Morgunblaðið - 09.01.1993, Blaðsíða 4

4 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 9. JANÚAR 1993
HAFNARBORG
BAMÐARÍSK UTANGARÐSLIST
EFTIR JÓN PROPPÉ
LIST utangarðsmanna, naífismi, bernsk list, art-brut. Allt
eru þetta nöfn sem notuð hafa verið á list þeirra utangarðs-
manna sem í raun áttu aldrei heima í hópi listamanna sem
nema við akademíur og selja verk sín á sýningum, list sem
hefur lengst af ekki þótt eiga erindi á söfn. Engu að síður
hefur undanfarin ár vaknað ákafur áhugi á utangarðslist-
inni og nefna má að hér á íslandi hafa utangarðslistamenn
nýlega verið kynntir, bæði í bók Aðalsteins Ingólfssonar
um einfara í listum, og á stórri yfirlitssýningu í Hafnar-
borg sumarið 1990. Hafnarborg opnar nú aftur sýningu á
svipuðum nótum, er nefnist „Outsider USA.“
En í þetta sinn er ekki um að
ræða arftaka Sölva Helgason-
ar, heldur Grandma Moses —
utangarðslistamann Bandaríkjanna.
Sjálfsprottin sköpun
Utangarðslist einkenna óvenjuleg
og óvænt sjónarhom á algenga hluti;
óvænt samband milli hluta og mynd-
þátta sem annars virðast óskyldir;
eins konar þráhyggja sem verður til
þess að listamaðurinn heillast af
smáatriðum og nákvæmni sem öðr-
um virðist smásmuguleg, eða að
hann lætur alla þætti í mynd sinni
lúta tilteknum mynstrum eða lögmál-
um. Þá má gjaman greina í list utan-
garðsmanna óvenjulegt val á mynd-
efni og fantasíur sem spretta ýmist
af vangaveltum um Qarlæga staði
og framandleg dýr. Eða af þjóðsög-
um og sögulegum jafnt sem hvers-
dagslegum atburðum — jafnvel af
sýnum og opinberunum.
Allt þetta má finna í utangarðslist-
inni, en einnig í verkum annarra
listamanna. Það sem skilur á milli
er það hve utangarðslistin virðist
sjálfsprottin og blygðunarlaus. í
henni fáum við notið einlægni líkt
og hugsun listamannsins afhjúpi sig
í einfeldni. Þannig laða verkin okkur
til sín, eins og við löðumst að bömum
— enda er utangarðslist gjaman
nefnd bemsk eða naíf list — verða
jafnframt dulmögnuð og ná að vekja
fyrir okkur aðra heima og ónumin
lönd.
hlutimir renni saman eða að annar
þeirra birtist aldrei án þess að hinn
fylgi. Dæmi um þetta er að finna
hér á íslandi í verkum ísleifs Konr-
áðssonar þar sem fugl sést sitja á
hveijum tindi — ísleifur virðist vart
hafa getað málað tind án þess að
setja á hann fugl. ísleifur málaði líka
mynstur í sjálfa iitfleti mynda sinna,
en einmitt það einkenni má finna í
verkum fjölmargra erlendra utan-
garðslistamanna, þeirra á meðal
sumra sem nú eiga verk á sýning-
unni í Hafnarborg.
Mynsturhneigðin og áhugi á smá-
atriðum verður oft yfirgnæfandi í
list naífista, og sýnir það ljóslega
hversu frábrugðin myndsýn þeirra
er því sem gengur og gerist. Flest
skoðum við veruleikann þannig að
við gáum helst að heildaformum og
finnum alhæfðar tengingar milli
P.O. Wentworth: Án titils. Mjmsturveröld Wentworths er af öðrum heimi,
líkt landslagi á fjarlægri plánetu eða öðru tilverustigi.
Einkenni utangarðslistar
í utangarðslistinni er gjaman rofin
sú hefðbundna myndskynjun sem
ræður daglegri umgengni okkar við
veruleikann. Listamaðurinn virðist
ekki tengjast veröldinni á sama hátt
og við hin: hann sér mynstur þar sem
við sjáum óreglu, og hann sér óreglu
og ósamhengi þar sem okkur finnst
ríkja einföld og sjálfsögð regla.
