Morgunblaðið - 19.11.2000, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 19. NÓVEMBER 2000 B 13
Dalai Lama hlaut Friðarverðlaun Nóbels árið 1989. Barnungur nýmunkur í Tíbet. Ungur þjóðarleiðtogi í útlegð.
til Lhasa kom, var honum komið fyrir í Norb-
ulingka-klaustrinu, rétt vestur af borginni og
skyldi dvelja þar þangað til hann yrði krýndur
Dalai Lama og flytti í Potala-höllina, höfuð-
stöðvar ríkisstjómar Tíbets. Við tóku löng og
hörð námsár þar sem hinn ungi Dalai Lama
fór á fætur klukkan sex á hverjum morgni.
Fyrstu klukkustund dagsins eyddi hann í
bænir og hugleiðslu og síðan fékk hann morg-
unverð sem hann snæddi einn í sínu herbergi.
Eftir morgunverðinn hófust kennslustundir
dagsins. Um leið og Dalai Lama hafði lært að
lesa, snemst morgunlexíurnar um veraldlega
þætti eins og stjórnskipun og stjórnsýslu,
sögu Tíbets og að kynna sér opinberar skýrsl-
ur og gögn. Klukkan tíu var að vísu gert hlé
vegna fundar í ríkisstjórninni sem Dalai
Lama þurfti að sitja, þótt barnungur væri.
Það undrar víst fáa að drengurinn leit á
morgnana eins og hverja aðra refsingu. Þegar
veraldlega hlutanum var lokið tók við fræðsla
í andlega hlutanum, sem var ekki lítill að
vöxtum þar sem búddisminn byggist á æva-
fomum kenningum og hefðum.
Vissulega fylgdu ýmar hefðir og venjur því
háa embætti sem barnið var sest í. Þótt fjöl-
skylda hans flytti til Lhasa með honum, bjó
hún ekki í höll Dalai Lama. Móðir hans fékk
að koma í heimsóknir en með þeim fyrirmæl-
um að hún ætti alltaf að sitja skör lægra en
hann og mætti ekki snerta hann.
Þetta lét barnið auðvitað ekki bjóða sér.
Enginn hafði sagt því að það ætti að sitja skör
hærra en móðirin og mætti ekki snerta hana.
Því var það að þótt þau byggju ekki í sama
húsi, var samband þeirra mjög náið og varð
stöðugt nánara eftir því sem árin liðu. Þegar
Dalai Lama fór í útlegð til Indlands, fór móðir
hans með honum og bjó alla tíð síðan í næsta
húsi við hann.
Unglingurínn og
kínverski alþýðuherínn
Dalai Lama var aðeins fjórtán ára þegar
Kínverjar byrjuðu að feta sig inn í Tíbet. Þeir
lögðu landið nokkuð hratt undh- sig í nafni
frelsisins. Það var frelsisher kínverska al-
þýðulýðveldisins sem kom til þess að frelsa
þjóðina. I október 1950 var herinn kominn í
námunda við höfuðborgina Lhasa sem er í
suðurhluta Tíbet.
Undan hverju Kínverjar ætluðu að frelsa
Tíbet hlýtur að vera ráðgáta.
Tíbetar eru einhver friðsamasta þjóð sem
um getur. I trúarbrögðum þeirra er alger
vantrú á því að nota ofbeldi til að leysa
ágreiningsmál, herinn - ef her skyldi kalla -
var eins og hver önnur hjálparsveit og í land-
inu voru ekki til nein nútímavopn. Þeir höfðu
ekkert í kínverska alþýðuherinn að gera.
í nóvember fékk hinn ungi Dalai Lama
heimsókn. Þar var á ferð Takster Rinpoché,
eldri bróðir hans, sem nú var ábóti í klaustr-
inu í Kumbum. Hann útskýrði fyrir litla bróð-
ur sínum, þjóðarleiðtoganum, hvernig þjóð
hans hafði farið út úr yfirgangi Kínverja.
Kumbum-klaustrið lá nærri landamærum
Kína og hafði því fljótlega fallið í kendur Kín-
verja sem héldu munkunum eins og föngum
þar. Þeir höfðu hins vegar fljótt áttað sig á því
að Takster var bróðir leiðtogans. Eftir að hafa
látið hann gangast undir heilaþvott í kenning-
um kommúnismans, ákváðu þeir að senda
hann til Lhasa til þess að snúa Dalaí Lama og
fá hann til að lúta kínverskri stjórn. Ef Dalai
Lama neitaði, átti bróðir hans að myrða hann.
