Morgunblaðið - 01.08.1992, Blaðsíða 2

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 1. AGUST 1992
Morgunblaðíð/Einar Falur
Það er gangur lífsins, að kynslóð taki við af kyn-
slóð. Þar fyrir merkir það ekki að fyrri kynslóðir
séu ómark og í því felst nú einmitt meginkjarni
síðmódernismans og því sem nefnt hefur verið
Transavantgarde í myndlist. Myndin er frá mál-
þingi um myndlist í Gerðubergi 23. marz sl.
AÐ VERA
EÐA EKKIVERA
SJÓNMENNTA-
VETTVANCUR
Bragi Ásgeirsson
Það er alHangt síðan ég skrifaði
Sjónmenntavettvang síðast og var
það um menningarumræðu í Ma-
astricht og birtist hann 8. febrúar
sl. Þar fjallaði ég um ýmsa þætti
umræðnanna og þær ályktanir og
samþykktir sem litið hafa dagsins
ljós á undanförnum misserum. Það
er nefnilega rætt um fleira á þeim
stað en fisk, landbúnað, sameiginleg-
an gjaldmiðil, efnahags- og tolla-
bandalög, þótt sú sérstaka umræða
rati ekki á íslenzkan fjölmiðlavett-
vang.
Menningarmálaumræðan er á
mjög lágu stigi
Markmið mitt hefur alltaf verið,
að pistlanir komi helst mánaðarlega
og fjalli vítt og breitt um það sem
skeður á sjónmenntavettvangi heima
og erlendis, en það reynist dálítið
erfítt margra hluta vegna m.a. þess,
að viðbrögðin eru svo lítil í þessu
þjóðfélagi. Bjóst ég vissulega við
því, að þessi grein vekti nokkra at-
hygli og umræðu vegna þess hve
mikilvægt mál þetta er fyrir viðfang
íslenzkrar menningar. Menningar-
málaumræðan er á mjög lágu stigi
hér á landi, sem er fyrst og fremst
sök listamannanna sjálfra. Þó eru
helst rithöfundar undanskildir og
fulltrúar annarra listgreina taka oft
hressilega til máls, en hins vegar er
þetta mjög bágborið hvað myndlist
snertir og sviðið þröngt, ef eitthvað
er á döfínni.
Meginástæðan er sú, að menn
virðast svo uppteknir við að skara
eld að sinni köku sem og vina sinna
og skoðanabræðra, að þeir nenni
hvorki né hafí áhuga á að ræða um
hlutina í víðara samhengi.
Menningarumræða er miklu meira
en málþing og hringborðsumræður,
sem efnt er til söku sinnum, en þá
er oftast um sömu hleðsluna að ræða,
eins og einn málari af yngri kynslóð
orðaði það, sem öðru fremur er þá
að vekja athygli á sér, markaðssetja
list sína, og koma skoðunum sínum
á framfæri. Seinni hluta marsmánað-
ar var t.d. efnt til málþings í menn-
ingarmiðstöðinni í Gerðubergi um
stöðu íslenskrar myndlistar og var
þar aðallega rætt um „breytt viðhorf
til aðferða og hugsunarháttar í
myndlist eftir 1970“. Varþessgætt
vandlega, að ekki kæmust aðrir að
en „réttir aðilar", sem gætu túlkað
„réttar" skoðanir, þó að sumum
þeirra hafi varla verið vaxin grön á
þeim tíma. Einnig var þess jafn vand-
lega gætt, að ekki kæmust að menn,
sem lifðu og hrærðust í listinni á
þeim tíma, hefðu meiri yfírsýn, og
Íitu kannski nokkrum öðrum augum
á málin.
Engin sterk viðbrögð hafa komið
fram í sambandi við þetta málþing
né hringborðsumræður um gagnrýni
í SÍM-blaðinu, er út kom litlu seinna,
þar sem einstefnusjónarmið eru einn-
ig ríkjandi, ef skoðanir eru á annað
borð viðraðar.
Ég tel, að menningarumræða
dagsins sé mun mikilvægari slíkum
uppákomum og gætum við heilmikið
af Dönum lært á því sviði og enn
meira af og Þjóðveijum, en ég get
helst dæmt af þeim vettvangi.
Ekki þarf að bíða eftir viðbrögðum
danskra myndlistarmanna, ef þeim
þykir á sig hallað eða almenna hags-
muni stéttarinnar, og hér tekur jafnt
hinn menntaði sem ómenntaði al-
menni borgari einnig til máls.