I lífi flestra utangarðslistamanna
má finna tiiteknar kringumstæður
sem hafa orðið til þess að losa á ein-
hvem hátt um hefðbundin sjónarhom
— atburði sem hafa á einhvem háft
raskað Iífi listamannsins og orðið til
þess að hann sneri sér að listinni.
Þessir atburðir móta oft á tíðum einn-
ig stfl og myndmál verka hans.
Sköpunarþörfin getur kviknað af
því einu að einhver hefur lifað mikl-
ar breytingar á menningu og at-
vinnuháttum, og fer að mála myndir
sem sýna horfið vinnulag, líkt og til
að skrásetja liðinn tíma; þannig er
því farið með íslensku listakonuna
Sigurlaugu Jónasdóttur sem málar
myndir frá uppvaxtarárum sinum á
Breiðafjarðareyjum. í óvenjulegri til-
fellum berast fólki sýnir, iíkt og
Valdimari Bjamfreðssyni, en hann
málar eftir myndunum sem birtast
honum í kaffibolla sem hann leggur
á biblíu.
Mynstur og samhengi
Mynstur er snar þáttur í list naíf-
ista og utangarðsmanna, en það er
einnig áberandi í list geðsjúkra.
Mynstur fylla myndfleti margra lista-
manna og hversdagslegt myndefni
verður að heiilandi hópdansi smáat-
riða — líkt og rýnt sé sífellt dýpra
í myndveraleikann þar til innri bygg-
ing hlutanna kemur í ljós og fer að
mynda reglu í hversdagslegri óreið-
unni.
f myndunum myndast einnig
gjaman tengsl milli hluta sem hvorki
virðast tengdir merkingar- né or-
sakatengslum. Þá getur farið svo að
Henry Darger: Þær skjóta á óvinahermenn. Geðklofa heimur Dargers er engu að síður víðtækt dæmi um innstu
fylgsni mannshugans.
hluta. Þannig helst jafnvægi milli
heildar og hluta: okkur dugar til
dæmis að lýsa snjóþungum degi með
því að segja að snjórinn hyiji allt,
og eigum við þá við hvem þann hlut
sem tiltekinn yrði. En naífistanum
fer oft eins og þýska rithöfundinum
Robert Walser sem dugði ekki annað
í þekktri frásögn sinni en að tína til
allt það sem snjóaði á: nef, eyru,
hár, axlir og enni, húsþökin, ljósa-
staurana, grindverkin, garðshlið-
in ...
Tilhneigingin til að alhæfa ekki,
heldur telja upp allt, birtist víða í
verkum naífista og má finna dæmi
um slíkt í íslenskri list: þar sem Ás-
mundi Sveinssyni dugðu einföld form
Vatnsberans til að túlka vinnu heillar
stéttar, einbeitir Sigurlaug Jónas-
dóttir sér að smáatriðunum, til dæm-
is þegar hún málar myndir af mó-
tekju. Þá hefur hún í myndinni öll
verkfærin sem notuð vom og sýnir
öll handtök og alla verkþætti. Síðan
segist hún sjálf vera stöðugt á nálum
yfir því að hafa kannski gleymt ein-
hveiju sem þurft hefði að hafa með.
Hvert sem litið er blómstra smáatrið-
in og naífistanum verður það nauð-
syn að reyna að skrásetja þau öll.
Þar sem á því em engin tök má oft
greina í verkunum vissa örvæntingu
og eins konar uppgjöf fyrir fjölbreyti-
leika marinlífsins.
Fantasían
í utangarðslist þjónar myndverkið
oft því hlutverki að búa til eins kon-
ar tilgátu um það hvemig einhveiju
er háttað. Þeir listamenn sem fáist
við slíkt fylgja gjaman verkum sínum
úr hlaði með itarlegum útskýringum
á því sem þeim er ætlað að sýna;
myndin er skýring á veruleikanum,
en henni er ekki ætlað að vera merki-
Utangarðslist ein-
kenna óvenjuleg og
óvænt sjónarhorn á
algenga hluti
leg sjálfrar sín vegna.