Beiðni um hjálp frá Vesturlöndum
Ekki hafði heilaþvotturinn tekist sem
skyldi vegna þess að Takster ráðlagði sínum
unga bróður að óska eftir herstyrk frá út-
löndum til þess að berjast við Kínverjana.
Dalai Lama sem vissi nánast ekkert um kín-
versku þjóðina og alls ekkert um kommún-
ismann, varð orðlaus við þessa tillögu.
Þótt Búdda hafi bannað mannfómir, gaf
hann í skyn að þær væru réttlætanlegar undir
vissum kringumstæðum og Takster hélt því
fram að nú væru einmitt „vissar“ kringum-
stæður. Hann var tilbúinn til að kasta kuflin-
um, fórna munkaheitum sínum og gerast
erindreki fyrir Tíbet á erlendri grund. Hann
var sannfærður um að hann fengi Bandaríkin
til þess að styðja hugmyndina um Tíbet sem
áframhaldandi sjálfstætt og ftjálst ríki.
Takster hvatti Dalai Lama ennfremur til að
flýja land; hann mætti undir engum kringum-
stæðum falla í hendur Kínverjum.
Hinn 15 ára gamli leiðtogi hafði takmarkað-
an skilning á því sem bróðir hans var að
segja. Hann hafði um nóg annað að hugsa.
Hinn 17. nóvember stóð til að vígja hann inn í
embætti Dalai Lama. Sá dagur rann upp og
leið með löngum og miklum athöfnum. Þegar
hann var kominn að kveldi, skipaði Dalai
Lama tvo forsætisráðherra. Ástæðan fyrir því
að þeir voru tveir var sú að í ríkisstjórninni
var allt tvöfalt. í hverju embætti voru bæði
leikmaður og munkur. Sá siður hafði verið
tekinn upp á dögum hins 5. Dalai Lama og
virkað vel í gegnum aldirnar. Hins vegar seg-
ir Dalai Lama frá því í ævisögu sinni að þessi
stjómskipun hafi komið illa heim og saman
við 20. öldina og að spillingin í stjórnkerfinu
hafi verið orðin gríðarleg þegar hann tók við
embætti. Það var fátt sem Dalai Lama gat
gert þar sem endurbætur gátu aðeins komið
til að tillögu þjóðþingsins. Tillögurnar voru
síðan bornar undir Dalai Lama til samþykkis.
Hann hafði því aðeins úrskurðarvald. Það sem
gerði málið enn erfiðara var ótti meðlima trú-
félagsins við erlend áhrif. Þeir voru sannfærð-
ir um að þau myndu eyðileggja búddismann í
Tíbet.
„Friðsamleg“ frelsun Tíbeta
En eftir að hafa útnefnt tvo forsætisráð-
herra sendi Dalai Lama nefnd til Bandaríkj-
anna, Englands og Nepal og óskaði eftir því
að þessar þjóðir blönduðu sér í deilurnar á
milli Tíbeta og Kínverja. Aðra nefnd sendi
hann til Kína í von um að fá yfirvöld þar til að
draga her sinn til baka úr landinu. I lok ársins
var ljóst að Kínverjar voru heldur að sækja í
sig veðrið í austurhluta Tíbet. Þeh- sendu
þangað aukinn liðsstyrk og að lokum ákvað
Dalai Lama að fara að ráðum sinna helstu
ráðgjafa og flytja sig um set, til Dromo, sem
er í syðsta hluta landsins, skammt frá landa-
mærum Buthan og Nepal. Ef ástandið héldi
áfram að versna, yrði auðvelt fyrir Dalai
Lama að flýja land. Með í förinni voru reynd-
ustu ráðgjafar hans og ráðherrar og þeir tóku
með sér öll innsigli ríkisins.