Engin viðbrögð á opinberum vett-
vangi voru heldur varðandi úhlutun
starfslauna myndlistarmanna og
vakti hún þó óskipta athygli og heit-
ar umræður manna á millum.
Lítið gengur og að virkja fólk varð-
andi myndlistarfélög á landinu og
þekki ég eiginlega ekkert, en mýgr-
útur er til af þeim í hinum Norður-
löndunum auk þess að varla finnst
þar stórfyrirtæki að ekki sé starf-
andi listafélag innan þess. Eg veit
núna, að einungis í Norður-Noregi
eru t.d. starfandi a.m.k. 37 listafélög
auk áhugafélaga innan stórfyr-
irtækja og opinberra stofnana.
Þessi félög hafa það ekki á stefnu-
skrá sinni að miðstýra skoðunum,
heldur að vinna að framgangi mynd-
listar. En hér er varla til myndlistar-
félag starfandi listamanna, að ekki
sé kominn ákveðinn hópur á vett-
vang, sem álítur.félaginu skylt að
vera eins konar miðlunarstofnun
skoðana sinna og hagsmuna! Tekur
ekkert tillit til allra hinna í félaginu,
þó svo þeir sjálfir séu einungis
5—10% félagsmanna!
Óneitanlega læðist stundum að
manni ságrunur, að einhveijirtelji
hagsmunum sínum helst borgið með
því að viðhalda núverandi ástandi
og ný lög um kosningu í ýmsar
nefndir, er varða hagsmuni heildar-
innar, styrkja mun frekarþann grun
en hitt.
Vantrú manna á myndlistarfélög-
um hefur og gert það að verkum,
að aðalfundir eru mjög illa sóttir og
því sjá slíkir smáhópar, sem oftast
eru pólitískir, sér leik á borði. Eina
ráðið til að eyða þeirri rótgrónu van-
trú er að virkja félagsmenn betur
og vinna meir að hagsmunum heild-
arinnar. Láta t.d. alla félagsmenn
taka þátt í mikilvægum kosningum
og umframt allt forða því, að örfáir
óprúttnir naflastrengir fái hér öllu
að ráða.
Þá er mikilvægt að endurvekja
hinar stóru haustsýningar til að gefa
almenningi kost á nokkrum saman-
burði á því, sem er að gerast frá ári
til árs, en það er undarleg andstaða
gegn því nema um iistamenn sé að
ræða, sem komu á vettvang eftir
1970! Hér hæfir raunar ártalið 1968
mun betur.
„Ég“-kynslóðin
Þetta undarlega ástand er ekki
séríslenzkt heldur samnorrænt, og
t.d. las ég á dögunum athyglisverða
grein í Politiken eftir listamann, sem
benti á að svo virtist af nýjum
kennslubókum í bókmenntum í
grunn- og framhaldsskólum að
dæma, að danskar bókmenntir hafi
fyrst orðið til árið 1968!
Þá kom fram kynslóð, sem nefnd
hefur verið „ég“-kynslóðin og tíma-
bilið er einnig kennt við Narkissos
úr grísku goðafræðinni, sem var son-
ur árguðsins Kephisosar og hafdísar
nokkurar. í ófullnægðri ást á spegil-
mynd sinni sem hann sá í vatni
gleypti hann hana og breyttist í blóm
undirheima, „Narsissu".
Annað sem telst einkennandi við
þessa kynslóð, er hve lítið hún veit
fyrir utan það andlega „ghetto", sem
hún virðist einangra sig í. Þetta fólk
fékk andúð á listasöfnum og öllum
almennum fróðleik um listir og sást
varla á sýningum annarra en lags-
bræðra sinna og þeirra listagúrúa,
sem það dýrkaði. Gerði jafnvel grín
að almennri fróðleiksfýsn.
Er þetta kannski sama fólkið og
mótmælir t.d. dýradrápi á þeim for-
sendum, að menn geti keypt fæðuna
í dósum í næstu kjörbúð?
Meginástæóan
er sú, aó menn
viróast svo upp-
teknir vió aó
skara eld aó sinni
köku sem og vina
sinna og skoó-
anabræóra, aó
þeir nenni hvorki
né hafi áhuga á
aó ræóa um hlut-
ina í vióara sam-
hengi.