En margir beita líka goðsögnum
í myndum sínum, eða búa til sína
eigin goðsögn eða heimsmynd, oft í
gegnum persónulegar túlkanir á
þekktum temum úr sögnum og mýt-
um. Myndimar verða þannig hluti
af sjálfsskilningi listamannsins —
eins konar trúkerfi þar sem úr-
vinnsla tákna og hugmynda fer fram
í listaverkinu og sömu myndþættim-
ir em endurteknir í ýmiss konar sam-
hengi og mismunandi útfærslu. Oft
á tíðum lita slíkar hugmyndir allt líf
listamannsins, sem þá er talinn vera
sérvitur eða jafnvel geggjaður.
Alioft spretta slíkar hugmyndir
af sýnum eða af dulrænni reynslu,
en fyrir kemur líka að þær hafi orð-
ið til af misskilningi listamannsins á
vísinda- eða heimspekikenningum
sem hann leggur myndum sínum til
gmndvallar. Hvort heldur sem er
reynast hugsanaferli utangarðslista-
mannsins oft vera önnur en þau sem
við eigum að venjast. Útleggingar
hans á orsök og afleiðingu, rök- og
merkingartengslum, og mikilvægi
hluta í samhengi við aðra eiga stund-
um afar lítið sammerkt með þeim
skilningi sem við flest þykjumst hafa
á veröldinni. Þegar svo er getur ver-
ið erfítt að setja sig í spor listamanns-
ins; áhorfandinn getur aðeins látið
heillast af töfmmlíkri veröld hugar-
flugsins þar sem allt gæti verið öðm-
vísi og samhengi hlutanna er allt
með öðm móti en virðist.
Útbreiddur áhugi á
bandarískri utangarðslist
Utangarðslist hefur lengi vakið
áhuga listamanna, og hafa þeir frá
upphafi þessarar aldar oft leitað
fanga í verkum naífista. En á undan-
förnum ámm hefur þessi áhugi
glæðst mjög og það em einmitt einna
helst verk bandarískra utangarðs-
manna — þeirra sem hér sýna og
nokkurra annarra — sem vakið hafa
athygli listunnenda og safnara.
Kannski má þakka það stuttri sögu
Bandríkjanna hve verkin virðast
áhrifamikil: þau tala til okkar frá
ótal hliðum, en alltaf af ákafri hrein-
skilni sem hlýtur að heilla okkur og
sá í hugann fijói nýrra sjónarhoma.
Flestir þeirra listamanna sem eiga
verk á sýningunni í Hafnarborg vom
uppgötvaðir á síðustu tveimur ára-
tugum. í allmörgum tilfellum var það
ekki fyrr en að listamanninum látn-
um að einhver rakst á verkin og kom
auga á gildi þeirra, þar sem margir
listamannanna lifðu einangmðu lífi.
Um einn þeira vitum við ekki neitt,
ekki einu sinni hver hann var: verk
hans fundust í raslagámi í Ffladelfíu
og þar sem þau em öll gerð úr vír
gengur hann nú undir nafninu Víra-
maðurinn frá Ffladelfíu.
Geðræn vandamál
Martin Ramirez (1895-1963)
teiknaði allar myndir sínar á geð-
sjúkrahúsi. Hann var lagður inn árið
1930 og var þá þegar talinn ólækn-
andi; hann talaði ekki við neinn, held-
ur sönglaði aðeins hljóðlega með
sjálfum sér. Það var þó ekki fyrr en
fímm ámm síðar að hann fór að
teikna myndir. Á sjúkrahúsinu þóttu
myndir hans lýsa sjúkdómi hans vel,
en það var ekki fyrr en fimm ámm
eftir dauða listamannsins að mynd-
irnar fundust aftur og vora sýndar
opinberlega.
í myndum Ramirez má glögglega
sjá hvemig mynstur og endurtekin
form verða listamanninum grannur
að nýrri myndveröld — einkaveröld
sem hann byggir í listasköpun sinni.