Á meðan Dalai Lama var í Dromo kom Kín-
verski alþýðuherinn sér fyrir í Lhasa. Enn
áttu eftir að líða nokkur ár áður en Dalai
Lama flýði land sitt og á næstu árum var
hann í stöðugum samningaumleitunum við
Kínverja. En allar tillögur sem komu frá þeim
voru óviðunandi, einkum hin mikla tillaga sem
kölluð var sautján-liða-samningurinn, þar sem
Dalai Lama átti meðal annars að samþykkja
„friðsamlega frelsun Tíbeta,“ að Kínverjar
mynduðu eins konar „sendiríkisstjórn“ í Tíbet
og sjálfur átti Dalai Lama að vera einhvers
konar súkkulaði/kleina, andlegur leiðtogi í
þjóðskipulagi sem bannaði öll trúarbrögð.
Rökin sem fylgdu þessum samningi voru þau
að síðustu hundrað árin hefðu spilltir heim-
svaldasinnar lagt Tíbet undir sig og viðhaft
alls kyns blekkingar og valdabrögð. Afleiðing-
in væri sú að tíbeska þjóðin væri bundin í
þrældóm og þjáningar.
Sumarið 1951 sendu svo Kínveijar samn-
ingsnefnd til Dromo til þess að „sýna“ Dalai
Lama fram á vináttu sína og góð áform. Leið-
togi þeirrar nefndar var Chiang Chin-wu, sem
hvatti Dalai Lama til að snúa aftur til Lhasa;
honum stæði engin ógn af Kínveijum, heldur
þvert á móti, Maó formaður vildi umfram allt
styrkja vináttuna við hann og þjóð hans.
Opinber heimsókn til Kína
Dalai Lama sneri aftur tU Lhasa og á
næstu þremur árum var þrefað fram og til
baka og til baka og fram um þjóðskipulagið,
stjórnskipulagið og framtíðaráformin. Sam-
skipti kínverja og ríkisstjómar Dalai Lama
urðu sífellt verri en eftir því sem ástandið
versnaði. Lögðu Kínverjar meiri áherslu á að
hafa bein samskipti við Dalai Lama sjálfan.
Sumarið 1954 bauð Maó formaður honum í
opinbera vináttuheimsókn til Kína.
Þangað fór hinn nítján ára gamli þjóðar-
leiðtogi snemma árs 1955 og að hætti hússins,
sýndi Maó honum ekkert annað en vináttu og
dreif hann til að sjá allt það stórkostlegasta í
landinu, hvort sem var á menningar- eða at-
vinnusviðinu. Unglingurinn var gagntekinn og
nokkuð sannfærður um að kommúnisminn
væri einmitt það veraldlega tæki sem gæti
tryggt öllum jafnan rétt og lífsafkomu. í
sjálfsævisögunni lýsir Dalai Lama sér sem al-
gerum græningja í þessari ferð; opineygum,
opinmynntum krakka sem sá svo margt stórt
og mikið að hann gleymdi að hugsa. Allt þar
til kom að kveðjustundinni og Maó sagði við
hann að trúarbrögðin væru eitur. í fyrsta lagi
kæmu þau í veg fyrir að íbúum fjölgaði vegna
þess að nunnur og munkar yrðu að lifa skírlífi.
I öðru lagi hindruðu þau efnahagslega þróun.
„Eg fann að mér snögghitnaði í andliti,“ segir
Dalai Lama, „og ég varð skyndilega skelfingu
lostinn11. Þegar Dalai Lama sneri aftur til
Lhasa biðu hans dapurlegar fréttir.
Sendinefndir hans til Vesturlanda höfðu
ekki haft erindi sem erfiði. Það var Ijóst að
heimurinn hafði snúið baki við Tíbet, en það
sem olli honum mestum harmi var að Indland
hafði samþykkt kröfur Kínverja um yfirráð í
Tíbet. Nehru hafði gert sáttmála við Kínverja
um að löndin tvö skiptu sér ekki af „innan-
ríkismálum" hvort annars. Samkvæmt sátt-
málanum var Tíbet hluti af Kína.