Sýnu lakast var þetta á áttunda
áratugnum, er hugmyndafræðilega
listin var ríkjandi stefna og málverk-
ið útskúfað.
Slíkt fólk dvalist (og dvelur)
kannski árum saman í afmörkuðu
hverfi stórborgar, þar sem var mið-
stöð ákveðinna skoðana og listvið-
horfa, en þekkti hins vegar nær ekk-
ert utan marka þess, lokar þann
heim úti.
Sé maður vaxinn og uppalinn í
stórborg, kann slíkt að vera næsta
eðlilegt, en um aðkomufólk er öðru
máli að gegna, en það vill yfirleitt
skoða sig um og kynnast ólíkum hlið-
um borganna.
Þessu fólki nægir líka hverfisblað-
ið eða blöð, sem kynna skoðanir þess
og heimspeki, allt annað er fyrir utan
áhugasvið þess og því í raun ómark
— helst ekki til.
Við þekkjum þessa tegund fólks
héðan af því, að það átti sér móður-
skip, sem nefndist Pravda, en sem
sökk. Einn léttabátur þess úr norðri
flaut að vísu uppi um stund, en sökk
svo líka og síðan er fólkið dálítið rin-
glað og áttavillt.
Níundi áratugurinn bauð upp á
kúvendingu viðhorfanna, en þá voru
menn svo kyrfilega komnir út í horn
í hugmyndafræðinni, að aðeins dygg-
ustu stuðningsmenn rötuðu á sýning-
ar og söfn voru hálftóm.
Síðmódernismi
Níundi áratugurinn gjörbreytti svo
sviðinu og þakka margir það tilkomu
nýbylgjumálverksins, en það er ein-
ungis hálfur sannleikur, því að nú
hófst innreið örtölvunnar fyrir alvöru
og það krafðist lífrænni viðbragða
af hálfu mannsins.
Hér var annars um að ræða, að
nýtt hugtak hafði verið að ryðja sér
til rúms, eða eins konar síðmódern-
ismi (postmódernismi), sem byggðist
á gjörbreyttu gildismati gagnvart
eldri hefðum, sem áður hafði verið
hafnað og jafnvel fussað við. Það
gekk líka vissulega út í öfgar að
dýrka einungis hið nýjasta eins og
módernistarnir gerðu, sem ég per-
sónulega skildi aldrei. List dagsins í
gær var sem sagt úrelt og myndlist-
armennirnir vildu helst alls ekki sýna
nema ný verk. Sumir gengu svo langt
að eyðileggja eldri verk, sem ekki
voru í samræmi við tíðarandann
hverju sinni — tíðaranda sem kom
beint frá Parísarborg og kenninga-
smiðir og listhús ýttu undir.
Það var einmitt á sama tíma og
myndlistarmenn rifu sig lausa frá
einstefnu og ofríki Parísarskólans,
að hugtakið síðmódemismi varð tii.
Hér var í raun ekki um að ræða að
vera á móti nýjungum í listum, sem
eru kjarni módernismans, heldur að
eyða þeim hugmyndum, að list gær-
dagsins væri einskis virði.
Kenning síðmódernismans umbylti
trú módemistanna á eilífa þróun og
stöðuga endurnýjun og lagði á þá
að snúa sér að leik með listsöguleg
myndefni fortíðar og hræra þeim
saman við persónubundna dulhyggju
og heimspekilega strauma. Þetta
þýddi einfaldlega að einkunnarorðum
módernismans „í listum liggur engin
leið til baka“ var hafnað. Það var
það sem reyndist úrelt.
Sennilega er hugtakið uppruna-
lega tilkomið frá listrýninum Clem-
ent Greenberg varðarndi sýningu í
Los Angeles árið 1964, en þá komu
fram ný viðhorf í málverki, er byggð-
ust á tjáningarmætti hinna hreinu
litaflata, og voru alls óskyld Infor-
mel-málverkinu, Action Painting og
Geometrische Abstraktion (Ellsw-
orth Kelly, Kennet Noland, Frank
Stella, Jules Olitsky, A1 Held, Helen
Frankenthaler, Sam Francis o.fl.).
Greenberg nefndi þetta „Post Paint-
erly Abstraction" og seinna kom
fram hugtakið „Postmoderne", er
náði yfir allar tegundir núlista, en
ekki einungis hið abstrakta. Hugtak-