Mynsturnotkun af þessu tagi má
einnig greina í verkum P.M. Went-
worths, en um hann er nær ekkert
vitað. Veröldin í verkum hans er
vissulega öðmvísi en við eigum að
venjast: landslag og byggingar af
öðmm heimi, líkt og á fjarlægri
stjömu eða öðra tilvemstigi.
Trúarbrögðin
Áhrifa trúarbragða gætir meira í
utangarðslist Bandaríkjamanna en
meðal annarra þjóða, enda trúar-
brögðin snar þáttur í lífi flestra
þeirra. Minnie Evans (1892-1987)
fór að teikna ósjálfrátt 43 ára gömul
eftir að hafa verið kennt það í
draumi. Hún beitti reyndar ekki hefð-
bundnu kristnu myndamáli og mynd-
ir hennar bera frekar svip af list
geðsjúkra, en bæði hún og þeir sem
þekktu hana virðast hafa talið að
myndimar bæmst frá Guði. í samfé-
lagi hinna trúuðu em sýnir hennar
opinbemn, og trúfrelsi í Bandríkjun-
um er slíkt að enginn amast við
óvenjulegri guðfræði.
Flestir þeirra sem sækja myndir
sínar til Guðs kjósa að fara leynt
með list sína, en svo er ekki um alla.
Á sýningunni em einnig myndir um
trúarleg temu eftir Howard Finster
(1916) sem stofnaði eigin kirkju til
að boða sýnir sínir.
Einangrunin
En hvað sem trúboði Finsters líður
þá er það yfirleitt í einvemnni sem
áhrifamesta utangarðslistin verður
til. Því til sönnunar má nefna Henry
Darger (1892-1973). Darger ólst upp
á heimilum fyrir „fávita", en bjó 40
ár í sama herbergi í Chicago og þreif
það aldrei. Þegar hann dó fannst þar
haugur af dagblöðum, hundmð
snærishnykla, gamlar símaskrár,
msl og fimmtán bindi — alls 14.282
blaðsíður — af myndskreyttu verki
hans / heimi óraunveruleikans, auk
2.600 blaðsíðna sjálfsævisögu. Heim-
ur óraunvemleikans er margbrotin
veröld þar sem Darger bjó í huganum
innan um stríðandi þjóðir, og ótrú-
• legt ofbeldi. Hin illu öfl voru ráðandi
lengst af vega þess að Darger hafði
reiðst Guði. I frásögnum hans á rúm-
um 14.000 blaðsíðum sjáum við
bamsleg ævintýri sem umhverfast í
ógn og ofbeldi sem gjaman tengist
kynferði. Darger var geðklofi, en
veröld hans er engu að síður víðtækt
dæmi um innstu fylgsni mannshug-
ans.
Sjálfsprottinn stíll
Á sýningunni má finna fulltrúa
flestra þeirra afbrigða sem við þekkj-
um af utangarðslist. Myndir Minnie
Evans einkennist af dulmögnuðu
mynstri. Bill Treylor er hinn óheflaði
naífisti sem einfaldar hversdagslegt
myndefni sitt svo að nálgast abstrak-
sjón. í verkum Jimmy Lee Sudduth
og Mary T. Smith er einfaldleikinn
hrár og tilfinningamar sem hann
virðist miðla em ákafar, jafnvel sárs-
aukafullar. Myndir Eugene Von Bm-
enchenheims, Martins Ramirez og
P.O. Wentworths em til vitnis um
hugflæði þegar hugur hans virðir
ekki lengur landamæri hversdags-
leikans — þær bera sterk einkenni
geðsjúkdóma.
En um leið og ýmislegt kann að
virðast kunnuglegt í verkum þessara
listamanna, og sum kunna jafnvel
að virðast dæmigerð fyrir hitt eða
þetta afbrigði naífísmans, em þau
um leið öll afar persónuleg og því
gætum við í raun aldrei leyft okkur
að kalla það stíl þótt verk sumra
utangarðsmanna virðist endurvelqa
form og efnivið annarra. „Stíllinn“
er nýsprottinn í hverju verki — jafn
frumlegur, ögrandi og heillandi í
hvert sjnn.