögull,
og það var allt og sumt.
- En af hveiju ljóðabók fyrir
börn, er þetta eitthvað uppeldislegt?
„Nei nei. Ég er ekki með neitt
slíkt í huga. Eg fer ekki að gera
ljóð handa börnum af því að ég
hafí ákveðið að börn þurfi á ljóðum
að halda, ljóðið þurfi á börnum að
halda, eða eitthvað svoleiðis. Þessi
ljóð hafa bara orðið til, það eru
skrifaðar sögur handa börnum og
leikrit handa börnum, af hveiju
ekki Ijóð? Það hefur verið gert frek-
ar lítið af því á undanfömum árum.
Það var mjög gaman að setja þessa
bók saman, en myndirnar hennar
Sigrúnar skipta afskaplega miklu
máli fyrir útkomuna. Þetta eru
ýmiskonar smámyndir, og litlar
sögur, eins og kannski má segja
að ljóð mín séu yfirleitt, en svona
dálítið á öðm plani, barnslegt og
barnalegt í senn.”
er vitað að Beethoven var mjög hrif-
inn af c-moll sónötu Mozarts.
Það sem er sameiginlegt með þeim
þremur verkum sem við emm með
á efnisskránni annað kvöld, er að
þau em öll mjög dyntótt. Það er
mikill kraftur í þeim og mikið af
snöggum geðbrigðum. Píanósónatan
er elst þessara verka og hún er full
af æskufjöri og ærslum.
Sellósónatan er opus 102. Hún
er samin árið 1818. Þetta er ein af
síðustu sellósónötum Beethovens og
þessar síðustu sónötur hans em allar
ákaflega kjarnmikil verk. Það er
búið að beija allt hismi utan af síð-
ari verkum hans og þau eru mjög
vel samin. Þau em laus við auka-
atriði, hver tónn sem í þeim er, á
heima þar. Og þótt mikið hafi verið
rætt um heyrnarleysi Beethovens er
það samt sem áður athyglisvert að
hann hafði verið algerlega heyrnar-
laus í tvö ár þegar hann samdi þessa
sellósónötu. Hann átti því enga
möguleika á að heyra hvernig hún
kom út. Hún er líka dálítið sérstök
að því leyti, að Beethoven brýtur
upp sónötuformið í henni. Hún er
samsett úr tveimur þáttum í stað
þriggja og að báðum þáttunum er
mjög hægur inngangur.
Tríóið opus 70 er frá árinu 1808.
Þetta tríó kallast líka „Geistes”, sem
þýðir draugar. Það er vegna hæga
kaflans. Hann þykir búa yfir mjög
dularfullu andrúmslofti og það eru
trillurnar á píanóinu sem þykja
svona draugalegar. Þetta verk er
fullt af andstæðum, það er dyntótt
og í því er gífurlegur kraftur. Og
það eru þeir eiginleikar sem gera
þessi þijú verk mjög kröfuhörð.”
— Þú hefur leikið með öllum hugs-
anlegum hljóðfærasamsetningum,
auk þess sem þú hefur haldið ein-
leikstónleika. Hvenær byijaðir þú
að spila?
„Ég lauk prófi hér heima árið
1962. Síðan stundaði ég nám við
Royal Academy í London 1962-65
og kom fyrst fram hér heima á
Háskólatónleikum árið 1965.”
- Hvaða tónleikaform finnst þér
skemmtilegast?
„Ég hef í rauninni mest gaman
að fjölbreytni. Ég mundi ekki vilja
vera eingöngu í neinu. En ég hef
aldrei leikið með söngvurum. Ég ber
ákaflega mikla virðingu fyrir söngv-
urum og til að leika undir hjá þeim,
þarf töluverða sérhæfmgu. Hana hef
ég ekki. Ég hef sérhæft mig í að
leika með öðrum hljóðfærum. Það
má kannski segja að hveiju sinni sé
ég að gera það sem mér finnst
skemmtilegast og þannig hafí það
alltaf verið. Á síðustu árum hefur
mér þótt mest gaman að leika með
Tríói Reykjavíkur. Samleikur okkar
þriggja á sér líka mjög langa sögu.