Fótgangandi á flótta
Næstu árin einkenndist ástandið í Tíbet af
stigvaxandi átökum. Kínverjar notuðu herafla
sinn óspart til að brjóta á bak aftur hverja
minnstu hugsun Tíbeta um andóf eða upp-
reisn. I lok 6. áratugarins voru átökin orðin
það blóðug og mannfórnirnar slíkar að mönn-
um var ljóst að líf Dalai Lama var einskis
virði í augum Kínverja. Hann yrði næstur í
röðinni. Hann var í rauninni orðinn fangi í
Norbulingka-klaustrinu og í mars 1959 var
honum ekki lengur til setunnar boðið. Það var
umsátursástand í borginni en með því að dul-
búa sig og fara eftir leiðum sem engum Kín-
verja dytti í hug að hinn háæruverðugi Dalai
Lama léti sjá sig á, fór hann fótgangandi út úr
borginni og hélt af stað í átt til Indlands.
Með Dalai Lama flýði fjöldi manns. Sumir
héldu af stað rétt á undan honum, aðrir rétt á
eftir. En fyrstu árin sem hann var í útlegð,
flýðu tugþúsundir Tíbeta á eftir honum; nunn-
ur, munkar og leikmenn sem ekki gátu unað
við yfirgangssemi og valdníðslu Kínverja. Tí-
betarnir í útlegð settust á endanum að í
Dharamsala, sem er í fjallahéraði á Norður-
Indlandi, þar sem höfuðstöðvar Dalai Lama
eru enn í dag.
Þótt Dalai Lama harmi örlög þjóðar sinnar,
er síður en svo að hann gráti sín eigin. Á viss-
an hátt segir hann útlegðina hafa orðið sér til
gæfu. í stað þess að eyða lífinu í hvers kyns
seremóníur og íhaldssemi á hefðir og klæða-
burð og forskrifaða fjarlægð frá öðru fólki,
hefur hann hlotið frelsi til að klæðast aðeins
einföldum munkakufli, afskaffa þær hefðir
sem henta ekki nútímanum og vera stöðugt á
ferðinni til að leggja sitt af mörkum til að efla
frið í heiminum. Hann hittir aragrúa af fólki á
ári hverju, þjóðarleiðtoga og almenna borg-
ara. Hann hefur einnig átt þess kost að leggja
stund á öll helstu trúarbrögð heims sem hann
telur alveg jafn merkileg og búddismann.
Hann segir frá því í ævisögu sinni að ein
merkilegasta stund sem hann hafi lifað var
þegar hann hitti Jóhannes Pál páfa II, á Italíu
1982 og þeir komust að því að gildismat þeirra
og lífssýn fóru algerlega saman. Á sama ára-
tug kynntist hann Robert Rucie, erkibiskupi í
Kantaraborg og með þeim tókst varanleg vin-
átta.
Öll helstu trúarbrögð
heims jafn merkileg
Dalai Lama er trúr sinni sannfæringu um
að engin af helstu trúarbrögðum heims séu
öðrum fremri, heldur feli þau öll í sér boðskap
um kærleika, samúð, umburðarlyndi, þolin-
mæði og umhyggju fyrir þeim sem eiga bágt.
Hvað grundvallarkenningai’ varði, sé fleira
sem tengir þau en aðskilur. Hins vegar leiðir
hann að því rökum að helgihald, hefðir og sið-
ir sé það sem greinir þau að - en slíkt sé alltaf
í samræmi við það samfélag sem trúarbrögðin
þrífist í. Af þeim ástæðum telur hann hæpið
að fólk skipti um trúarbrögð. Að minnsta
kosti þurfi að felast mjög ígrundaðar og
trúarleg^r ástæður á bak við slíka ákvörðun.
Það sé hvorki nóg að vera leiður á sínum eigin
trúarbrögðum, né að finnast annarra þjóða
trúarbrögð einfaldlega smartari. Slíkt kalli
aðeins á andlegar þrengingar þegar fram í
sældr.
í nýjustu bók sinni, Betri heimur, færir
Dalai Lama rök fyrir því að trúarbrögð eigi
ekki að skipta okkur máli í þrá okkar eftir
betri heimi.
Það skipti ekki neinu máli hvort við aðhyll-
umst trúarbrögð yfir höfuð. Það sem skipti
máli séu þær grundvallar mannlegu tilfinning-
ar sem við höfum, hvar sem við búum, hvernig
sem við erum á litinn og hverju sem við trú-
um.
Tilfinningar eins og kærleikur, umhyggja,
samúð og svo framvegis séu þau einu vopn
sem fær eru um að skapa varanlegan frið í
heiminum.
Dalai Lama hlaut Friðarverðlaun Nóbels
árið 1989.