Þjóðólfur - 05.02.1897, Blaðsíða 1

Árg. (60 arkir) kostar 4 kr.
Erlendig 5 kr. — Borgist
fyrir 15. júli.
Uppsögn, bnndin viö áramót,
ógild nema komi til útgefanda
fyrir 1. október.
ÞJÖÐÖLFUE.
XLIX. árg. Reykjayík, fðstudaginn 5. febrúar 1891?. Nr. 7.
Um lilutafélög,
Eptir Oissur hvíta.
Pótt ísland sé fátækt land, þá verður
því þó ekki neitað, að til eru þeir, bæði
í Reykjavík og annarstaðar á landinu, er
hafa aflögu peninga umfram það, sem þeir
þurfa til uppeldis sér og sinum. Fyrrum
var peningum þessum varið til jarðakaupa
eða þeir voru lánaðir prívatmönnum gegn
veðum eða ríkisskuldabréf voru keypt fyr-
ir þá, sem var sama sem að lána þá Dön-
um. Nú á síðari tímum eru peningar þess-
ir annaðhvort iátnir i sparisjóði eða bank-
ann, eða lánaðir gegn veðum tii prívat-
manna, en aptur mun minna keypt af
ríkisskuldabréfum. Þótt vextirnir séu lágir,
þar sem þeir eru á sparisjóðum og í bank-
anum milli 3 og 4 °/0 og hafa lækkað
stórum af ríkisskuldabréfum, þá verður
almenningur samt feginn að ávaxta fé sitt
á þennan hátt. í öðrum löndum, þar sem
auðmagn er meira, eru ýmsir aðrir vegir
til að gera fé arðberandi. Einkum er þar
mjög algengt, að það er lagt í ýms gróða-
fyrirtæki, og eru það venjulega hlutaveltu-
félög, og eiga mjög margir stórfé í hluta-
bréfum, sem eru til sölu á markaðinum,
eins og hver önnur vara. Auðvitað fara
sum af félögum þessum á höfuðið, sum eru
hrein og beiu féglæfrafyrirtæki, en aptur
eru önnur, sem eru bæði til mikils al-
menus gagns og gefa mjög góðan orð.
Þótt hér á landi sé mikil peningaþröug,
þá er samt erfitt hér að ávaxta vel fé
sitt. Þótt það nú muni eigi óalmennt, að
lána gegn 5%, enda þótt fullt veð sé,
þegar um prívatlán er að ræða, þá eru
lán þessi þó opt miklum annmörkum bund-
in; þegar eigandi þarf peninganna við, er
konum opt ómögulegt að ná þeim nema
með mikilli fyrirhöfn og jafnvel málssókn-
um, og kjósa því margir fremur að leggja
féð í sparisjóði eða banka. þótt vextirnir
séu lítt viðunanlegir.
Sumir hafa því á seinni árum í von
um raeiri vexti lagt peninga í hlutafélög,
en þeir, sem þekkja nokkuð til þeirra,
vita, að saga þeirra er eigi sem glæsileg-
ust. Að því mér er kunnugt hafa sárfá
þeirra nokkru sinni gefið lögrentu og mjög
°Pt enga vexti. Hafa þau optast „lognazt
svona útaf“ við lítinn orðstír, og hluthaf-
ar ekki fengið nema lítið eitt af höfuð-
stólnum. Það er því ekki nein furða, þótt
menn almennt séu orðnir leiðir á að hætta
mnnum sínum í þessi fyrirtæki, og skoði
þau sem botnlausa gjá, er þeim sé í varpað.
En hverju sætir nú þetta? Fátækt
landsins getur eigi verið aðalorsökin, held-
ur hlýtur það að vera eitthvert skakkt
fyrirkomulag og óstjórn, sem því veld-
ur, og að þeir, sem stjórna félögunum,
eru því eigi vaxnir. Þegar félögin hafa
verið stofnuð, hafa hugmyndirnar um ætl-
unarverk þeirra og allt fyrirkomnlag vist
verið æði óljósar. Sum hafa stofnuð verið
til að bæta verzlunina, en allir vita, hvern-
ig það hefur farið, enda heyrir það undir
verksvið allt annara félaga en hlutafélaga,
og sem ekki er staður hér til að lýsa.