Ég lék bæði með Guðnýjú og Gunn-
ari þegar þau debúteruðu hér og
síðan hef ég leikið með þeim báðum
til skiptis í gegnum árin. Þau hafa
líka leikið mikið saman, svo það má
segja að jarðvegurinn hafi verið vel
plægður þegar við ákváðum að koma
festu á samleik okkar. Það er mjög
gefandi að finna hvernig samleikur
okkar þéttist með hveijum tónleikum
og við finnum að okkur fer fram.
Við heyrum það líka frá áheyrendum
okkar. Það er mikils virði.
Sú tónlist sem hefur verið samin
fyrir tríó er líka skemmtileg og þetta
er sérstakt form. Um leið og maður
er í sjálfu sér einleikari, verður
maður að taka tillit til hinna. Við
getum ekki falið okkur á bak við
önnur hljóðfæri. Og þótt mest beri
á stórum verkum, eins og sinfóníum,
eftir tónskáldin, þá eru það tríó og
kvartettar sem eru bestu verkin
þeirra. Tónskáldin geta nefnilega
ekki falið neitt heldur.”
„A JOLUNUM
FÆDDIST
JÓLABÓKIN”
„Bókmenntalegt óráð” kallar Kjartan
HliiliiJjÍilill Árnason „það ofurkapp sem lagt er á
að moka bókum á markað aðeins örfáum vikum fyrir
mestu verslunarmessu ársins” og telur það sýna að
„þjóðin ber enga virðingu fyrir bókum nema sem versl-
unarvöru”. Þetta og fleira orðar hann í athyglisverðri
grein í Morgunblaðinu 12. október sl.
■ „Aðeins dauðir fiskar fljóta með
straumnum.” Myndin er eftir Sigurð
Eyþórsson.
Sökin er útgefenda eins og Kjart-
an bendir á, en ekki eru allir
undir hana seldir því að dæmi eru
um útgefendur sem sent hafa flest-
ar bækur sínar á markað tveimur
mánuðum fyrir jól. Þeir sem fylgst
hafa með jólabókaútgáfunni lengi
eru aftur á móti sammála um að
jólabókunum sé alltaf að seinka.
Fyrir einum eða tveimur áratugum
var algengt að þær fyrstu væru
komnar út í september. En þeir
útgefendur voru til sem dreifðu
bókum sínum ekki fyrr en daginn
fyrir Þorláksmessu. Einn útgef-
andi er mér sérstakléga minnis-
stæður í þessu sambandi, ekki síst
vegna þess að bækur hans voru
ekki af lakara taginu, sumir höf-
unda hans mikils metnir og taldir
meðal öndvegishöfunda nú.
Bókaútgefendur hafa vissulega
frjálsar hendur um þetta og vera
má að fjármálahliðin sé að þessu
leyti ráðrík og setji skorður. En
það er sjálfsögð tillitssemi við höf-
unda og þá sem fjalla um bækur
í fjölmiðlum að reyna að ráða hér
bót á. Undir verður tekið með
Kjartani þegar hann bendir á eftir-
farandi: „Með því að hefja jóla-
bókaútgáfu fyrr geta útgefendur
stuðlað að vandaðri og réttlátari
umfjöllun um bækur sínar enda fái
gagnrýnendur þá þann tíma sem
þarf til að átta sig sæmilega á
bók”. ,
Bókmenntalegt óráð birtist ann-
ars með ýmsu móti. Það er m.a.
fólgið í því að æ fleiri höfundar
eru fengnir til að „búa til bækur”
um efni sem reynst hefur góð sölu-
vara. Á eftir sumum höfundum er
beinlínis rekið meðan aðrir eru
látnir sitja hjá. Ég efast til dæmis
um að það sé höfundum og bók-
menntum yfirleitt til framdráttar
að skylda menn til að senda frá
sér árlega nýjar bækur. Nauðsyn-
legt er að höfundar fái næði og
starfsskilyrði til að geta vandað
sig, verið eins lengi og þeir þurfa
með bók. Góðir höfundar verða til
með þeim hætti að þeir liggja yfír
orðum og setningum þangað til
betur verður tæplega gert. Það
þarf meira en nokkra mánuði til
þess að skrifa góða bók þótt slíkt
geti tekist. Við skulum ganga út
frá því að lengri tíma þurfi. Það
er bókmenntalegt ráð.
Jóhann Hjálmarsson