Að félögin séu almenningi til gagns, er
auðvitað mjög gott, enda er því vanalega
svo varið, en það er þó alls ekki aðal-
atriðið fyrir hluthafa, heldur að félögin
borgi sig. Með öðrum orðum: hið fyrsta
atriði eru góðir vextir, annað atriði eru
góðir vextir og þriðja atriði eru góðir
vextir til þess að félögin ekki gliðni sund-
ur. Dæmi eru samt til, að félög þessi hafa
stundum gefið hreinan ágóða, og það jafn-
vel nokkuð háan í einu félagi, sem allir
þekkja. En hvað gerði þá stjórnin? Henni
kom ekki til hugar að greiða hluthöfum
einn eyri í vöxtu, heldur var ágóðanum
varið til að stækka félagið eða til einhvers
annars, sem átti að heita i þarfir þess.
Þetta hlýtur að vera mesti misskilningur.
Þegar félagsmenn sjá, að ágóði er tölu-
verður, en fá þó enga vexti, þá er ekki nein
furða, þó menn gefist upp og þreytist á
öllu saman. Það virðist, eigi geta komið
til greina, að verja öllum hinum hreina
ágóða til að stækka félögin, heldur að eins
nokkru broti af gróðanum eða vaxtaupp-
hæðinni, ef svo sýnist.
Þvi verður eigi neitað, að það er sorg-
legt, hvernig hlutafélögunum hefur reitt af
og það þótt sum þeirra hafi byrjað með
miklu fé, og því staðið ágætlega að vígi.
Þegar um fyrirtæki er að ræða, sem eru
annaðhvort til heilla almenniugi eða ein-
stöku stéttum, þá getur það stundum borið
við, að félögunum sé komið á fót, íyrir
fylgi þeirra, er hafa óbeinlínis mikinn hag
af þeim, enda þótt hlutirnir gefi litla eða
enga vexti. Vér viljura taka til dæmis
íshúsið, án þess oss sé hagur þess kunn-
ur, þá verður því ekki neitað, að hinn
óbeini hagur af því er stórkostlegur bæði
almenningi og einkum þilskipaeigendum,
þar það er fullsannað, að margir tugir
þúsunda af fiski hafa komið á land um-
fram það, sem annars hefði fiskazt, ef ís-
varin síld hefði ekki fengizt, og að það
er hreinasta lífsspursmál þilskipaeigend-
um að hafa íshús, hvort sem „actiurnar"
borga sig beinlínis eða ekki. En samt
mun það öldungis nauðsynlegt eigi þetta
eða önuur félög að ná nokkurri hylli, að
hlutirnir séu arðberandi; þótt almenning-
ur uni eitt eða tvö ár við lítinn eða eng-
an ágóða, þá mun það svo fara, að eigi
það sér stað til lengdar, þá fá flestir ó-
beit og fyrirlitningu á félögunum, sem er
eðlilegt, því að það er alls eigi heimtandi
af neinum, að leggja í fyrirtæki, sem eiga
að heita gróðafyrirtæki en gefa þó engan
ágóða, enda þótt um töluverðan almenn-
ingshag sé að ræða.
Því verður eigi neitað, að hagurinn
af hlutafélögum, som vel er stjórnað, er
alls ekki lítill fyrir almenuing. Efnamenn
leggja í þau, í staðínn fyrir að kaupa rík-
isskuldabréf fyrir alla peninga sina, eða
láta þá í bankann, eins og nú tíðkast.
Féð ávaxtast í landinu sjálfu og þar af
leiðir, að fjarska margir fá atvinnu, sem
annars yrðu að ganga mjög opt iðjulausir.
Ferðapistlar.
xx.
Laugardagsmorguninn 14. nóvbr. lagði
’Vesta* af stað frá Leith norður í haf til ís-
lands. Var3veður allgott þann dag og höfð-
um vér landsýn af Skotlandi allt til kvelds,
en þá tók veður að spillast um nóttina,
og gerði þoku, svo að skipstjóri þorði ekki
annað en halda norður fyrir Orkneyjar,
sem er nokkru lengri leið en hin syðri
gegnum Pentlandssund raillum Orkneyja og
norðurodda Skotlands. — Næstu 3 daga,
sunnudag, ^ mánudag og þriðjudag, hélzt
sama veður og svarta þoka. Styttu far-
þegar sér þá stundir með spilum eða voru